Edukacja czytelnicza i medialna w pierwszym i drugim etapie kształcenia - Teresa Zatorska
Funkcje edukacji czytelniczej i medialnej
W Podstawie programowej kształcenia ogólnego dotyczącej reformy edukacji, zapisano, że zadaniem zreformowanej szkoły jest przede wszystkim wyposażenie uczniów w kreślony zasób wiedzy i umiejętności (co bez pomocy piśmiennictwa byłoby nieosiągalne), oraz przygotowanie do ustawicznego kształcenia (również poprzez samokształcenie), głównie w oparciu o materiały piśmiennicze - musi więc szkoła zapewnić im właściwe przygotowanie czytelnicze oraz stosowne kompetencje dla użytkowania informacji.
Wśród wymienionych uprzednio umiejętności, w które nauczyciele powinni wyposażać uczniów, to umiejętności „poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł oraz efektywnego posługiwania się technologią informacyjną”, a także umiejętność „rozwijania sprawności umysłowych oraz osobistych zainteresowań”.
Opanowanie technik poszukiwania materiałów do uczenia się, doskonalenie metod samodzielnej pracy z książką - to podstawowe umiejętności warunkujące zdobywanie wiedzy.
Umiejętności te uczniowie nabywają w trakcie całego procesu dydaktycznego, podczas większości zajęć edukacyjnych - a treści tych zajęć zawarte są w Podstawie programowej już od pierwszego etapu kształcenia i to zarówno w programie zajęć zasadniczych jak i tzw. zajęć bibliotecznych (począwszy od nauki czytania po odbiór literatury beletrystycznej).
W szczególności umiejętności owe uwypuklono w drugim etapie edukacyjnym (klasy IV - VI), w tym to bowiem etapie wprowadzono do programów nauczania ścieżkę edukacyjną pod nazwą „Edukacja czytelnicza i medialna”.
Edukacja czytelnicza i medialna składa się z dwóch modułów. Mówiąc o pierwszym module - edukacja czytelnicza należy rozumieć:
pobudzanie i kształtowanie u uczniów zachowań emocjonalno - motywacyjnych (potrzeby czytania, motywów i zainteresowań czytelniczych),
kształcenie kompetencji czytelniczych w zakresie korzystania z różnych rodzajów dokumentów piśmienniczych i ze źródeł gdzie one się znajdują,
stymulację zachowań czytelniczych (aktywność czytelnicza, wyborów i preferencji czytelniczych, procesów recepcji lektury.
Natomiast drugi moduł wspomnianego terminu - edukacja medialna rozumie się jako wyposażenie uczniów w wiadomości i umiejętności w zakresie korzystania z różnych rodzajów środków przekazu (od książki począwszy po Internet), z różnych instytucji, gdzie te media się znajdują (np. biblioteki, środki informacji naukowej), z urządzeń przekazujących masową informację (radia i telewizji), wreszcie ze źródeł informacji (bibliografii, katalogów).
W edukacji tej chodzi głównie o wiadomości i umiejętności dotyczące procesów komunikacyjnych na linii: nadawca - tekst/komunikat - odbiorca.
Przedmiotem edukacji czytelniczej i medialnej są między innymi różnorodne środki komunikowania, w języku potocznym nazywane nośnikami przekazu informacji oraz informatyczne technologie wykorzystywania do ich gromadzenia, opracowywania, wyszukiwania, udostępniania i wykorzystywania w procesie uczenia się i nauczania, a występowanie tych dwóch modułów w procesie edukacyjnym pod wspólnym tytułem mówi nam, iż nie można być rozumnym użytkownikiem informacji bez posiadania podstawowych kwalifikacji czytelniczych.
Natomiast cele edukacyjne zawarte w Podstawie programowej edukacji czytelniczej i medialnej to przygotowanie młodzieży do:
samodzielnego poszukiwania potrzebnych informacji i materiałów,
odbioru informacji rozpowszechnianych przez media,
świadomego i odpowiedzialnego korzystania ze środków masowej komunikacji (radia, telewizji, komputerów, prasy itp.),
kształtowanie postawy szacunku dla polskiego dziedzictwa kulturowego w związku z globalizacją kultury.
Z zadań i celów stawianych przed edukacją czytelniczą i medialną oraz ze skutków jakie ma ona odnieść wynika, iż jej główną funkcją jest przygotowanie wychowanków do samokształcenia, między innymi poprzez:
rozbudzanie ciekawości poznawczych,
kształtowanie motywacji do samokształcenia,
wyposażenie wychowanków w odpowiednie kompetencje.
Inną funkcją edukacji czytelniczej i medialnej jest funkcja usługowa pełniona przez nią wobec innych przedmiotów nauczanych w szkole (uczy jak dotrzeć do potrzebnych informacji i jak z nich skorzystać).
Natomiast sam fakt wprowadzenia edukacji czytelniczej i medialnej w formie ścieżki edukacyjnej (ścieżki o charakterze wychowawczo - dydaktycznym) uzmysławia nam jak ważną funkcję wychowawczą pełni „ścieżka”.
Odnosi się to zarówno do wychowanków (kształtowanie postaw i osobowości), jak i do nauczycieli (poprzez powodowanie ich stałej współpracy oraz myślenia w kategoriach interdyscyplinarnych).
Pamiętając, że jednym z podstawowych założeń reformy oświaty jest idea integracji wiedzy nauczanej w szkole we wszystkich etapach kształcenia, widzimy, że to właśnie ta „ścieżka” pełni funkcję realizacyjną tej idei na tym etapie kształcenia.
Reasumując, to właśnie edukacja czytelnicza i medialna ma zasadniczy udział w wychowaniu samodzielnie myślących, pełnych inwencji i inicjatywy młodych ludzi, potrafiących „bezkolizyjnie” włączyć się do życia w społeczeństwie wieku informacji.
2. Elementy realizacji edukacji czytelniczej i medialnej w pierwszym etapie kształcenia
Nadrzędnym celem kształcenia na etapie nauczania początkowego jest wspomaganie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju ucznia. Dokonuje się ono poprzez kształtowanie u ucznia różnych umiejętności, sprawności, postaw i nawyków tak, by był on przygotowany na miarę swoich możliwości do życia w zgodzie z ludźmi, przyrodą i samym sobą lub do roli ucznia, do życia w ustawicznie zmieniającym się świecie, do podejmowania działań z różnych obszarów działalności człowieka, a także do uczenia się na dalszych etapach kształcenia.
Według podstawy programowej kształcenie na tym etapie jest łagodnym przejściem od wychowania przedszkolnego do edukacji prowadzonej w systemie szkolnym, a jedną z cech jest jej „wprowadzający charakter”. Pełni ona zatem funkcję kształcenia wprowadzającego i usprawniającego do dalszej nauki - obejmuje to również edukację czytelniczą i medialną - jest podbudową pod wykształcenie przygotowujące do bezpośrednie użytecznego udziału w życiu.
„Wprowadzający” charakter edukacji początkowej oraz naturalna w tym wieku aktywność dzieci i jej formy - determinują jej funkcje edukacyjne, a także jej organizację.
Jak wspomniano na wstępie „nadrzędną wartością edukacji jest rozwój dziecka”, zaś zewnętrznym wskaźnikiem tego rozwoju są umiejętności - stąd też do podstawowych funkcji edukacyjnych tego etapu kształcenia zaliczamy:
funkcje rozwijające dziecko, a więc funkcje umiejętnościowe (określające zewnętrzne wskaźniki rozwoju),
funkcje wychowawcze i poznawcze.
W nauczaniu początkowym - uczeń w toku określonych czynności praktycznych nabywa równocześnie pewnych umiejętności, a dopiero później dochodzi do nabywania wiedzy, zatem nabywanie przez uczniów umiejętności, wskaźników rozwoju, poprzedza w pewnym sensie nabywanie wiedzy rzeczowej (funkcje poznawcze).
Natomiast praca dydaktyczno - wychowawcza nauczyciela polega na:
organizowaniu najpierw określonych działań uczniów czy różnych form aktywności o charakterze praktycznym, prowadzących z kolei do nabywania wiedzy rzeczowej,
a następnie na wykorzystywaniu jej do innego coraz bardziej złożonego, typu działań.
Zróżnicowany tok pracy nauczyciela i uczniów w podanym etapie kształcenia znajduje również swoje odzwierciedlenie w konstrukcji programu nauczania początkowego, która zawiera rejestr projektowanych działań uczniów, ich własnej lub twórczej aktywności, a w dalszej kolejności - ich efekty, tj. zakres wiedzy projektowanej do poznania i rozumienia.
Drugą istotną cechą tego etapu kształcenia jest jego „zintegrowany” charakter, a potwierdza to zapis w podstawie programowej mówiący, że „nauczyciele, mając na uwadze osobowy rozwój ucznia, współdziałają na rzecz tworzenia w świadomości uczniów zintegrowanego systemu wiedzy, umiejętności i postaw”, a polega to między innymi na:
planowanie przez nauczyciela zajęć scalających treści z różnych kierunków kształcenia (podstawą scalania są tzw. kręgi tematyczne),
rezygnacji z podziału na przedmioty i jednostki lekcyjne,
dostosowanie zajęć do możliwości rozwojowi ucznia,
prowadzenie zajęć przez nauczyciela według ustalonego przez niego planu,
organizowanie sytuacji dydaktycznych aktywizujących dziecko do twórczego działania, eksperymentowania, odkrywania i samokontroli.
Etap ten nie przewiduje realizacji edukacji czytelniczej i medialnej w postaci ścieżki, ani też w jakiejś innej wydzielonej formie. Z analizy treści programowych tego etapu kształcenia oraz wymaganych osiągnięć uczniów, widzimy, że wiele zapisów dotyczący zadań edukacji czytelniczej i medialnej:
umiejętności służące zdobywaniu wiedzy (czytanie, pisanie, liczenie),
umiejętności prawidłowego wypowiadania się: opowiadanie, opisywanie, recytowanie wierszy i prozy,
słuchanie baśni, opowiadań i legend,
ciche czytanie ze zrozumieniem,
sięganie do różnych źródeł informacji technologii informacyjnej, w tym korzystanie z czytelni biblioteki szkolnej.
Zajęcia prowadzi i jest odpowiedzialny za ich przebieg nauczyciel - wychowawca przy dużym współudziale nauczyciela bibliotekarza.
Program nie narzuca nauczycielowi wybranych metod nauczania, jednak zaleca ich różnorodność i odpowiedni dobór w stosunku do treści programowych, kładzie nacisk na konieczność aktywizowania ucznia, rozwój jego zainteresowań, inspirowanie do zadań twórczych.
Od zastosowanej przez nauczyciela metody, jako najważniejszego elementu realizacji procesu edukacji (w tym przypadku edukacji czytelniczej i medialnej), zależy dobór kolejnych elementów tegoż procesu:
formy organizacyjnej nauczania - praca szkolna: lekcyjna, poza lekcyjna, praca poza szkolna,
formy organizacyjnej aktywności uczniów - aktywność indywidualna, zbiorowa czy grupowa,
rodzaju środków dydaktycznych.
Do najczęściej stosowanych metod dydaktycznych na tym etapie kształcenia należą:
Metody słowne:
podające - opis, opowiadanie, pogadanka, praca z książką, wykład, instruktaż,
poszukujące - dyskusja, dialog, w starszej klasie ewentualnie problemowa.
Metody oglądowe: ilustracja, plansza, tablica, książka, słowniki, portrety, obrazy, reprodukcje, programy TV, filmy, spektakle, audycje radiowe, teatr, muzea, wystawy, wycieczki.
Metody zajęć praktycznych: zadania, testy, wszelkiego typu pokazy (np. ilustrowane), wszelkiego typu ćwiczenia praktyczne (np. wyszukiwawcze w słowniku, odtwórcze, aktywności własnej jak np. wykonanie gazetki ściennej i inne).
Metody słuchowe: płyty, taśmy, płyty CD.
Elementy dramy: ćwiczenia słuchowe (np. odgłosy przyrody - śpiew ptaków), ćwiczenia wzrokowe, powtarzanie (np. części mowy), obserwacje (przedmiotów, zdjęć itp.), ćwiczenia językowe, intonacyjne, ruchowe, mimiczne, gdy i zabawy, granie ról, rozmowa, wywiad, list, scenariusz.
Korzystnym jest fakt, że nauczyciel ma możliwość współdecydowania, w jaki sposób chce uczyć, gdyż świadomy wybór metod i form, wewnętrzne przekonanie o ich celowości i wartości są warunkiem osiągnięcia sukcesu.
3. Realizacja ścieżki czytelniczej i medialnej na drugim etapie kształcenia
Na tym etapie kształcenia w szkole podstawowej wprowadza się obok przedmiotów ścieżki edukacyjne. Za ścieżkę edukacyjną uważa się te dziedziny wiedzy, które nabywają współcześnie dużego znaczenia, a zawierają treści nie przypisane w przeszłości w pełni do żadnego z tradycyjnych przedmiotów. Jedną z takich ścieżek wychowawczo - dydaktycznych jest ścieżka edukacja czytelnicza i medialna.
Ścieżka edukacyjna jest pojęciem nowym w polskim szkolnictwie, a związanym z wprowadzoną reformą oświaty. Jednym z podstawowych założeń reformy jest idea integracji wiedzy nauczanej w szkole na różnych etapach kształcenia. Ścieżki edukacyjne stanowią formę realizacji tej idei na tym etapie kształcenia. Realizację ścieżki zapewniają nauczyciele wszystkich przedmiotów, którzy do własnego programu włączają odpowiednio treści danej ścieżki.
Taka organizacja nauczania gwarantuje prowadzanie treści ścieżki przez nauczycieli najlepiej do tego przygotowanych. Daje również możliwość integracji wiedzy nauczanej w szkole i doprowadzenie do jej syntezy. Dopuszcza się również możliwość częściowej realizacji treści ścieżek w ramach odrębnych modułowych zadań. I tak biblioteka, jako integralna część szkoły, powinna realizować zadania zapisane w podstawie programowej. Nauczyciel - bibliotekarz jest znakomicie przygotowany do kształcenia i doskonalenia umiejętności uczniów przysposabiających ich do życia w społeczeństwie informacyjnym. Ich celem jest przygotowanie ucznia do sprawnego posługiwania się zasobami biblioteki: katalogami tradycyjnymi i komputerowymi, kartotekami, księgozbiorem podręcznym, opisami bibliograficznymi, różnymi rodzajami i gatunkami komunikatów medialnych.
Od umiejętności nabytych przez uczniów podczas zajęć modułowych w dużej mierze zależy sprawna realizacja ustalonych przez zespół nauczycieli tematów lekcji uwzględniających edukację czytelniczą i medialną jako ścieżkę międzyprzedmiotową.
Inną formą wspomagającą edukację czytelniczą w formie ścieżki - oprócz zajęć modułowych - są różne przedsięwzięcia pozalekcyjne czy pozaszkolne. Do takich możemy zaliczyć: wystawy w bibliotece, konkursy, wieczory literackie, sesje popularnonaukowe, małe formy teatralne, wycieczki do instytucji kultury (teatr, muzeum) i wiele innych temu podobnych przedsięwzięć.
Dokument ministerialny (podstawa programowa) nie precyzuje konstrukcji ścieżki, siły i rodzaju jej związku z materiałem podstawowym, ani też formy jej realizacji. Zależy to od wielu czynników, miedzy innymi od warunków i możliwości szkoły, środowiska lokalnego, zaangażowania i twórczej inwencji nauczycieli, ich umiejętności, przyjętych programów nauczania. Niemniej realizacja ścieżki nie może przebiegać w sposób przypadkowy, jej treści powinny być stale obecne na wszystkich zajęciach edukacyjnych, a sami nauczyciele winni uświadomić sobie i uczniom jak ważne w procesie nauczania i uczenia się jest zdobycie umiejętności samodzielnego poruszania się w świecie różnorodnych źródeł informacji i korzystania z nich w aspekcie edukacji ustawicznej, a w szczególności dotyczy to samokształcenia jako formy tejże edukacji.
Uwarunkowania efektywnościowe edukacji czytelniczej i medialnej w szkole
Efekty edukacji czytelniczej i medialnej w szkole zależą od bardzo wielu czynników. Do najważniejszych z nich zaliczyć należy:
Jakość i organizacja warsztatu pracy nauczyciela.
niematerialnej, a więc:
dyspozycji etyczno - zawodowych,
umiejętności pedagogiczno - metodycznych,
umiejętności organizacyjnych.
części materialnej, czyli tych przedmiotów i urządzeń, które działanie nauczyciela i uczniów czynią maksymalnie skutecznym i ekonomicznym.
Uwarunkowania lokalne są istotne z uwagi na fakt iż każde działanie (dotyczy to równie edukacji) aby było skuteczne, musi być osadzone w realnej rzeczywistości, czyli musi uwzględniać uwarunkowania lokalne. A do nich należą:
uwarunkowania związane z głównymi podmiotami zajęć, a więc z uczniami,
uwarunkowania organizacyjne,
istniejąca w szkole i na terenie jej działania baza materiałowe (biblioteka i jej wyposażenie).
Spójność szkolnego systemu edukacji czytelniczej i medialnej polega na konsolidacji i twórczej współpracy uczniów i realizatorów szkolnego procesu edukacji czytelniczej i medialnej. Wszyscy uczestnicy tegoż procesu winni sobie uświadomić jego sens i celowość w aspekcie ustawicznego kształcenia się, a więc znać model kultury czytelniczej jednostki, treść programu przygotowania czytelniczego i medialnego.
Za przebieg edukacji czytelniczej i medialnej, i jej efekty odpowiada cały zespół pedagogiczny szkoły i wszystkie jej agendy, ze szczególnym podkreśleniem roli biblioteki szkolnej. Zasadniczą pozycję zajmuje tutaj nauczyciel i jego warsztat pracy, jego kwalifikacje, a przede wszystkim motywacja do solidnej pracy, ustawiczne samokształcenie i doskonalenie pracy, twórcza postawa, umiejętność rozwiązywania problemów.
Mówiąc tutaj o warsztacie pracy nauczyciela, ma się na myśli jego część niematerialną. Jednym z głównych warunków powodzenia zawodowego nauczyciela jest jego własna postawa wobec dobra uczniów i wobec swej pracy. Uczniowie (dotyczy to zwłaszcza klas młodszych) nie oddzielają przekazywanych przez nauczyciela treści i ocen, od jego osoby. Patrzą oni na świat niejako jego oczami, poprzez jego osobowość, staje się on dla nich wzorem i drogowskazem.
Przy doborze stosowanych przez siebie metod dydaktycznych czy wychowawczych, każdy nauczyciel winien pamiętać o tym, że żadna z nich nie jest wartością samą w sobie - jest ona elementem warsztatu nauczycielskiego, a o jej wartości rzeczywistej zawsze orzeka osiągnięty rezultat pedagogiczny. Po drugie, metoda zawsze musi być dostosowana zarówno do celów jakie przed nauczycielami i uczniami postawiono, jak i do treści na podstawie których cele te mają być osiągnięte, a także do warunków w jakich odbywa się proces nauczania i wychowania. Wynika to z tego, że metoda jest funkcją wielu czynników, głównie zaś celu działania. Praktyka wykazuje, że lepsze rezultaty przynosi stosowanie:
metod wywołujących wielostronną aktywność uczniów w procesie dydaktyczno - wychowawczym (umysłową, uczuciową, słowną, praktyczną) oraz
stosowanie wielu metod w trakcie tych samych zajęć, co gwarantuje wywołanie zainteresowań i motywacji uczniów.
Jednym z uwarunkowań typu lokalnego jest uwarunkowanie związane z głównymi podmiotami zajęć, a więc z uczniami. Najistotniejszą tutaj sprawą jest konieczność dysponowania informacją o dotychczasowych postawach uczniów wobec czytelnictwa i motywach jego podejmowania. Wynika to między innymi z ogólnie znanego faktu mówiącego o tym, że poziom kultury czytelniczej wychowanków jest do pewnego stopnia pochodną kultury czytelniczej środowiska, z którego się wywodzą. Jeśli więc chcemy wzbogacić wiedzę, umiejętności, postawy i system wartości uczniów w jakiejś dziedzinie, powinniśmy dobrze poznać stan ich zaawansowania w tym zakresie edukacji, gdyż tylko dobre rozpoznanie istniejącego stanu i właściwa współpraca wszystkich agend społeczności szkolnej może wiele pomóc dla zaszczepienie w uczniach potrzeby czytania, nawet u tych, u których w domu rodzinnym książka nie była obecna, a ich kontakt z nią bezpośredni czy nawet pośredni był znikomy.
Do uwarunkowań organizacyjnych rzutujących na efektywność procesu edukacyjnego należy miedzy innymi czynnik czasu będącego do dyspozycji uczącego - odnosi się to w szczególności do nauczyciela - bibliotekarza, bowiem od wyznaczonego czasu zależą podstawowe warunki ilościowe i jakościowe zajęć. Drugim czynnikiem jest tu sam nauczyciel, gdyż to on w ramach będącego do jego dyspozycji czasu, określa w jakim czasie osiągnie swój szczegółowy cel edukacyjny. Do tych uwarunkowań zaliczyć należy także poziom współpracy nauczycieli danej szkoły, a przede wszystkim nauczycieli uczących w danym oddziale klasowym, czy w oddziałach klasowych danego poziomu. Tylko podzielenie się zadaniami, uświadomienie sobie wspólnych zadań programowych, opisanych w ścieżkach edukacyjnych może prowadzić do sukcesu uczniów.
Nie bez znaczenia na uzyskanie pożądanych efektów jest współpraca środowiska szkolnego i pozaszkolnego z biblioteką, gdyż to „ biblioteka szkolna obsługuje wszystkie formy procesu dydaktyczno-wychowawczego, ściśle współpracuje z jego realizatorami i udziela im pomocy. Pomaga dyrekcji w zarządzaniu szkoły, nauczycielom wszystkich przedmiotów w realizacji programów nauczania, nauczycielom prowadzącym zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze (np. korekcyjno-kompensacyjne), wychowawcom klas w opiece nad uczniami i w prowadzeniu godzin wychowawczych, spotkań z rodzicami,”.
Inną istotną kwestią jest rola części materialnej warsztatu pracy nauczyciela, czyli tych przedmiotów i urządzeń, które działanie nauczyciela i uczniów czynią skutecznym i ekonomicznym. W pojęciu tym mieści się analiza wewnętrznej i zewnętrznej bazy materiałowej, infrastruktury technicznej szkoły i innych instytucji kultury i edukacji funkcjonujących w lokalnym środowisku - to daje wiedzę na jakie zbiory można liczyć, czym biblioteka i jej czytelnia może służyć nauczycielom i uczniom w dostępie do słowa drukowanego i innych dokumentów informacji, jakimi zasobami dysponują w odniesieniu do treści przedmiotu, za który nauczyciel odpowiada. Wszystkie te elementy muszą być wzięte pod uwagę w planowaniu realizacji edukacji czytelniczej i medialnej.
Omówione powyżej uwarunkowania wpływające na efektywność procesu edukacji czytelniczej i medialnej, wymagają od realizatorów tego odcinka edukacji stosowania właściwych zasad i metod pracy takich jak, zasada gratyfikacyjnej wartości lektury i podmiotowości ucznia, konieczność stosowania urozmaiconych, budzących zainteresowanie form pracy z książką we wszystkich formach procesu dydaktyczno-wychowawczego, oddziaływania osobistym przykładem wysokiej kultury czytelniczej, otaczanie opieką czytelnictwa klas najmłodszych.
J. Andrzejewska. Biblioteka szkolna teoria i praktyka. T 2 Warszawa 1999, s. 87
1