Słownik pojęć żeglarskich
ACHTERPIK - rufowy przedział kadłuba jachtu.
ACHTERSZTAG - stalowa lina podtrzymująca maszt od tyłu.
BEJDEWIND (bajdewind) - wiatr wiejący ukośnie (10-80 stopni) od dziobu statku. Również kurs żaglowca wykorzystującego taki wiatr.
BAKSZTAG - lina usztywniająca maszt przy wiatrach wiejących od strony rufy, kurs w którym wiatr wieje od strony rufy z lewej lub prawej strony oraz wiatr wiejący skośnie od rufy.
BALAST - ciężar umieszczony w dolnej części kadłuba, przeciwdziałający wywróceniu się jachtu.
BEZAN - na jachtach wielkomasztowych pierwszy żagiel od rufy.
BOM - (bum, gik, baum) poziome drzewce zamocowane przegubowo jednym końcem (piętą) do masztu. W żaglowcu służy do mocowania dolnego liku żagla skośnego.
BRYZA - to umiarkowany wiatr w rytmie półdobowym, występuje lokalnie.
BUKANIERZY - odmiana piratów wywodząca się z rejonu Morza Karaibskiego. Początkowo byli to pierwsi koloniści żyjący w dżungli i polujący na dzikie świnie, jednak już od około 1630 roku zaczęli napadać na statki hiszpańskie (Hiszpanie w tym czasie władali Karaibami). Jednym z najsłynniejszych bukanierów był Pierre Le Grand oraz Henry Morgan Od tego też czasu zyskali miano Filibustierów. Byli na tyle rozpowszechnieni, ze skutecznie osłabiali wpływy Hiszpanii i umożliwiali powstawanie kolonii pod protektoratem innych państw. W późniejszym okresie stali się na tyle dokuczliwi, ze byli bezlitośnie tępieni przez wszystkie mocarstwa
BUKSZPRYT - belka umocowana do dziobnicy żaglowca, wystająca nieco ukośnie ku górze przed dziób statku. Służy do podnoszenia trójkątnych żagli na linach (sztagach) łączących bukszpryt z przednim masztem.
CIRRUS - chmura wysoko osadzona na niebie, wróży żeglarzom pogorszenie pogody.
CUMA - lina, z okiem na końcu, służąca do przymocowywania statków do nadbrzeża portowego, boi itp.
DRYF - kąt między kierunkiem kursu wykreślonym na mapie a rzeczywistym kierunkiem ruchu statku, powstały w wyniku spychania przez wiatr i fale płynącego statku z obranego kursu. W praktyce kąt między osią symetrii statku a kilwaterem.
FAŁ - lina służąca do wciągania i opuszczania żagla.
FARWATER - szlak żeglugi, na którym może się odbywać podróż.
FLAUTA - cisza morska, lustrzana tafla wody.
FOK - główny żagiel na przednim maszcie, a na jachtach jednomasztowych trójkątny żagiel przedni podnoszony na forsztagu. Jako przedrostek "fok..." zastępuje ostatnio prawidłową formę "for..." dla oznaczenia elementów ożaglowania, omasztowania i osprzętu pierwszego masztu (fokbramwanty, fokmarsreja, itd.).
FORDEWIND - taki kurs, przy którym wiatr wieje dokładnie od rufy czyli od tyłu oraz pełny wiatr wiejący prosto od rufy.
GREGALE - to wiatr północno - wschodni w środkowej części Morza Śródziemnego.
GRETINGI - drewniane, wyjmowane deski, będące podłogą jachtu.
GROT - największy żagiel podniesiony na grotmaszcie. Także przedrostek w nazwie wszystkich elementów omasztowania, olinowania i osprzętu głównego masztu (grotstensztaksel, grotbrampaduny, itd.).
HALFDEWIND - półwiatr - wieje prostopadle do osi symetrii statku.
HYZ - to wiatr pełny, wieje w żagle z tyłu pod kątem prostym.
HALS - położenie jachtu względem wiatru; lewy hals - gdy wiatr wieje z lewej burty, prawy hals - gdy wiatr wieje z prawej burty.
KABESTAN - rodzaj przekładni pomocnej przy wybieraniu lin.
KAMBUZ - kuchnia na jachcie.
KIESZEŃ - naszyty na żagiel materiał, który tworzy pochwę do włożenia listwy usztywniającej.
KIL - stępka, wzdłużne denne wiązanie szkieletu kadłuba okrętu, umieszczone w jego płaszczyźnie symetrii od stewy dziobowej do stewy rufowej.
KILWATER - ślad na wodzie za rufa płynącego statku.
KNAGA - róg metalowy, drewniany lub z tworzywa do obkładania lin.
KORSARSTWO - można uznać za odmianę piractwa, choć różni się od niego w szczegółach. Korsarz lub inaczej kaper to człowiek uprawiający piractwo ale w majestacie prawa. Podczas wojen począwszy od średniowiecza państwa wydawały dokumenty uprawniające do używania swojej bandery i atakowania wrogich statków w zamian za procent zysku ze zdobytych łupów. Było to źródło często niemałych i ukrytych dochodów dla mocarstw europejskich. Zazwyczaj dokumenty zwane listami kaperskimi były honorowane jedynie przez osobę którą je wystawiła i osobę która się nimi posługiwała, stąd tez podział na piractwo i kaperstwo jest nieco papierowy. Pikanterii dodaje fakt, ze listy były często fałszowane, a nieraz niepiśmienni piraci używali dokumentów dotyczących zupełnie czego innego jako listów kaperskich, bądź po prostu łamali warunki umowy. Do najsławniejszych piratów można zaliczyć Henry Morgana czy Francisa Drake. Kaperstwo jako system organizacji floty przeradzający się często w piractwo, zakazane zostało w 1856 r. na mocy Traktatu Paryskiego.
KUBRYK - zbiorowe pomieszczenie mieszkalne załogi na statku.
LIK - krawędź żagla (lik przedni, tylny, dolny itp.)
LIKSZPARA - wydrążenie w maszcie lub bomie, przez które przeciąga się grot.
MASZTY - fokmaszt grotmaszt i bezanmaszt.
MGŁA -zawiesina bardzo małych kropelek w przyziemnej warstwie powietrza, powodująca ograniczenie widzialności poniżej 1 km; jest produktem kondensacji pary wodnej zawartej w atmosferze.
MIARY MORSKIE - szereg miar stosowanych w marynistyce, a o których często śpiewają „tawerniani żeglarze” nie mając pojęcia co znaczą Miary te wywodzą się z miar staro angielskich (ponieważ Wielka Brytania była największym mocarstwem morskim) i jest ich kilkanaście. Do najważniejszych i najczęściej używanych należą:
Mila morska - odległość odpowiadająca jednej minucie kątowej idealnego obwodu ziemi, wynosi 1852,8 metra czyli 6080 stóp.
Węzeł - to jedna mila morska na godzinę, czyli 1,852 km/h
Kabel - to odległość równa 1/10 mili morskiej czyli 185,2 metra
Stopa - jednostka odległości, pierwotnie wzięła się. z długości stopy ludzkiej i stosowana powszechnie przed wprowadzeniem systemu metrycznego, jednak w lotnictwie i żegludze używana do dziś, Wynosi 0,3038 metra i składa się z 12 cali.
Cal - odległość równa 1/12 stopy, czyli, 2,54 cm.
Sążeń - miara, pierwotnie wzięta z największej szerokości rozkrzyżowanych poziomo rąk i wynosi 1,8288 metra czyli 6 stóp.
MISTRAL - wiatr u wybrzeży francuskich Morza Śródziemnego.
MONSUNY - okresowe wiatry w rytmie półrocznym, przy brzegach południowo-wschodniej Azji.
MOTYL - takie ustawienie żagli , że fok pracuje po przeciwnej stronie kadłuba niż grot. Stosuje się go przy pełnym wietrze.
NAWIETRZNA strona - strona, burta wystawiona na wiatr.
OSTRZYĆ (na wiatr) - manewr wykonywany podczas płynięcia: kierowanie dzio-bu jachtu w kierunku, z którego wieje wiatr.
ODPADAĆ (od wiatru) - manewr przeciwny do ostrzenia.
ORKAN - gwałtowny sztorm tropikalny o dużej sile.
OSZUSTWO WERBUNKOWE - jedno z powszechniejszych przestępstw marynarskich, polegające na zaciągnięciu się na listę załogi u kilku kapitanów jednocześnie, za co ochotnikowi przypadało wynagrodzenie (w tym wypadku pobierane wielokrotnie). Kiedy coś podobnego wychodziło na jaw, winowajców wieszano bez badania i w ogóle bez wytaczania im procesów. Cóż, żadna kara nie była dość surowa dla złoczyńcy, uszczuplającego w taki sposób królewską lub armatorską kieszeń.
PASATY - stałe wiatry morskie wiejące w strefie równikowej.
POLER - pachołek, słupek na brzegu do cumowania
PORT ROYAL - jeden z najsłynniejszych portów pirackich. Powstał na Jamajce, którą w 1655 roku opanowali Anglicy i wybudowali tam fort Point Cogway wokół którego wyrosła osada zamieszkana przez kupców i marynarzy i od 1660 nazywana Port Royal. Do 1692 roku było to najszybciej rozwijające się miasto angielskich kolonii, głównie za sprawą piratów którzy zwozili tu swoje łupy i handlowali z mieszkańcami. Jeszcze w 1690 roku Boston liczył około 6000 ludzi, podczas gdy Port Royal zamieszkiwało ponad 8000 kolonistów. 7.VI.1692 roku na skutek trzęsienia ziemi pogrążyło się w morzu i do czasów obecnych jest miejscem prac archeologicznych .
PRAWY (LEWY) HALS - kurs przy którym wiatr wieje z prawej (lewej) strony kadłuba.
PRZECIAGANIE POD KILEM - jedna z okrutniejszych kar stosowana na dawnych żaglowcach.. Ręce i nogi skazanego wiązano a do nóg przywiązywano linę, którą prowadzono pod kilem okrętu i przez blok umieszczony na końcu jednej z rej. Następnie wyrzucano skazańca za burtę i wyciągano do góry z drugiej strony okrętu. To, co pozostawało z niego po tej operacji (często tak był pokaleczony muszlami i zardzewiałymi gwoździami kadłuba, że umierał z upływu krwi), oddawano lekarzowi okrętowemu, który przemywał rany mieszaniną wody i rumu i pozostawiał nieszczęśliwca własnemu losowi.
RAKSA - blaszka którą mocuje się przednia krawędź foka do sztagu.
REFOWANIE ŻAGLA - zmniejszenie jego powierzchni.
REJA - poziome drzewce. Służy do mocowania górnej krawędzi żagla.
RÓŻA WIATRÓW - tarcza w kompasie, wyskalowana w stopniach i rumbach, pozwalająca określać kurs.
RUMPEL - sterownica, drążek drewniany lub metalowy mocowany do trzonu steru, za którego pomocą można zmieniać wychylenie płetwy sterowej, odwrotne do kierunku wychylenia rumpla.
SPŁACANIE ZDECHŁEGO KONIA - życie marynarza toczyło się według pewnych zasad. Po werbunku a przed długim rejsem marynarz otrzymywał zaliczkę która miała umożliwić mu nabycie ekwipunku potrzebnego w trakcie podróży. Stanowiła ona wysokość miesięcznej pensji, jednak większość ludzi morza po prostu trwoniło ją w portowych tawernach. Dlatego tez przez pierwszy miesiąc rejsu żalili się, ze pracują za darmo i mawiano, ze pracują na zdechłego konia. Toteż zakończenie okresu spłacania zaliczki witano i obchodzono na statku bardzo radośnie. Z końcem ostatniej doby pierwszego miesiąca spędzonego na morzu padała komenda "wszystkie ręce na pokład". Rozpoczynał się okres wypłacania się zdechłego konia. Kukłę konia przygotowywał wcześniej żaglomistrz, szyjąc ją ze starych żagli i wypychając piaskiem używanym do czyszczenia pokładu. Najpierw zdechłego konia ciągnięto na linie po pokładzie od dziobu po rufę, gdzie czekał już mistrz ceremonii zwany biednym staruszkiem. Rolę tę powierzano zawsze najstarszemu latami służby na morzu członkowi załogi. Za doprowadzenie zdechłego konia wypłacał on każdemu solidną porcję rumu. Po obrzędowych toastach zdechłego konia wciągano na nok grotrei w rytm noszącej jego imię szanty ("The Dead Horse" - "Zdechły Koń" lub "Poor Old Man" - "Biedny Staruszek"). Siedział już tam najmłodszy wiekiem żeglarz trzymając w ręku nóż. Gdy zdechły koń dotkał łbem noku rei, linę na której zwisał przecinano, przez co koń spadał do wody i tonął. ("Szanty i szantmeni”- M. Siurawsk).
SPINAKER - wielki żagiel w kształcie balona stawiany przy wiatrach wiejących od rufy.
SUROWE KARY ZA WSZCZYNANIE BUJEK - jeżeli wskutek jakiejś sprzeczki dochodziło między marynarzami do przelewu krwi, wtedy temu, który rozpoczął walkę, przygważdżano rękę do masztu nożem, którym się posługiwał w bijatyce. Musiał tak stać, dopóki sam sobie nie wyciągnął noża z rany, ponieważ przepisy dyscyplinarne wyraźnie zabraniały jego kamratom okazywanie mu pomocy. Jeżeli miał nieszczęście zabić swego przeciwnika, wtedy przywiązywano go do trupa i wraz z nim wyrzucano za burtę.
SZEKLA - wygięty w kształt podkowy pręt stalowy ze spłaszczonymi końcami, w których znajdują się otwory do wkładania gwintowanego sworznia. Służy do łączenia ze sobą lin, łańcuchów itp. części osprzętu jednostki pływającej.
SZKLANKA - od wieków na żaglowcach wybijano godziny na dzwonach okrętowych. W dawnych czasach zegar zastępowała szklana klepsydra. Piasek przesypywał się co pół godziny i wtedy pilnujący jej marynarz odwracał klepsydrę i wybijał na okrętowym dzwonie tak zwaną szklankę (jedno uderzenie). Mimo powszechnego dziś stosowania zegarów tradycja przetrwała i jest żywa na żaglowcach. Co ciekawe bicie szklanek przechodziło historyczne przemiany i tak na przykład godzinę 24:00 obwieszcza 8 szklanek a 00:30 jedna szklanka. Liczba wybijanych szklanek wzrasta o jedna co pół godziny tak więc o godzinie 04:00 znów bite jest 8 szklanek i tak dalej przez cały dzień. W roku 1797 sygnałem do buntu na jednym z okrętów angielskich miało być wybicie 5 szklanek, jednak jeden z oficerów dowiedział się o tym i zamiast oczekiwanych 5 szklanek kazał wybić jedną co pokrzyżowało plany spiskowcom. Od tego czasu na okrętach Royal Navy ponoć o 18:30 wybija się tylko jedną, a nie pięć szklanek. Z kolei o godzinie 20:00 wybijano jedną cichszą szklankę, tak zwany jeden cichy dzwon (little one-bell) zamiast oczekiwanych czterech szklanek. Było to związane z zakończeniem ostatniej psiej wachty. („Znaczy kapitan” - K.O. Borchardt).
SZKWAŁ - nagły podmuch silnego wiatru.
SZNIK (Sznika, snigga) - smukły i zwrotny, niewielki żaglowiec dwumasztowy z ożaglowaniem rejowym. W XV-XVI wieku szniki wchodziły w skład polskiej floty i brały udział między innymi w bitwie z Krzyżakami na Zalewie Wiślanym.
SZOT - (szkot) linka umocowana do bomu, pozwalająca ustawiać bom (i żagiel) pod właściwym kątem do kierunku wiatru. W żaglach pozbawionych bomu (sztaksle, topsle) szot przymocowany jest do szotowego rogu żagla.
SZTAG - linka stalowa podtrzymująca maszt z przodu. Łączy top z dziobem.
SZTORM - burza morska, bardzo silny, porywisty wiatr.
TAJFUN - gwałtowny huragan tropikalny wirujący wokół środka depresji.
TAKIELUNEK - (Ożaglowanie) - zespół wszystkich żagli podnoszonych na statku żaglowym. Wyróżnia się ożaglowanie: rejowe, gaflowe, lugrowe, łacińskie, rozprzowe, skośne i bermudzkie.
TOP - górny koniec masztu.
TORNADO - trąba powietrzna występująca u wybrzeży Ameryki Płn.
TYPY ŻAGLI - biorąc pod uwagę ich usytuowania względem płaszczyzny symetrii statku, żagle dzieli się na: rejowe (prostopadłe do tej płaszczyzny) i skośne (ustawione w płaszczyźnie symetrii). Ze względu na kształt wyróżnia się żagle: trójkątne (np. żagiel bermudzki), czworokątne (np. żagiel gaflowy) i tzw. "kleszcze kraba". Przyjmując za kryterium sposób zawieszenia, stosuje się podział na żagle przymasztowe i sztakslowe (przednie i międzymasztowe).
TRAWERS - kierunek prostopadły do osi podłużnejokrętu.
WACHTA - określenie grupy ludzi pełniących służbę w danych godzinach albo godzin pełnienia służby (powszechniej używane). Generalnie praca na żaglowcach zarówno kiedyś, jak i w przybliżeniu dzisiaj przebiegała następująco: od godziny 8:00 do 16:00 cała załoga wykonywała swoje obowiązki na pokładzie. Od godziny 20:00 do godziny 8:00 służbę po cztery godziny pełniły kolejno trzy zmiany załogi (czyli pierwsza, druga i trzecia wachta). W tym czasie głównym obowiązkiem była obserwacja gwiazd i stałe utrzymywanie kursu na podstawie ich położenia a także pilnowanie by okręt był odpowiednio oświetlony. Ponieważ gwiazdy zaczynało być widać właśnie koło 20:00 a wraz z ze świtaniem przestawały być widoczne stad taki czasowy układ wacht. Do zagospodarowania pozostawały jeszcze godziny między 16:00 a 20:00 czyli od zakończenia prac całej załogi na okręcie do nastania pierwszej wachty. Okres ten był najbardziej znienawidzony przez marynarzy, ponieważ drewniane kadłuby stale przeciekały właśnie od 16:00 do 20:00 wypompowywano nadmiar wody. Ponieważ marynarze byli już zmęczeni po 8 godzinnym dniu pracy okres tych czterech godzin podzielono na dwie dwugodzinne wachty. Marynarze dając wyraz zmęczeniu i niechęci do kolejnych godzin pracy ponad siły nazwali okres od 16:00 do 18:00 pierwszą psią wachtą , a od 18:00 do 20:00 ostatnia psią wachta, którą to kończyło wybicie jednej cichej szklanki i nastanie normalnych wacht. („Znaczy kapitan” - K.O. Borchardt).
WANTA - lina wchodząca w skład takielunku stałego okretu. Występuje po obu burtach, usztywniając maszt i utrzymując go w płaszczyźnie prostopadłej do płaszczyzny symetrii kadłuba.
ZĘZA - (zenza) przylegająca do stępki (kil) dolna wewnętrzna część kadłuba statku wodnego poniżej pierwszego pokładu, gdzie zbierają się rozlane smary i paliwo oraz przeciekająca woda, wypompowywane następnie za burtę.
ZŁOTA ERA PIRACTWA - okres największego rozkwitu piractwa, datowany mniej więcej na lata 1713-1730. Złotą erę zapoczątkowała wojna o sukcesję hiszpańską na początku XVIII wieku i nagminne wydawanie listów kaperskich przez Anglików. Po zakończeniu wojny większość z korsarzy stała się piratami, co skutecznie sparaliżowało żeglugę przez kilkanaście lat
ZWROT- manewr wykonywany na jachcie żaglowym polegający na zmianie kursu od bajdewindu jednego halsu do bajdewindu halsu przeciwnego z przejściem linii wiatru dziobem (zwrot przez sztag, zwrot na wiatr) lub z baksztagu jednego halsu na baksztag halsu przeciwnego z przejściem linii.