Przewodnik turystyczny

Kod klasyfikacji: 5113

Rozdział klasyfikacji: Rozrywka, rekreacja, turystyka

Klasa klasyfikacji: Turystyka

Zadania i czynności

Przewodnik jest osobą zaznajamiającą uczestników imprezy turystycznej z krajem, regionem, miastem lub obiektem, które chcą poznać. W zależności od charakteru i miejsca tej imprezy, zadania przewodnika mogą się znacznie różnić, Na przykład na wycieczce tatrzańskie podstawowym zadaniem przewodnika będzie nie tylko poprowadzenie turystów wyznaczonym szlakiem do celu wyprawy, ale i zapewnienie im bezpieczeństwa. Na takiej wyprawie górskiej przewodnik musi wykazać się odpowiednim przygotowaniem fizycznym, czyli mówiąc ogólnie -zdrowiem. Przewodnik muzealny natomiast nie musi być przykładem tężyzny fizycznej, gdyż jego rolą jest przedstawienie ekspozycji muzealnej; przedstawienie w sposób przystępny dla słuchaczy, którymi mogą być zarówno dzieci, jak i ludzie z wyższym wykształceniem. Przewodnik do każdej z tych grup musi dobrać odpowiedni klucz słowny. Oznacza to, że grupie wykształconej będzie musiał przedstawić nie tylko sam eksponat, ale omówić także całość zjawisk i kierunków myślenia, scharakteryzować epokę, często ze szczegółami. Wobec grupy dzieci wiele szczegółów zostanie pominiętych, przewodnik zaś będzie musiał posługiwać się językiem zrozumiałym dla nich, a więc prostym, bez słownictwa naukowego. Przy porównaniu powyższych dwóch rodzajów przewodnictwa zauważymy wiele dalszych różnic: na przykład zadaniem przewodnika górskiego będzie pokazanie piękna natury, do przewodnika muzealnego najczęściej będzie należało przedstawienie dzieł człowieka, wytworów jego myśli, wyobraźni i rąk. Trzeba też wziąć pod uwagę, że ostatnimi czasy nierzadko będą to jednocześnie i dzieła sztuki, i techniki. Zauważmy też, że przewodnik muzealny posługuje się w swojej pracy niemal wyłącznie słowem, przewodnik górski ma zaś w tej mierze o wiele szersze możliwości. Inne miejsca pracy, inne warunki, a więc i inne oddziaływanie na turystów.

Najobszerniejsze zadania postawione są przed przewodnikiem miejskim. Jego praca to forma kilkugodzinnego wykładu, do którego wygłoszenia musi być dobrze przygotowany. Musi doskonale znać historię swojego kraju i historię powszechną (konieczne przy oprowadzaniu turystów zagranicznych), bo na jej tle będzie przedstawiał przybyszom miasto i poszczególne jego obiekty. Musi więc znać nie tylko jego historię wraz z kulturą i tradycjami, ale również historię poszczególnych obiektów. Te poszczególne obiekty to domy, pomniki, place, pałace, kościoły itd. Przewodnik musi znać dokładnie historię tych obiektów wraz z ich wnętrzami, setkami i tysiącami obrazów, rzeźb, detali architektonicznych, symboliki. Musi pamiętać ich kolejnych właścicieli i artystów, którzy tworzyli wszystkie te dzieła. Żadne pytanie zwiedzających nie może pozostać bez odpowiedzi, a ponadto przewodnik powinien wskazywać na różnice i podobieństwa wobec miejsc, z których pochodzą turyści. W ten sposób najskuteczniej trafia się do ich pamięci, najłatwiej znajduje zrozumienie. Ale znaczy to również, że przewodnik musi znać nie tylko swoje miasto.

Przewodnik terenowy w pewnym stopniu łączy funkcje przewodnika miejskiego, górskiego i muzealnego. W jakim stopniu te funkcje pokrywają się - zależy od trasy imprezy. Jeżeli założymy, że trasa wycieczki prowadzi z Warszawy do Krakowa przez Góry ¦więtokrzyskie i Kielce, to w Górach ¦więtokrzyskich przewodnik wchodzi w rolę przewodnika górskiego, a zwiedzając liczne na trasie zabytkowe kościoły, pałace i muzea, zmienia się w przewodnika muzealnego.

Innym nieco rodzajem jest przewodnictwo zakładowe, które polega głównie na zwiedzaniu fabryk; w tym wypadku przewodnik prezentuje i objaśnia przede wszystkim myśl techniczną, a także proces produkcyjny.

Dla pełniejszego wykazania różnic między poszczególnymi rodzajami przewodnictwa przydatne będzie przedstawienie podstawowych zadań każdego z nich.

Przewodnik górski:

- przekazywanie informacji o trasie i okolicy;

- zapoznawanie z walorami regionu i ciekawszymi okazami przyrody na trasie;

- troska o bezpieczeństwo oprowadzanych turystów;

- dostosowanie trasy wyprawy do możliwości i ekwipunku turystów;

- instruowanie turystów o sposobach posługiwania się sprzętem i zachowania się w; górach;

- zapewnienie turystom pomocy w razie potrzeby;

- przekonywanie uczestników wyprawy do ochrony przyrody.

Przewodnik miejski:

- dostosowanie programu zwiedzania miasta do całości programu imprezy;

- przedstawienie miasta i poszczególnych jego obiektów w sposób, który umożliwi turyście zachowanie w pamięci nie tylko jego obrazu, ale i w miarę pełnej choć skondensowanej wiedzy;

- powiązanie informacji o mieście z historią, kulturą i geografią całego kraju, a także miejsca miasta w życiu społecznym i gospodarczym państwa;

- ukazanie powiązań historycznych, kulturalnych i innych z historią i kulturą Europy;

- pokazanie miasta z uwzględnieniem różnic i analogii w stosunku do miasta lub kraju, z którego pochodzą turyści;

- opanowanie umiejętności łatwego nawiązywania kontaktów z ludźmi;

- zachowanie w każdej sytuacji opanowania i grzeczności.

Przewodnik terenowy:

- poprowadzenie (piesze, autokarowe lub inne) uczestników imprezy określoną w programie trasą;

- przekazywanie informacji o geografii, historii, gospodarce, kulturze itp. danego regionu;

- dbanie o bezpieczeństwo turystów na trasie imprezy i udzielanie im pomocy w razie potrzeby;

- dopilnowanie realizacji pełnego programu imprezy;

- kontrola jakości świadczeń i ich zgodności z zamówieniem;

- rozbudzanie wśród uczestników imprezy, zwłaszcza młodych, chęci do uprawiania turystyki i krajoznawstwa;

- dbanie o dobre imię organizatora imprezy i nienarażanie go na straty.

Przewodnik zakładowy:

- całościowe przedstawienie zakładu;

- charakterystyka produkcji zakładu;

- wskazanie miejsca zakładu w gospodarce rejonu, kraju itp.;

- zapoznanie gości z poziomem techniki i technologii produkcji;

- promocja zakładu i jego produktów.

Do zadań, a tym samym obowiązków przewodnika należy grzeczność i opanowanie. Musi on spokojnie przyjmować różne zachowania (co nie znaczy, że pozostawiać je bez reakcji, zwłaszcza gdy wymaga tego bezpieczeństwo grupy), odpowiadać na zaskakujące pytania, łagodzić konflikty w grupie. Takiej postawy turyści oczekują od niego, nawet podświadomie.

Środowisko pracy

materialne środowisko pracy

Każdy z przewodników działa w innym środowisku pracy, jeżeli mamy na myśli środowisko materialne. Przewodnik górski pracuje niemal wyłącznie w środowisku przyrodniczym. ¦rodowisko przewodnika miejskiego to ulice miast, autokar, wnętrza pałaców, kościołów itp. Przewodnik terenowy pracuje w takim samym środowisku jak miejski, poszerzonym jednak o środowisko naturalne (parki krajobrazowe, kompleksy leśne, nizinne trasy turystyczne). Przewodnik muzealny i zakładowy ograniczają się do wnętrz tych obiektów, które demonstrują gościom, a więc muzea o różnym charakterze w pierwszym wypadku, i zakłady produkcyjne w drugim.

¦rodowisko pracy wpływa w decydujący sposób na warunki pracy, a tym samym stwarza zagrożenie chorobami typowymi dla zawodu. We wszystkich rodzajach przewodnictwa za chorobę zawodową uznać można choroby organów mowy, a szczególnie strun głosowych. Najbardziej narażeni na tę dolegliwość są przewodnicy miejscy i terenowi, bez przerwy operujący głosem, i to najczęściej w otwartej przestrzeni, na mrozie, wietrze i w hałasie ruchu ulicznego. Kolejnymi zagrożeniami dla przewodników górskich, miejskich i terenowych są przeziębienia, jako że pracują oni na wolnym powietrzu, narażeni na wszelkie zmiany pogody, bez względu na porę roku. Inne choroby typowe dla tego zawodu to dolegliwości kończyn dolnych i kręgosłupa. Wynikają one głównie z charakteru pracy, wymagającej stania lub chodzenia przez wiele godzin dziennie.

warunki społeczne

Można powiedzieć, że przewodnik pracuje zawsze indywidualnie, prowadzi grupę sam. Można też jednocześnie powiedzieć, że zawsze pracuje on z ludźmi, bo na tym polega jego funkcja. Ma to dobre i złe strony. Pracując sam, tzn. bez innych przewodników, nie przeżywa on stresów powodowanych wrażeniem, że jest „podsłuchiwany”, nie musi się więc pilnować. Ale jednocześnie jest pozostawiony samemu sobie i w każdej sytuacji musi liczyć wyłącznie na siebie - ze świadomością, że na niego liczy również grupa jego turystów. Sytuacja taka dotyczy zwłaszcza przewodników górskich i w nieco mniejszym stopniu terenowych.

Pracując z ludźmi (turystami) powoduje, że przewodnik musi spokojnie przyjmować różne zachowania, odpowiadać na zaskakujące pytania, łagodzić konflikty w grupie. Wszyscy mogą być zdenerwowani jakąś nieprzewidzianą sytuacją, ale przewodnik musi zachować spokój i grzeczność. To samoograniczenie w reakcjach nie pozostaje bez wpływu na stan zdrowia przewodnika. Praca z wciąż zmieniającymi się słuchaczami ma też dobre strony. Ciągle poznaje się nowych ludzi (twarze „nie opatrzą się”), nawiązuje się wciąż nowe kontakty z osobami interesującymi i sympatycznymi. Przewodnik dowiaduje się wciąż czegoś nowego od ludzi przybyłych z różnych stron kraju i świata, poznaje ich sposób oceny wydarzeń i zjawisk. Te liczne i zmienne kontakty rozwijają przewodnika.

warunki organizacyjne

Ma swoje zalety i wady także system (czas) pracy przewodnika. Nie jest on pracownikiem etatowym z ustabilizowanym rytmem pracy. Jest angażowany tylko wówczas, gdy jest dla niego zajęcie, a może to być parę godzin lub parę dni, w zależności od rodzaju przewodnictwa. Przewodnik muzealny i zakładowy pracuje z grupą od 1 do 2 godzin, przewodnik górski jeden dzień, przewodnik miejski i terenowy od paru godzin do paru dni. Są to różne godziny rozpoczynania i kończenia pracy, w wypadku przewodnika terenowego wyjeżdżającego z grupą na parę dni, dzień pracy trwa nierzadko 18-20 godzin.

W pracy przewodnika nie ma dni roboczych i świąt, wszystkie są takie same, a za pracę w dni powszechnie uznawane za wolne nie przysługuje dodatkowe wynagrodzenie.

Nie ma też stałego miejsca pracy (poza przewodnikami muzealnymi i zakładowymi); na przykład miejscem pracy przewodnika terenowego jest cały kraj (czasem kraje). Nie ma dodatkowego wynagrodzenia za rozłąkę z rodziną, za zwiększone koszty utrzymania na wyjazdach.

Przewodnik, zwłaszcza terenowy, wyjeżdżając z grupą turystów reprezentuje biuro, które zawarło z nim umowę. Musi więc dbać o interesy tego biura, a jednocześnie przyjmować wszelkie pretensje, często z przyczyn zupełnie przez niego nie zawinionych. Przewodnik jest na miejscu i on wszystkiego wysłuchuje. Sytuacja taka jest zawsze stresująca, ale wchodzi w ryzyko zawodowe. Ważne jest również to, że przewodnik będąc z grupą ponosi za nią odpowiedzialność bardzo szeroko pojętą, łącznie z odpowiedzialnością karną. Odpowiedzialność ta dotyczy zwłaszcza przewodnika górskiego, w mniejszym stopniu terenowego, i oparta jest na obowiązku zapewnienia turystom bezpieczeństwa.

Wymagania psychologiczne

Od przewodnika wymaga się przede wszystkim opanowania, albowiem w tego rodzaju pracy bardzo często zdarzają się sytuacje nieprzewidziane, czasem bardzo kłopotliwe, a czasem wręcz niebezpieczne dla turystów. Zachowanie spokoju, nie poddawanie się napięciu nerwowemu, jest często warunkiem pomyślnego zakończenia incydentu, wyjścia „bez strat”. Wszystkie te sytuacje zdarzają się w obecności turystów i nieumiejętność opanowania się przez przewodnika może mieć nieobliczalne konsekwencje i dla niego, i dla osób będących pod jego opieką.

Wymóg zachowania spokoju konieczny jest także w normalnym działaniu. Wcale nierzadko wśród turystów długo ze sobą przebywających powstają spory i nieporozumienia, które z reguły pośrednio lub bezpośrednio obejmują przewodnika. Na niego zaś nałożony został obowiązek bycia grzecznym i uprzejmym w każdej sytuacji. Powinien on ponadto mieć umiejętność wygaszania sporów powstających w grupie. Trzeba zatem mieć odpowiednie nastawienie psychiczne oraz wiedzę z zakresu psychologii.

Spokój i takt mają szczególne znaczenie w przypadku turystów zagranicznych, wobec których przewodnik reprezentuje nie siebie i nawet nie biuro turystyczne, ale kraj.

Kłopotliwe sytuacje w grupie, które przewodnik musi rozwiązać, bywają typowe dla niektórych nacji. Przybysze z krajów południowych, pełni temperamentu, są zazwyczaj indywidualistami. Utrzymanie ich w grupie nastręcza wiele trudności, a ponadto każdy z nich ma inne życzenia dotyczące programu zwiedzania i domaga się od przewodnika ich realizacji. Umiejętność pogodzenia tych często przeciwstawnych życzeń wymaga dużej dozy dyplomacji od przewodnika, który urzeczywistniając swój program tak to musi robić, aby goście mieli odczucie, że ich życzenia zostały uwzględnione. To też wchodzi w zakres niezbędnych umiejętności przewodnika.

Od przewodnika wymaga się pełnej samodzielności. Przewodnik musi umieć poradzić sobie sam w różnych sytuacjach i z różnymi grupami: raz trzeba opanować rozkrzyczaną grupę dzieci, innym razem trzeba będzie umieć poradzić sobie z grupą dorosłych, ale zmęczonych długą podróżą i przez to rozdrażnionych.

Do cech pożądanych należy także wytrzymałość fizyczna i psychiczną; podczas wielodniowych podróży turyści po zakwaterowaniu się w hotelu mają szansę odpoczynku. Szans takich nie ma przewodnik. On cały czas musi być do dyspozycji turystów w różnych sprawach, a następnego dnia być „na nogach” znacznie wcześniej niż jego turyści, choćby dla sprawdzenia zgodności świadczeń z zamówieniem (np. przygotowanie posiłku śniadaniowego) lub gotowości autokaru do drogi autokaru. Odporność na zmęczenie jest więc konieczna, albowiem zmęczony (a więc i zdenerwowany) może być tylko turysta, przewodnik - nie!

Aby przewodnik właściwie spełnił swoje obowiązki informacyjne, niezbędna jest łatwość wypowiedzi i przede wszystkim dykcja. Ponieważ przewodnik sprawując swoją funkcję posługuje się słowem, sprawność organów głosowych i wyeliminowanie wszelkich wad wymowy są absolutnie konieczne, podobnie jak u spikera, choć nie w takim stopniu. Czystość wymowy musi być wsparta silnym głosem, aby być słyszanym przez grupę kilkudziesięciu osób w nie sprzyjających warunkach, np. na ruchliwej ulicy. Dla początkującego przewodnika największym wrogiem jest trema; widok kilkudziesięciu par oczu może go tak sparaliżować, że nie będzie w stanie wydobyć z pamięci choćby najprostszych informacji z bogatego zasobu wiedzy, jaką zdobył w procesie szkolenia. Dlatego też pracy przewodnika powinny podejmować się osoby nie mające tego typu zahamowań.

Wymagania fizyczne i zdrowotne

Praca przewodnika wymaga doskonałego stanu zdrowia. Fakt, że przewodnik wykonuje znaczną część swej pracy na powietrzu (pomijając przewodników zakładowych i muzealnych), przesądza o konieczności dobrego zdrowia, bo w innym przypadku warunki pracy dość szybko wyeliminują osobę o słabszej strukturze fizycznej, najczęściej ze szkodą dla tej osoby.

Dodatkowym obciążeniem jest nienormowany czas pracy i o różnych porach dnia. Jeżeli przewodnik pracuje przez kilka dni po kilkanaście (powyżej 15) godzin na dobę, to jest to dodatkowy element osłabiający naturalną odporność organizmu i prowadzący albo do rozstroju fizycznego, albo psychicznego. W przewodnictwie górskim ten wymóg idealnego stanu zdrowia staje się oczywisty. Dochodzi do tego pełna sprawność głosu, dobra kondycja i dobra prezencja, która coraz częściej jest wymieniana przez klientów jako warunek zaangażowania przewodnika.

Dolegliwościami, które w praktyce eliminują z pracy w przewodnictwie, są klaustrofobia (patologiczny strach przed zamkniętymi pomieszczeniami), lęk wysokości lub przestrzeni, daltonizm (nierozpoznawanie kolorów, zwłaszcza czerwonego i zielonego). Ta ostatnia wada jest bardzo istotna, bo przewodnik, choć sam nie prowadzi autokaru, pilotuje jednak kierowcę i nieznajomość przepisów ruchu lub niemożność reagowania na kolory świateł i znaków drogowych może doprowadzić do tragedii.

Do dobrego zdrowia i silnego głosu jako warunków koniecznych dodać należy jeszcze kilka innych, a są to: dobra orientacja w terenie (należy przez to rozumieć zarówno umiejętność „nie gubienia się” w obszarach górskich, leśnych i innych, ale także niebłądzenie w sieci ulic dużych miast podczas pilotowania kierowcy autobusu będącego bardzo często po raz pierwszy w danym mieście i zdającego się wyłącznie na przewodnika, a odnosi się to szczególnie do kierowców autokarów zagranicznych), podzielność uwagi (przewodnik w autokarze musi przekazywać przez mikrofon informacje, a jednocześnie prowadzić kierowcę w nie znanym mu mieście, tzn. nie tylko mówić, gdzie ma skręcić, ale odpowiednio wcześnie kazać mu wjechać na odpowiedni pas ruchu i cały czas obserwować zmieniające się znaki drogowe).

Warunki podjęcia pracy w zawodzie

Osoba spełniająca wymogi zdrowotne i chcąca uzyskać uprawnienia przewodnickie może zostać zakwalifikowana na kurs, gdy ma co najmniej średnie wykształcenie. Wymóg średniego wykształcenia nie jest jednak w pełni wystarczający w odniesieniu do przewodnictwa miejskiego i terenowego. Tu pożądane jest wykształcenie wyższe, choć oczywiście osoby z wykształceniem średnim nie są odrzucane, zwłaszcza gdy mają inne zalety przydatne w pracy przewodnickiej, jak choćby umiejętność ładnego wypowiadania się, czego dyplom uczelni nie gwarantuje. Pożądane kierunki studiów to oczywiście turystyka, ale także historia sztuki, geografia.

Niezależnie od poziomu wykształcenia kandydat powinien wykazać się znajomością historii i zagadnień ogólnospołecznych oraz gospodarczych, niezbędną w przewodnictwie miejskim i terenowym.

Kurs przewodnicki ma słuchaczom dać dodatkową wiedzę, związaną z rodzajem przewodnictwa. Na takim kursie nie ma już jednak czasu na powtarzanie tego, co powinno być wyniesione ze szkoły średniej. Bardzo obfity materiał wykładany na kursach przewodników miejskich i terenowych (ok. 180 godzin zajęć), uzupełniony literaturą fachową, jest sprawdzany na egzaminach po zakończeniu kursu. Dopiero zdanie tych egzaminów uprawnia do otrzymania legitymacji przewodnika turystycznego odpowiedniej specjalności.

Zasób wiedzy wyniesionej z kursu traktowany jest jako minimum, przewodnik obowiązany jest dokształcać się w ramach wewnętrznych szkoleń, prowadzonych w kołach przewodnickich.

Przedstawiony wyżej w dużym uproszczeniu system organizacji i szkolenia przewodników dotyczy PTTK jako stowarzyszenia dominującego na rynku turystycznym w zakresie przewodnictwa.

Kandydaci na kursy przewodnickie przechodzą rozmowę wstępną, mającą na celu zorientowanie się kwalifikatorów w predyspozycjach osób chętnych do zawodu przewodnika, sprawdzenia ich przydatności do tej pracy, w tym odpowiednich zainteresowań, a co za tym idzie - wiedzy. Pożądane w tym zawodzie jest wcześniejsze doświadczenie turystyczne, a także zainteresowania historyczne bardzo szeroko rozumiane, zwłaszcza w przypadku przewodnika miejskiego i terenowego. Rozmowa wstępna ma także na celu sprawdzenie, czy kandydat (ka) umie poprawnie mówić po polsku, czy sposób wyrażania się jest klarowny i bez częstego podpierania się zbędnymi słowami, jak np. „prawda”, „więc”, „jakby” itp. Dodać należy, że kandydat na kurs przewodnicki ma znacznie większe szanse zakwalifikowania się, jeżeli posługuje się biegle co najmniej jednym językiem obcym.

Osoba zainteresowana tym zawodem powinna więc zgłosić się albo do miejscowego oddziału PTTK, albo bezpośrednio do koła przewodników.

Możliwości awansu w hierarchii zawodowej

W ramach PTTK od ponad 100 lat istnieje w przewodnictwie (obecnie już nie wszędzie) podział na klasy, a kryterium tego podziału stanowią kwalifikacje. Za awans poziomy można uznać zdobywanie uprawnień do oprowadzania z objaśnianiem w językach obcych, zawsze poprzez egzamin. Awans pionowy nie wiąże się z wyższym wynagrodzeniem, jest to raczej sprawa ambicji i głodu wiedzy. Awans poziomy może przynieść wyższe wynagrodzenie tylko w wypadku opanowania języków obcych, co wpływa na zwiększenie stawki za oprowadzanie.

Możliwości podjęcia pracy przez dorosłych

Podobnie jak w wielu innych zawodach na polskim rynku pracy, możliwości zatrudnienia osób starszych są znacznie mniejsze niż młodszych, zwłaszcza że w przewodnictwie występuje wyłącznie zatrudnienie doraźne, a tym samym zleceniodawca nie jest w tym zakresie niczym ograniczony w wyborze. Nie znaczy to jednak, że w szczycie sezonu starsi przewodnicy nie mają szans na znalezienie pracy, zwłaszcza gdy znają języki obce.

Gorzej przedstawia się sytuacja podczas przyjmowania na kursy przewodnickie, gdyż pod naciskiem rynku (klienta) domagającego się młodych ludzi, czasem stosuje się górną granicę wieku, np. 45 lat. Jest to pewna prawidłowość w sytuacji bezrobocia, także bowiem w turystyce przedsiębiorca woli angażować ludzi młodych, dających większą gwarancję sprawności i dyspozycyjności. Musimy też pamiętać, że skoro w przewodnictwie tak duże znaczenie ma zdrowie, to i wiek musi być brany pod uwagę.

Przedstawiona wyżej sytuacja, niekorzystna dla ludzi starszych, nie rozkłada się równomiernie na wszystkie rodzaje przewodnictwa. Nieco lepiej to wygląda w przewodnictwie muzealnym, ale i tam dyrekcje poszczególnych placówek coraz częściej dążą do odmłodzenia kadry, co ma zapewnić większą sprawność i szybsze reagowanie w różnych sytuacjach.

Kryterium wieku zatem jest obecnie nie mniej istotne w zatrudnianiu przewodników jak kryterium zdrowia. Nawet poziom wiedzy, bez wątpienia wysoki u doświadczonych przewodników, schodzi w opinii klienta na dalszy plan.

Polecana literatura

Źródło danych: Przewodnik Po Zawodach, wyd. II, MPiPS

1

---