Grażyna Adamczyk-Łojewska

Wykład 7. Zarys metodologii badań nauk.

Wybrane metody analizy i oceny

wykorzystywane w naukach stosowanych, w tym ekonomicznych

1. Ogólne metody

2. Rodzaje analizy w naukach ekonomicznych

3. Szczegółowe metody i techniki w ramach analiz problemowych

4. Problem interdyscyplinarności w nauce i badaniach

1. Ogólne metody

W nauce podstawowe znaczenie mają dwie ogólne metody postępowania: analiza i synteza

• Analiza - jest to rozkładanie na części określonego kompleksu (problemu), badanie poszczególnych elementów, czynników, jak one oddziałują, zależności.

• Synteza - odwrotnie jest to łączenie rozmaitych elementów w jedną mniej lub bardziej spójną całość. Jest to próba szukania uogólnień, wspólnych , łączących różne elementy wspólnych cech itp. wyciąganie wniosków.

Kolejne dwie metody to:

• Klasyfikacja , która może być rzeczowa lub logiczna.

Klasyfikacja rzeczowa polega na oddzieleniu przedmiotów danego rodzaju od innych.

Klasyfikacja logiczna natomiast polega na dobieraniu i szeregowaniu terminów (określeń) o różnych zakresach - węższych i szerszych. Np. działalność gospodarcza, w tym sektor rolniczy, przemysł i budownictwo, usługi, usługi rynkowe i pozarynkowe.

• Ocena (wartościowanie) polega natomiast na formułowaniu różnych w poszczególnych dziedzinach norm, czy kryteriów efektywności.

1. W badaniach podstawowych (teoretycznych), większe znaczenie ma synteza oraz opis i klasyfikacja,

2. Natomiast w badaniach stosowanych analiza i ocena, chociaż synteza też może mieć istotne znaczenie (jako uogólnienie) potwierdzenie pewnych prawidłowości

2. Rodzaje analizy

W badaniach stosowanych, w tym w naukach ekonomicznych występuje stosunkowo często::

• analiza struktury i zróżnicowania zbiorowości - w wielkościach bezwzględnych oraz w %, w tym różnego rodzaju średnie oraz tzw. miary dyspersji (np. współczynnik zmienności),

• analiza dynamiki - dotyczą szeregów czasowych i mogą to być: wskaźniki dynamiki łańcuchowej (np. rok poprzedni = 100) lub wskaźniki dynamiki bazowej (jednopodstawowej), gdzie wszystkie lata odnosimy do jednego roku, np. wyjściowego

• analiza współzależności - korelacji między rozkładami dwóch zmiennych (szeregów)

• analiza porównawcza (omówiona niżej)

• analiza modelowa (omówiona niżej)

• Analiza porównawcza

Należy do podstawowych metod badawczych. Polega na stwierdzaniu podobieństw lub różnic w zakresie analizowanych cech (jakościowych lub mierzalnych) w różnych badanych obiektach, czy zjawiskach. Jest ona niezbędna przy ocenie zjawisk, procesów, czy tempo jest wysokie czy nie możemy ocenić porównując itp.

Tego typu analiza porównawcza może być statyczna (np. czym się różnią systemy podatkowe w różnych krajach) lub dynamiczna, tj. polegać na szukaniu podobieństw lub różnic np. w przebiegu zmian i procesów rozwojowych w różnych badanych obiektach (przedsiębiorstwach, krajach; na analizie kierunków zmian w systemach podatkowych itp.

Metody porównawcze - tj. inaczej komparatywne, analogowe, mogą służyć też do przewidywania przebiegu zjawisk, a więc dla celów prognostycznych,

• np. kraje o niższym poziomie rozwoju mogą rozwijać się wg modelu wcześniej obserwowanego w krajach rozwiniętych gospodarczo.

• Czy wprowadzenie produktu na nowym rynku może przebiegać tak jak wcześniej na innym rynku.

Przy tego typu porównaniach trzeba jednak zachować ostrożność, czy czynniki wpływające na dane zjawisko nie uległy zmianie.

Przy porównywaniu zjawisk mierzalnych (liczbowych) należy pamiętać, że porównywać i oceniać można przede wszystkim wielkości względne, tj. wskaźniki, np. dochody gminy na 1 mieszkańca, obroty na 1 pracownika, na 1 km² itp., rentowność przedsiębiorstwa itp.

W organizacjach gospodarczych mogą być stosowane 4 podstawowe typy porównań:

• poziome (horyzontalne) - przestrzenne, m. przedsiębiorstwami tej samej branży lub skali działania, gminami;

• pionowe (wertykalne) - np. w czasie, m. różnymi pionami organizacyjnymi, szczeblami organizacji terytorialnej itp.;

• bilansowe - jak zmieniały się poszczególne składniki danego zjawiska oraz ich waga (znaczenie), są to porównania strukturalne,

• porównania z wzorcami - modelami, planami, strategiami itp.

• Analiza modelowa

Modele pokazując w sposób uproszczony rzeczywistość gospodarczą pozwalają na łatwiejszą analizę zależności pomiędzy poszczególnymi czynnikami oraz tendencji rozwojowych.

Myślenie i poznanie modelowe rozpoczyna się zawsze od określonego szczebla (układu).

W miarę pogłębiania wiedzy dostrzegane są w badanym układzie coraz to dalsze związki zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Poznawane są więc kolejno zarówno elementy danego układu, będące równocześnie układami niższego rzędu, jak i układy wyższego rzędu, których elementem jest układ, od którego rozpoczęto badanie.

Na każdym szczeblu poznania można wyodrębnić szereg czynników (elementów), z których składa się badane zjawisko (układ). Nie jest możliwe zbadanie wszystkich elementów, dlatego do analizy wybieramy elementy podstawowe, przyjmując uproszczony model danego zjawiska.

Takim uproszczeniem rzeczywistości (modelem) jest w zasadzie każda gałąź wiedzy.

Każdy człowiek tworzy sobie uproszczony obraz świata, uproszczony obraz układu (systemu), który bada, bądź którym się zajmuje. Jedynie system techniczny można poznać względnie dokładnie, natomiast poznanie systemu gospodarczego polega na tworzeniu przybliżonego do rzeczywistości modelu, którego adekwatność zależy od wiedzy i intuicji określonego specjalisty.

Modele takie są przyjmowane często nieświadomie na podstawie modeli obiegowych konstruowanych przez innych, a nabytych w wyniku wychowania i szkolenia.

Każdy z nas operuje swoim modelem świata. Model rozumiany jest tu jako układ możliwie najprostszy (i tym samym dogodny w operowaniu), odtwarzający podstawowe cechy i funkcje oryginału.

Postawa naukowa polega na skłonności (świadomym dążeniu) do ciągłego udoskonalania, a nawet zmiany, tego modelu na podstawie obiektywnej oceny rzeczywistości, przy wykorzystywaniu rozwijającej się wiedzy naukowej i praktycznej (doświadczenia praktycznego).

Gdy stajemy się bardzo „zżyci z ukształtowanym modelem, bo jest on dla nas wygodny, świadomi mechanizmu zmian modelu, zablokowujemy wejście dla nowych informacji, które mogłyby naruszyć status quo wypielęgnowanych modeli. Mamy wówczas do czynienia z postawą konserwatysty”.

Pojęcie modelu może być używane w podwójnym sensie:

1. jako odzwierciedlenie istotnych właściwości określonego układu rzeczywistego;

2. jako możliwy sposób przedstawienia konkretnej teorii.

W każdym modelu zawarte są przesłanki wyjściowe (założenia, hipotezy) świadomie przez twórcę przyjęte (założenia dosłowne, oczywiste), lub nieświadomie (założenia nie wyrażone, ukryte, uwikłane). W podejściu naukowym powinniśmy sobie z nich zdawać sprawę.

Model, jak już wskazywano jest uproszczeniem rzeczywistości i nie może uwzględniać wszystkich elementów, własności czy związków.

Przy konstruowaniu modelu niezmiernie ważną sprawą jest wybór kryteriów. W zależności od tego, jakie strony rzeczywistości model odtwarza, możemy odróżnić, np.:

• modele funkcjonalne - model odtwarza funkcjonowanie obiektu;

• modele strukturalne - model reprodukuje strukturę obiektu; modele mieszane.

• modele substancyjne - substrat modelu jest tożsamy z obiektem;

Ponadto modele dzieli się na modele eksplanacyjne i prognostyczne.

Model eksplanacyjny formułowany jest w tym celu, aby wyjaśnić pewne zaobserwowane własności tego systemu jako całości.

Model prognostyczny ma pozwalać przewidzieć zdarzenia przyszłe.

Modele bywają często konstruowane przy użyciu słownego opisu danego układu, metod graficznych (model związku chemicznego) czy DNA, schematów, map itp. Mogą też modele matematyczne i informatyczne mniej lub bardziej skomplikowane.

Modele teoretyczne nie posiadają swego odpowiednika w rzeczywistości. Takie modele budowane są na podstawie wyobrażenia.

W naukach ekonomicznych są one często stosowane i wiążą się one z pewnymi założeniami aksjologicznymi (ideologicznymi).

Modele ułatwiają analizę bardzo złożonych zjawisk ekonomicznych.

W ekonomii modele w znacznym stopniu zastępują eksperymentowanie, które jest prawie wykluczone w życiu ekonomicznym-społecznym.

Są rodzajem eksperymentowania myślowego - nieempirycznego, które polega na kolejnym wprowadzaniu, a następnie zdejmowaniu określonych założeń (uproszczeń), w celu śledzenia i badania rozwijającego się zjawiska.

Pomaga to analizować zjawiska i weryfikować i wnioski. Spełniają funkcje poznawcze oraz weryfikacyjne.

Nigdy nie należy jednak zapominać o różnicy między modelem a rzeczywistością oraz , że mamy do czynienia tylko z uproszczonym modelem.

Przykład analizy modelowej w badaniach ekonomiczno-przestrzennych, gdzie można wyodrębnić pięć etapów takiej analizy:

Etap 1 - określenie listy czynników wpływających na dane zjawisko (układ), tj. czynników, które są rozpoznane i które można by analizować - wstępny model teoretyczny - programowanie badań;

Określenie pełnej listy takich czynników wymaga wiedzy; teoretycznej i empirycznej - praktycznej o badanym przedmiocie.

Etap ten to programowanie badań - formułowaniem problemu i hipotezy badawczej oraz uporządkowanego zbioru pytań szczegółowych.

Może też być, że nie potrafimy wysunąć hipotez i sformułować względnie jednoznacznych pytań. Przystępując do badania, znamy tylko przedmiot, a czasem teren badania, i zakładamy, że problem ukształtuje się w toku pierwszych fazach badania .

Etap 2 - wybór czynników najważniejszych, które w danych warunkach odgrywają podstawową rolę, ale równocześnie możliwych do analizy - wstępny uproszczony (praktyczny) model badanego zjawiska (układu);

Wybór czynników powinien być dokonany przy uwzględnieniu: celu analizy (badań); stopnia rozpoznania czynnika; każdy wybrany czynnik powinien mieć co najmniej rozpoznaną strukturę i uporządkowane według wielkości relacje określone ilościowo

Także dostępność, koszt i czas zbierania danych stanowić mogą ograniczenie - techniczne czy ekonomiczne - z którymi musi się liczyć prowadzący badania.

Przy wyborze metod i technik obliczeniowych powinno decydować kryterium nie tyle nowoczesności, co skuteczności i efektywności.

Tak samo ważne mogą być proste techniki, np. uproszczone kalkulacje, metody wykreślne, statystyka opisowa (metoda tabelaryczna), czy statystyka matematyczna, jak i wykorzystanie metod i technik informatycznych.

Bardzo wielka liczba badanych obiektów charakteryzowanych dużą liczbą czynników stwarza potrzebę i możliwość tworzenia komputerowych baz danych. Jest to efektywne zwłaszcza w przypadku wielokrotnego użytkowania takich danych.

Stąd zasada: szeroko myśleć, wąsko badać.

Etap 3 - analiza zmienności każdego badanego czynnika i granic tej zmienności - analiza i ocena jednokryterialna - modele jednoczynnikowe;

Każdy czynnik wybrany w etapie drugim powinien być odrębnie scharakteryzowany i przeanalizowany (analiza ilościowa) z punktu widzenia zmienności, i powiązań z badanym przedmiotem.

W analizie zmienności każdego czynnika konieczne jest określenie co najmniej granic (minimalnych, maksymalnych) występowania danego zjawiska.

Etap 4 - badanie powiązań i ilościowych zależności między określonymi czynnikami i zmiennymi- analiza i ocena wielokryterialna - modele wieloczynnikowe;

Powinna być prowadzona z różnych punktów widzenia (aspektów: technicznego, przyrodniczego, ekonomicznego, społecznego).

Przeprowadzenie wielokryterialnej (wieloaspektowej, interdyscyplinarnej) oceny takich złożonych całości wymaga na ogół podejścia o charakterze inter- bądź multidyscyplinarnym, co prowadzi na ogół do tworzenia nowych dziedzin nauki, np. machatronika, biotechnologia itp.

W praktyce występuje tu często podejście metodologiczne nazwane myśleniem granicami, gdzie określa się przede wszystkim wielkości graniczne (maksymalne, minimalne) różnych punktów widzenia;

np. ekonomista przeprowadzający jednokryterialny rachunek ekonomiczny powinien uwzględniać ograniczenia techniczne, społeczne czy ekologiczne.

Podkreślić trzeba, że o optymalnym rozwiązaniu można mówić jedynie w przypadku oceny jednokryterialnej. Natomiast metody analizy i oceny wielokryterialnej i wieloszczeblowej, z uwagi na trudności znalezienie optimum, pozwolić mogą głównie na znalezienie. rozwiązania zadowalającego, tzn satisfactum, a nie optymalnego.

Etap 5 - analiza i ocena wieloszczeblowa - wieloczynnikowa oraz dynamiczna. Np. analiza procesów rozwojowych całego badanego układu.

Na każdym etapie rozwojowym konieczne jest określenie struktury czynników najistotniejszych dla rozwoju całego badanego układu. Struktura tych czynników powinna być charakteryzowana przez wielkości graniczne (minimalne, maksymalne, optymalne) z punktu widzenia określonych kryteriów.

3. Przykłady szczegółowych metod i technik w ramach wybranych analiz problemowych

Metody analizy ekonomicznej - dotyczą one analizy podstawowych wielkości ekonomicznych takich jak przychody, koszty, zyski wyrażone w jednostkach pieniężnych, a także ich przekształceń w postaci wskaźników, miar dynamiki, metod prognozowania i oceny przedsięwzięć inwestycyjnych.

• Analiza kosztów:

• kosztów stałych i zmiennych

• kosztów całkowitych i przeciętnych

• kosztów bezpośrednich i pośrednich

• kosztów amortyzacji

• itp.

• Próg rentowności (BEP):

• ilościowy próg rentowności,

• wartościowy próg rentowności

• itp,

• Wskaźniki płynności finansowej :

• wskaźnik bieżący,

• wskaźnik szybki

• itp.

• Wskaźniki rentowności:

• rentowność sprzedaży,

• rentowność kapitału

• itp.

• Wskaźniki zadłużenia:

• ogólny poziom zadłużenia,

• zadłużenie długoterminowe,

• pokrycie obsługi kredytu,

• pokrycie majątku trwałego kapitałem własnym,

• pokrycie majątku obrotowego kapitałem własnym,

• Wskaźniki sprawności działania:

• wskaźnik wykorzystania aktywów (sprzedaż/aktywa ogółem)

• wskaźnik obrotu zapasami

• itp.

Metody analizy przewagi konkurencyjnej firmy - wspomagają wyznaczanie kierunków działania firmy oraz podejmowania decyzji

• Metody menedżerskie

• analiza wartości,

• analiza ABC i XYZ,

• analiza dyrektywna,

• benchmarking,

• reengineering,

• metody kreatywne,

• metody racjonalne,

• metody ukierunkowane na swobodne myślenie,

• burza mózgów,

• Analiza kluczowych czynników sukcesu

• Biznes plan

Metody analizy strategicznej - są to różne metody analizy sektorowej i portfelowej przedsiębiorstwa i jego otoczenia

• Metoda scenariuszowa

• Analiza strategicznych "kibiców" firmy (stakeholders)

• Analiza strukturalna sektora

• Model łańcucha wartości

• Bilans strategiczny firmy

• Macierz funkcji i zasobów

• Metody portfelowe:

• macierz BCG,

• macierz McKisney'a,

• macierz ADL,

• model analizy SWOT

Metody analizy efektywności inwestycji

• rachunki względne - porównuje się różne warianty technologiczne wytwarzania tego samego produktu nie informują czy coś będzie w ogóle opłacalne (np. czy i kiedy zwróci się nakład), ale na porównuje koszty (inwestycji + koszty eksploatacji) na jednostkę efektu, w różnych wariantach, technologiach, rozwiązaniach itp.


, gdzie: N = (nakłady inwestycyjne + koszty eksploatacji)

E (Efekty) - możemy różnie rozpatrywać: w jednostkach naturalnych (na produkt V) lub inny efekt użytkowy, w postaci poprawy jakości, warunków pracy itp.)

• Rachunki ocen bezwzględnych - umożliwiają ocenę efektu ekonomicznego różnych wariantów w różnych dziedzinach i przy różnych efektach;

Możliwe są gdy dysponujemy ceną efektu ekonomicznego (użytkowego - ceny rynkowej czy światowej. Mogą mieć charakter:

• uproszczony - krótkookresowy

• długookresowy z uwzględnieniem dyskonta, które umożliwia sprowadzenie do porównywalności określonych nakładów i efektów uzyskiwanych w różnym czasie.

Współczynniki dyskonta są odwrotnością % składanego i coraz mniejsze. Tzn. im odleglejsze w czasie są nakłady tym lepiej (mniejsze zamrożenie kapitału), a efekty odwrotnie(im sa wcześniej i to duże tym lepiej).

Metody analizy systemu logistycznego - celem jest usprawnienie systemu logistycznego

• Metoda analizy ABC

• Metoda analizy SWOT

• Metoda analizy łańcucha wartości

• Metoda analizy rozmieszczenia obiektów

4. Problem interdyscyplinarności w nauce i badaniach

Obserwuje się współcześnie tendencję do pogłębiania się specjalizacji naukowych i wyodrębniania wąskich autonomicznych dyscyplin, np. nauk o zarządzaniu, czy nauk o finansach, logistyki.

Wskazuje się, że istotnym elementem zwiększania skuteczności i efektywności badań naukowych w tej sytuacji jest ich interdyscyplinarność.

Interdyscyplinarność jest ukierunkowana przeciwnie do pogłębiającej się specjalizacji oraz zmierza do bardziej całościowego holistycznego ujmowania badań nad pewnymi problemami - powstają rozbudowane interdyscyplinarne programy badawcze.

W takim podejściu b. istotne staje się określenie i uzgodnienie aparatu pojęciowego.

2

---