Grażyna Adamczyk-Łojewska

Wykład 2. Zarys metodologii badań nauk.

Ogólne prawidłowości - procedury - postępowania naukowego

Metodologia określa m.in.:

• fazy (etapy) postępowania naukowego, w tym także:

• zasady formułowania problemów oraz hipotez i zakresu pracy

1. Fazy rozwiązywania problemów naukowych

Różni autorzy proponują w tym zakresie różne podejścia.

Rudniański wyodrębnia 4 podstawowe fazy:

1. Postawienie i sformułowanie problemu w danej dziedzinie nauki;

2. Sformułowanie określonych pytań oraz hipotez

• aby problem był rozwiązywalny, należy przyjąć tylko takie hipotezy, które mogą być zweryfikowane, tj. pozwalają na formułowanie weryfikowalnych wniosków

3. Realizacja badań, czy sformułowane tezy (hipotezy) odpowiadają rzeczywistości, jakie są odpowiedzi na postawione pytania.

4. Ocena końcowa: czy odpowiedź została uzyskana, czy jest to odpowiedź pełna czy niepełna, w jakim stopniu przewidywania zostały potwierdzone przez badanie rzeczywistości.

Etapy badania naukowego (wg Łobockiego) są trochę b. szczegółowe:
1. Zaistnienie sytuacji problemowej
2. Formułowanie problemów
3. Formułowanie hipotez
4. Wybór i konstruowanie narzędzi badawczych
5. Wybór obiektu badań (osób i ich grup lub obszaru, grupy przedsiębiorstw itp.)
6. Przeprowadzenie badań
7. Opracowanie wyników

Pilch etapy badania naukowego przedstawia jeszcze b. szczegółowo:
1. Faza koncepcyjna
· Wybór przedmiotu i celu badań
· Sformułowanie problemów badawczych
· Postawienie hipotez
· Wybór terenu badań i dobór próby
· Typologia zmiennych i wskaźników
· Wybór metod, technik, narzędzi
· Definicje teoretyczne najważniejszych pojęć (tzw. aparat pojęciowy)
· Badania pilotażowe (ewentualnie)
2. Faza wykonawcza
· Opracowanie harmonogramu badań
· Przeprowadzenie badań właściwych
· Uporządkowanie materiałów badawczych
· Opracowanie klucza kodyfikującego
· Kodyfikacja i opracowanie statystyki
· Analiza wyników badań
· Weryfikacja hipotez
· Uogólnienie i wnioski końcowe

Uogólniając omawiane podejścia można w sposób syntetyczny wyróżnić następujące etapy pracy naukowej, które są jednocześnie głównymi składnikami metody naukowej:

1. ustalenie i uzasadnienie problemu oraz dostrzeżenie zagadnień pochodnych;

2. krytyka problemu w świetle dotychczasowych osiągnięć nauki (analiza literatury przedmiotu);

3. wyliczenie niezbędnych założeń lub twierdzeń (np. przyjętego aparatu pojęciowego, zakresu przedmiotowego i czasowego), a także hipotez;

4. ustalenie metod roboczych (obejmujące ewentualną krytykę metod dotychczasowych i wybór lub konstrukcję metod nowych);

5. przeprowadzenie badań naukowych: wykonanie czynności wynikających z postawionego problemu i wybranej metody roboczej;

6. opracowanie materiałów zebranych w czasie badań i ich synteza (posługujemy się bowiem danymi opracowanymi a nie danymi surowymi);

7. pisemne opracowanie wyników badań aż do stanu pracy gotowej do druku (np. problem opracowania tabel, wykresów), po czym ujawnienie ich w publikacji naukowej;

8. krytyczna ocena przebiegu własnych badań i pisemnego opracowania wyników.

We wstępnej fazie koncepcyjnej (projektowej) badania naukowego uwzględnić zatem powinniśmy następujące elementy:

• problem badawczy (pytanie, cel, hipoteza)

• przegląd literatury przedmiotu, aby m.in. określić:

- wyniki dotychczasowych badań

- co już wiadomo

- co jest nadal nieznane lub kontrowersyjne

- w jaki sposób moje badania wypełnią lukę

• Stosowane i możliwe metody badania

• Harmonogram (w jaki sposób badamy; co badamy, tj. przedmiot, obiekt badania; kiedy badamy ustalając zakres czasowy badań i rozróżniając (czas przeprowadzenia od czasu, którego dotyczą badania);

• Planowane analizy i oczekiwane wyniki

2. Pierwszy etap, tj. sposoby i zasady formułowania problemu

Punktem wyjścia tego etapu jest sformułowanie pytania lub zbioru pytań.

Sytuacja problemowa - ujawnia się na ogół w wyniku zgłębiania literatury przedmiotu lub w wyniku doświadczenia i praktycznego działania.

Podejmowanie określonych problemów społeczno-gospodarczych wynikać może z: zainteresowań badacza, jego systemu wartości, a także powiązania z określoną grupą społeczną w której funkcjonuje (tu przykład).

Przy formułowaniu problemu badawczego bardzo ważna jest znajomość rzeczywistości - dziedziny. Specjalista w danej dziedzinie to człowiek, który potrafi znajdować odpowiedzi na pytania, ale także formułować te pytania. Bardzo ważna jest zatem literatura przedmiotu, rzutuje ona na zasadność wyboru problemu i odpowiedniego doboru metod do rozwiązania problemu. - tu na temat różnic m. pracą licencjacką a mgr.

Problem badawczy to pytanie (a), na które chcemy uzyskać w pracy badawczej odpowiedź .

Poprawnie sformułowane problemy (tematy)badawcze w badaniach empirycznych powinny:

• wskazywać na zakres naszej niewiedzy,

• uwzględniać zależności miedzy badanymi zmiennymi,

• powinny być rozstrzygalne empirycznie,

• powinny mieć wartość praktyczną.

Problemy badawcze mogą mieć różny charakter, tj. dotyczyć różnych kwestii:

1a. Problemy rozstrzygnięcia, „Czy …..?” (ma miejsce określone zjawisko, proces, mechanizm działania, np.);

1b. Problemy dopełnienia, „Jaki …..?”, „Co….?”, „Który….?” Np. jaki ma przebieg określone zjawisko, proces, jak oddziałuje na rozwój, czy przedsiębiorstwo itp.

2a. Problemy dotyczące właściwości zmiennych - od czego zależy zjawisko czy proces (np. czy zmienne te mają charakter trwały czy zmienny, sezonowy itp., zakres specyficzny dla danego podmiotu, czy szerszy, ogólny itp.);

2.b. Problemy mogą też koncentrować się na relacji pomiędzy zmiennymi (jak oddziałują BIZ na rozwój przemysłu, czy zmiany struktury przemysłu)

3a. Problemy naukowo-badawcze - rzeczywiście nieznane i nowe - oryginalne,

3b. Problemy subiektywnie badawcze (nieznane i nowe tylko dla badacza niezorientowanego w osiągnięciach naukowych) - zwłaszcza w pracach dyplomowych.

Przykłady problemów ogólnych

Struktura obrotów towarowych Polski z zagranicą w latach 2000-2010.

(Problem z grupy 1b).

(Jak kształtowała i zmieniała się w badanych latach struktura obrotów towarowych?)

Czy i jak wpłynęło na badane zjawisko przystąpienie Polski do UE, a także kryzys światowy lat 2008-2009?

Następny krok to przeformułowanie pytania ogólnego na szczegółowe cele badawcze:

• Czy i jak zmieniał się (rósł czy malał) udział Polski w obrotach światowych handlu zagranicznego, tj. eksportu i importu,?

• Jak kształtowała się i zmieniała struktura eksportu wg grup towarów oraz kierunków geograficznych eksportu?

• Jak kształtowała się i zmieniała struktura importu wg grup towarów oraz kierunków geograficznych importu?

• Jak zmiany te wpływały na bilans handlowy i wzrost gospodarczy?

Zas44444444444

3. Zasady formułowania hipotez

PROBLEM = PYTANIE; HIPOTEZA = zakładana ODPOWIEDŹ na nie.

Hipotezy badawcze - twierdzenia, co do których istnieje prawdopodobieństwo, że są trafną odpowiedzią na sformułowany wcześniej problem badawczy (Pilch)

Hipoteza badawcza powinna:

• odnosić się jednoznacznie do problematyki badawczej, być wyrażona w sposób jednoznaczny i możliwie uszczegółowiony

• posiadać uzasadnienie w dotychczasowym dorobku naukowym, być niesprzeczna z udowodnionymi poprzednio twierdzeniami nauki

• podawać warunki sprawdzalności

Weryfikacja hipotez/y jest głównym celem badawczym

Hipotezy badawcze powinny stanowić fundament konstrukcji całego projektu badania (pracy)

Projekt badania powinien mieć na celu przede wszystkim potwierdzenie lub obalenie hipotez(y) a nie badać jakiś ogólny problem lub zbierać ogólne informacje (dane);

Hipotezy powinny być weryfikowalne (do udowodnienia) a cele wykonalne przy pomocy zaprojektowanych metod i środków

Nie wolno mylić hipotez z metodami badań

- Metody są środkiem realizacji badania

- Natomiast stosowane metody i uzyskane wyniki mają potwierdzić lub odrzucić hipotezę

Przykład hipotezy

W analizowanym okresie (2000-2010) zmieniała się wielkość i struktura obrotów towarowych Polski z zagranicą. Przystąpienie do UE wpłynęło na wzrost udziału Polski w światowym handlu, zwłaszcza w zakresie eksportu, a także na zmianę struktury obrotów w układzie grup towarów oraz kierunków geograficznych, co korzystnie wpłynęło na saldo bilansu tych obrotów oraz wzrost gospodarczy. (Tak przypuszczamy)

Można zrezygnować z hipotezy przy rozwiązywaniu problemu polegającego jedynie na opisie faktów i zjawisk, lub gdy przedmiot badań jest mało znany i trudno sformułować jednoznaczną hipotezę

4. Po określeniu zakresu problemowego (jak wyżej) ustalamy zakres przedmiotowy i czasowy badań, a następnie także metody i techniki badawcze

W naszym przykładzie:

Zakres przedmiotowy badań obejmuje przede wszystkim gospodarkę Polski, w tym głównie obroty handlu zagranicznego. W wielu aspektach problemowych w analizie porównawczej zakres przedmiotowy zostanie jednak rozszerzony na inne kraje, zwłaszcza UE.

Zakres czasowy badań obejmuje natomiast lata 2000-2010, tj. okres przed i po akcesji Polski do UE, a także okres obniżonej koniunktury światowej lat 2008-2009.

Następnie typujemy zmienne jakie chcemy badać.

Zmienne - cecha, czynnik, charakterystyka, właściwość odnosząca się do badanego zjawiska Dowolna właściwość, cecha, która przybiera różne wartości (a przynajmniej dwie).

• Wytypowanie do badania zmiennych oznacza uświadomienie sobie jakie cechy chcemy poznać przez badanie:
  - określony wcześniej problem (zjawisko czy procesy),

• związek między zdarzeniami istotnymi w tym problemie,

• wpływ jednego zdarzenia na drugie.

• Główne rodzaje zmiennych
  

1a. Zmienna niezależna zjawiska - cechy wpływające na przebieg zjawiska będącego zmienną zależna (przyczyna zmiennej zależnej).

1b. Zmienna zależna - zjawisko podlegające wpływom innych zjawisk.

2a. Tzw. zmienne „twarde” - dające się mierzyć (kwantyfikowalne),

gdzie możemy wykorzystać analizę ilościową i metody statystyczne.

2b. Tzw. zmienne „miękkie” - niemierzalne lub trudno mierzalne,

gdzie istotna jest charakterystyka opisowa cech, wykorzystujemy tu metody analizy jakościowej, gdzie informacje (dane) mają postać tekstu,

np. opisany jest model organizacji zarządzania przedsiębiorstwem i wprowadzone w nim zmiany, czy np. tzw. studium przypadku (case study - czyt. kejs stady)

• Jeśli chodzi o metody statystyczne to rozróżnia się:

• metody tzw. statystyki opisowej (bez zamiaru szacowania parametrów), np.

• rozkład liczebności

• miary tendencji centralnej - różne średnie arytmetyczna, ważona itp.

• miary zróżnicowania - wariancja, odchylenie standardowe, współczynnik zmienności;

• miary współzależności, np., współczynnik korelacji

• metody statystyki indukcyjnej (tzw. poziom mistrzowski), gdzie:

szacuje się np. poziomy istotności parametrów, uwzględnia analizę regresji (wyznacza trendy) itp.

• Przy wyborze czynników do badań musimy także zdecydować czy będzie to:

1. analiza i ocena:

• jednoczynnikowa, tj. analizujemy jeden czynnik charakteryzujący badane zjawisko;

• wieloczynnikowa, analizujemy wiele czynników;

• analiza i ocena :

• jednokryterialna, tj. analizujemy jednoaspektowo dany czynnik(i), przyjmujemy jedno kryterium oceny, miary zjawiska;

• wielokryterialna, tj. analizujemy wieloaspektowo dany czynnik(i), przyjmujemy wiele kryteriów oceny, miary zjawiska;

• analiza i ocena :

• statyczna

• czy dynamiczna, np. procesów rozwojowych

4. Ponadto w badaniach np. przestrzennych analiza może być:

• jednopoziomowa

• wielopoziomowa

W naszym przykładzie:

1. Byłaby to analiza jednoczynnikowa, gdybyśmy analizowali tylko np. eksport.

Jeżeli analizujemy strukturę importu oraz eksportu - to jest to analiza wieloczynnikowa.

2. Byłaby to analiza jednokryterialna, gdybyśmy analizowali strukturę importu oraz eksportu tylko wg grup towarowych, np. PCN - tj. żywność, surowce, chemikalia, przemysłowe itd.

Wielokryterialna - gdy analizujemy i oceniamy strukturę wg grup towarów, a także np. strukturę geograficzną obrotów, np. grupy krajów rozwiniętych gospodarczo UE, rozwijających się itp. - tu co najmniej dwa kryteria.

3. Statyczna dla danego roku, czy niekiedy momentu (gdy badamy nie strumienie a zasoby).

Dynamiczna , jak się zmienia w czasie.

4. Byłaby to analiza jednopoziomowa, na jednym poziomie gospodarki Polskiej.

Jeżeli porównawczo analizujemy na tle innych krajów np. UE, czy również w układzie regionów Polski to jest to już analiza wielopoziomowa

Reasumując

Nasze badania w przykładowym temacie są wieloczynnikowe (analizujemy zarówno eksport, jak i import) oraz wielokryterialne, badamy eksport i import wg grup towarowych oraz geograficznych kierunków obrotów. Ponadto ma to być analiza dynamiczna i wielopłaszczyznowa, gdy oceniamy na tle struktury innych krajów, czy wg województw.

3

---