Wykład 1.

Podstawowe pojęcia i definicje używane w ekonomice.

Rolnictwo - dział gospodarki narodowej, odróżniający się od innych działów:

• rodzajem produktów (artykuły pochodzenia roślinnego i zwierzęcego),

• sposobem wytwarzania (wykorzystywane są naturalne siły przyrody).

Działy rolnictwa:

1. wytwórczy - roślinny (powstają tu produkty rolnicze wyjściowe)

2. przetwórczy - zwierzęcy

- przemysłu rolnego

Specyficzne cechy produkcji rolniczej:

1. szczególna rola ziemi w rolnictwie - miejsce do usytuowania produkcji, nieodzowny środek produkcji, główny element środowiska do życia roślin,

2. ograniczona możliwość sterowania procesami produkcyjnymi - warunki pogodowe, biologiczne warunki roślin),

3. czas pracy w rolnictwie nie pokrywa się z czasem produkcji - czas pracy, aby posadzić zboże to 4 - 21 dni, a okres produkcji to kilka miesięcy (długi cykl produkcyjny powoduje zamrożenie kapitału),

4. masa produktów rolniczych jest znacznie większa od masy zużytych surowców (nasiona, nawozy)

5. samoreprodukcja wielu głównych środków produkcji (nasiona, zwierzęta produkcyjne).

Ekonomia

• najogólniejsza z nauk ekonomicznych, zajmuje się analizą zjawisk gospodarczych,

• to nauka jak ludzie radzą sobie z rzadkością dóbr,

• zajmuje się środkami, celami i wyborem alternatyw (środki to zasoby rzeczowe, cele to produkcji i stopień zadowolenia-szczęścia).

zasoby rzeczowe	cele pośrednie	cel ostateczny
	- wytwarzanie produktów - zaspokajanie potrzeb konsumenta - ocena i kreowanie systemu wartości

Ekonomia pokazuje jak realizować przyjęty cel przy ograniczonej liczbie zasobów (aby otrzymać zamierzony cel).

Ekonomika rolnictwa - nauka zajmuje się zjawiskami gospodarczymi występującymi w rolnictwie jako jednym z działów gospodarki narodowej. Ekonomia z łac. „oszczędność”. Zajmuje się oszczędnym dysponowaniem środkami w celu osiągnięcia (celu), określonego zadania oraz wybór sposobu wytwarzania.

Gospodarstwem rolnym zajmują się nauki techniczno - rolnicze oraz ekonomiczno - rolnicze.

Dziedziny ekonomiki rolnictwa:

1. ekonomika ogólna rolnictwa - bada procesy gospodarcze,

2. ekonomika społeczna rolnictwa (= polityka agrarna) - zajmuje się ekonomicznymi aspektami stosunków na wsi,

3. ekonomika produkcji rolniczej )= działów i gałęzi) - produkcja roślinna, zwierzęca, zbóż, ...

4. ekonomika i organizacja gospodarstw rolnych - zajmuje się ekonomiką poszczególnych gospodarstw rolnych.

Dobra - są one efektem działalności gospodarczej, zaspokajają potrzeby ludzkie:

1. dobra wolne - dostarczane przez przyrodę w dowolnej ilości,

2. dobra gospodarcze - (= dobra rzadkie) powstają w wyniku procesu produkcyjnego, ograniczona ilość.

Produkcja - to celowa działalność człowieka, która zmierza do wytworzenia produktów.

Praca - to zespół czynności wykonywanych przez człowieka, która zmierza do wytworzenia produktów.

Siły wytwórcze - to ludzie i przedmioty biorące udział w produkcji:

1. siła robocza - ludzie,

2. środki produkcji - infrastruktura, przedmioty, dobra:

• przedmioty pracy - surowce, półfabrykaty (zużywają się).

• środki pracy - narzędzia (nie zużywają się).

Czynniki produkcji rolniczej - to wszelkie cechy gospodarstwa i jego otoczenia, oddziałujące na przebiegające w nim procesy produkcyjne.

Podział czynników produkcji:

1. czynniki przyrodnicze - zewnętrzne:

• wysokość i rozkład temperatury (5-8 °C w Polsce, wraz ze wzrostem wysokości o 100m, temperatura spada o 0,6 °C),

• opady atmosferyczne i ich rozkład (500-600mm),

• długość okresu wegetacyjnego - to okres w którym temperatura jest wyższa od 5°C, średnio trwa 185 dni, spadek temperatury o 1°C powoduje skrócenie okresu wegetacyjnego o 14 dni, co powoduje spiętrzenie prac

poplony : 80 - 100 dni,

zboża : 110 - 140,

zboża ozime : 120 - 150 dni,

rośliny okopowe : 160 - 200.

2. czynniki przyrodnicze - zewnętrzne:

• jakość i przydatność rolnicza gleby (gleby lekkie - żyto, ziemniaki, gleby ciężkie - buraki, pszenica),

• mikroklimat (lokalne zmiany klimatyczne),

• rzeźba terenu - wzrost nachylenia terenu o 1% powoduje spadek dochodów o 1%, stoki pochyłe są bardziej pracochłonne.

3. czynniki ekonomiczne - zewnętrzne:

• stosunki ludnościowe - gęstość zaludnienia zwiększa popyt na dobra, jednak na wsi zbyt duże zaludnienie powoduje zmniejszenie powierzchni uprawnych,

• bliskość ośrodków miejskich - dodatkowy rynek zbytu,

• bliskość zakładów przemysłu rolnego - rynek zbytu, przetwórstwo, nie ma problemów z transportem,

• warunki komunikacyjne,

• odległość od punktu zbytu i zaopatrzenia w surowce,

wzór na średnią odległość:

l = 0,7 ⋅ l_m + 0,2 ⋅ l_s + 0,1⋅ l_k

lm - odległość od mleczarni,

ls - odległość od sklepu,

lk - odległość od stacji kolejowej.

4. czynniki ekonomiczne - wewnętrzne:

• ilość i jakość siły roboczej,

• wyposażenie w maszyny rolnicze,

• wyposażenie e budynki.

Wykład 2.

Gospodarstwo rolne:

• zorganizowany zespół sił wytwórczych koniecznych do wytwarzania produktów.

Gospodarstwo rolne a rolnicze:

• gospodarstwo rolne - zajmuje się uprawą roli, tylko produkcją roślinną;

• gospodarstwo rolnicze - obejmuje produkcję roślinną, zwierzęcą i przemysł rolny;

Gospodarstwo - najmniejsza jednostka produkcyjna w rolnictwie, składa się z ziemi i innych środków produkcji oraz posiada własne zasoby siły roboczej, wspólne kierownictwo, ziemia stanowi główny środek produkcji, następuje reprodukcja środków produkcji (nasiona).

Gospodarstwo, a przedsiębiorstwo rolne:

• gospodarstwo rolne - produkuje na własne potrzeby;

• przedsiębiorstwo rolne - produkuje na zbyt.

Element wyróżniający - kierownictwo.

Pojęcie rozporządzania własnościami, np. grunty dzierżawione. W przedsiębiorstwie - najemna siła robocza.

Główne kryteria klasyfikacji gospodarstw:

1. Forma władania ziemią (gospodarstwa państwowe, spółdzielcze i prywatne). Do niedawna ('90) kryterium podstawowe. Teraz państwo nie chce mieć nic.

1. gospodarstwa uspołecznione:

• państwowe - ziemia i inne środki produkcji należą do państwa; było 13%, zostało ok. 7%, 1,5 mln. ha; 0,5 tys. gospodarstw;

• spółdzielcze - ziemia jest własnością spółdzielni; <2% obszaru, czyli 0,5 mln. ha; jest ich ok. 1,5 tys;

1. gospodarstwa indywidualne - ok. 14-15 mln. ha 80% gruntów; jest ich ok. 2 mln. przeciętnie 6,9 ha na jedno; ziemia i pozostałe środki produkcji są własnością prywatną:

• rodzinne - nie najmują pracowników; <50-100 ha;

• kapitalistyczne - przedsiębiorstwa rolnicze - zatrudniają najemną siłę roboczą.

2. Obszar gospodarstw (gospodarstwa wielobranżowe i rodzinne).

1. gospodarstwa państwowe - 2-2,5 tys. ha; złożone z obiektów, nie jako jeden ośrodek gospodarczy (1~500 ha = przeciętna wieś);

2. spółdzielcze (~200-400 ha; 7-9 ha dla jednej osoby);

3. indywidualne (~6-9 ha):

Struktura obszarowa gospodarstw indywidualnych w 1993 r.

Grupy obszarowe:	tys. ha	%	ilość w tys.	%
1-2 ha	577	4,0	385	17,9
2-5 ha	2748	18,8	785	35,3
5-7 ha	1908	13,1	318	14,8
7-10 ha	2703	18,5	241	14,8
10-15 ha	3021	20,6	184	11,2
>15 ha	3654	25,0	129	6,0

W Polsce zgodnie z planem powinno pozostać ok. 700 tys. gospodarstw. Wzrasta liczba gospodarstw b. dużych i małych, kosztem pośrednich.

3. Źródła dochodu:

• tylko gospodarstwo - na 1 osobę - 7-10 ha;

• dwuzawodowe - praca w gospodarstwie i poza nim:

rolniczozarobkowe;

zarobkoworolnicze.

4. Struktura:

1. system gospodarowania - sposób użycia gleby (żarowy, trójpolówka, dwupolówka, płodozmienny, uproszczony);

2. nastawienie - który dział dominuje: roślinny, czy zwierzęcy?

3. kierunek produkcji - gałęzie gospodarstwa (bydło, trzoda).

5. Stopień organizacji:

1. wielokierunkowe;

2. specjalistyczne - wydajność z jednostki powierzchni (ha); 1,2 produkty główne; mechanizacja i chemizacja umożliwiły specjalizację; degradacja środowiska; bardzo duże i przemysłowe formy chodu zwierząt; nadprodukcja w Europie powoduje odejście od specjalizacji;

3. ekologiczne.

6. Intensywność:

1. wysokointensywne;

2. średniointensywne;

3. ekstensywne;

Intensywność - suma nakładów na jednostkę powierzchni. Poziom intensywności zależy od zapotrzebowania.

Majątek gospodarstwa i podział majątku:

Gospodarstwo rolne = zorganizowany zespół sił wytwórczych, materialnych.

































Wartość środków trwałych:

ok. 300 jednostek zbożowych na ha;

1 j. z. = 100 kg zboża;

1/3 wartość ziemi;

2/3 wartość budynków;

środki trwałe ~ 5% produkcja roczna;

~ 15% produkcja obrotowa;

zużycie ~ 3% wartości - 5-10 j.z.

roczne zużycie 10-20 j.z.

Środki trwałe wyznaczają granicę możliwości produkcyjnych. Należy dążyć do zużycia środków obrotowych przy koniecznym zużyciu środków trwałych (min.).

Inwentura - spis z natury wszystkich składników majątkowych i źródeł pochodzenia, na określony moment czasowy w ujęciu ilościowym i wartościowym.

Aktywa i pasywa:

Pozwala określić dochód gospodarstwa. Wiąże się z nią wycena gospodarstwa:

• metoda cen bieżących,

• metoda dochodowa (do całego, lub do części gospodarstwa, suma kosztów włożonych w jego stworzenie;

• metody pomocnicze - przetwórcza - wartość przyrostu następująca po zastosowaniu środka,

• porównawcza - najrzadsza.

Amortyzacja:

• zużycie środka trwałego w określonym czasie, wyrażona wartością.

Zużycie fizyczne (utrata sprawności technicznej - produkcyjne i czasowe) i moralne (przez postęp techniczny i ekonomiczny).

Amortyzacja = wartość początkowa + nakłady na remonty - wartość końcowa.

Metody obliczania amortyzacji:

• prostoliniowa,

• krzywoliniowa - metoda progresywna i degresywna.

A(x) ± Wo/T*X = Ra*X = Sa*WoX

Ra = Wo/T

Sa = 1/T %

Ra - rata amortyzacyjna;

Sa - stopa amortyzacji;

T - okres użytkowania;

Wo - wartość początkowa.

Rodzaj środka	Stopa amortyzacji
Budynki	2,5-5,0%
Urządzenia złożone (kombajny, doj. elektr.)	10-20%
Urządzenia proste (ciągniki, brony)	5-10%

Wykład 3.

Budynki rolnicze.

Funkcje budynków i urządzeń budowlanych - to ochrona ludzi, zwierząt i środków produkcji przed wpływami atmosferycznymi.

Budynki pozwalają na:

• zmniejszenie uciążliwości pracy,

• wzrost wydajności pracy,

• wzrost efektywności wykorzystania nakładów,

• ograniczenie strat przy przechowywaniu produktów,

• warunkują stosowanie nowoczesnych technologii.

Wartość budynków:

• ¾ wartości środków trwałych bez ziemi,

• w Polsce w 1993 roku ~ 150 j. z./ha,

• budynki nie biorą udziału w procesie produkcyjnym (wspomagają proces produkcji).

Zasady wyposażenia gospodarstwa w budynki rolnicze:

• należy dążyć do minimalizacji ilości i wartości budynków,

• przy zachowaniu ich walorów użytkowych,

• budować należy wtedy, gdy nie da się nie budować.

Cechy wyposażenia budownictwa rolniczego:

• duża elastyczność użytkowania,

• krótki okres użytkowania (20 - 30 lat),

• stosowanie lekkich, gotowych elementów budowlanych,

• możliwa duża skala produkcji.

Podział budynków w gospodarstwie rolnym:

• budynki mieszkalne i administracyjne,

• budynki gospodarcze (dla zwierząt - obory, chlewnie),

• narzędzia budowlane (studnie, wodociągi, gnojowniki, silosy, drogi).

Wartość środków trwałych.

Budynki ogółem mieszkalne gospodarcze	150 j.z./ha 50% 50%	60 - 75% śr. trw.
Maszyny i urządzenia rolnicze	40 j.z./ha	15 - 30 % śr. trw.
Urządzenia wodno - melioracyjne	10 j.z./ha	5 - 10% śr. trw.
Stado podstawowe	10 j.z./ha
Razem środki trwałe	200 - 250 j.z./ha

Amortyzacja środków trwałych 5 - 10 j.z./ha, czyli 3% rocznie - okres użytkowania budynków wynosi około 30 lat.

Wartość budynków mieszkalnych:

• to 1/3 do 1/2 wartości budynków (30 - 50%),

• wartość budynków mieszkalnych jest większa w gospodarstwach małych,

• zapotrzebowanie na budynki zależy od ilości siły roboczej w gospodarstwie,

• na rodzinę przypada 60 - 100 m² powierzchni mieszkalnej,

• na 1 osobę w Polsce przypada 17 m² powierzchni mieszkalnej,

• na 1 ha użytków rolnych przypada 10 - 14 m² powierzchni mieszkalnej.

Wartość budynków gospodarczych:

• to 1/2 do 2/3 wartości budynków (50 - 70%),

• zajmuje małą część w małych gospodarstwach,

• w dużych gospodarstwach ich wartość to ~ 70%

• budynki dla zwierząt (obory, chlewnie, stajnie, owczarnie, kurniki)

• budynki do przechowywania zapasów,

• budynki do przechowywania narzędzi.

• na 1 ha użytków rolnych przypada 5 - 15 m² powierzchni dla zwierząt.

krowa jałówki maciory tuczniki owce konie kury (100 sztuk)

10 m^2 4 m^2 11 m^2 1,2 m^2 2.0 m^2 11 m^2 25 m^2

Budynki do przechowywania produktów:

• stodoły (słoma, siano),

• na 1 ha użytków rolnych przypada 60 - 100 m³ kubatury stodoły,

• na 1 ha użytków rolnych przypada 10 - 15 m² powierzchni stodoły,

Budynki dla inwentarza, dla maszyn:

• garaże,

• warsztaty (najprostsze).

Urządzenia budowlane:

• studnie,

• wodociągi,

• gnojowniki (zależy od ilości zwierząt, ich rodzaju, powinny pomieścić 1/3 do 1/2 rocznej produkcji obornika),

• silosy (do kiszonek),

• mosty,

• utwardzone drogi.

Maszyny i narzędzia rolnicze:

• wartość od 1/4 do 1/3 wartości środków trwałych (15 - 30%).

Podział maszyn:

• środki pociągowe i transportowe (ciągniki, samochody, silniki)

• maszyny rolnicze (elementy obrotowe są aktywne - ruchome):

• ruchome (siewniki, żniwiarki, kombajny):

• samobieżne,

• sprzężajne,

• ciągnikowe.

• stacjonarne (młocarnie).

• narzędzia rolnicze (elementy robocze są bierne - nie ruchome):

• ręczne (kosy, grabie, widły),

• sprzężajne (pługi, brony, wały),

• ciągnikowe (pługi, brony, wały).

Warunki pracy maszyny:

• poruszają się po bezdrożach, po dużych obszarach,

• poruszają się w zmiennych warunkach klimatycznych,

• są wykorzystywane sezonowo.

Skutki mechanizacji:

• oszczędność prac ludzkiej,

• poprawa warunków pracy (zmniejszony wysiłek i uciążliwość pracy),

• wzrost produkcji rolniczej (dokładniejsza uprawa gleby i mniejsze straty przy zbiorze oraz eliminacja koni),

• łagodzenie szczytów pracy,

• maszyny powinny być w pełni wykorzystywane (= wtedy jest to opłacalne).

Roczne minimum pracy maszyn rolniczych:

kombajn zbożowy (duży) kombajn buraczany kombajn ziemniaczany ciągnik snopowiązałka konna snopowiązałka traktorowa

70 - 80 ha 15 ha 10 - 15 ha 800 godz. 6 - 8 ha 8 - 10 ha

W Polsce 1 ciągnik przypada na 10 - 14 ha powierzchni gruntów ornych.

Wyposażenie gospodarstw w siłę pociągową:

żywa siła pociągowa:

• możliwość reprodukcji,

• wytwarzanie paszy przez gospodarstwo do wyżywienia zwierząt,

• elastyczność mocy (przystosowanie do potrzeb),

• jednostka siły pociągowej = 1 koń = 5 KM = 3,7 kW.

Metody określenia zapotrzebowania na siłę pociągową:

• technologiczne,

• gałęziowe (dla upraw i zwierząt),

• wskaźnikowe (określają wielkość, stopień produkcji, funkcjonalność).

Zasoby siły pociągowej:

• gospodarstwa indywidualne - 53 j.s.p.

• gospodarstwa państwowe - 23 j.s.p.

• rolnicze spółdzielnie produkcyjne - 25 j.s.p.

Stopnie mechanizacji:

• mechanizacja pierwotna (bez siły pociągowej),

• mechanizacja konna,

• wstępna motoryzacja (mechaniczna i konna),

• pełna motoryzacja (brak koni),

• automatyzacja.

Wskaźnik mechanizacji = (czas pracy maszyny) / (czas pracy maszyny i ludzi)

Wskaźnik motoryzacji = (moc mechaniczna siły pociągowej) / (całkowita moc pociągowa).

Majątek - ogólna ilość składników gospodarstwa będąca na jego usługach i stanowiąca jego rozporządzalną własność.

Siła robocza.

Majątek gospodarstwa = średnia produkcja.

Środki trwałe = środki pracy >1 rok (duża wartość, udział w przetwarzaniu, nie zmieniają postaci, przenoszą część wartości na produkt - zużycie).

Środki obrotowe - przedmioty pracy (jeden cykl - całkowite zużycie)

Środki inwentarskie:

• maszyny i urządzenia rolnicze;

• środki pociągowe i transportowe;

• stado pastewne.

Składniki nieruchome:

(nieruchomości)

• ziemia;

• urządzenia melioracyjne;

• budowle i urządzenia budowlane;

• plantacje wieloletnie.

Środki obiegowe:

• zapasy;

• stado obrotowe;

• środki pieniężne;

• inwentarz małocenny.

Składniki ruchome

---