7.1. Archaizmy

Treść

a) Znaczenie archaizmu

Archaizmy to także wyrazy w formie przestarzałej, które są jeszcze używane, lecz postrzegane jako dawne. Te z kolei nazywamy anachronicznymi, np. wieczerza, trzewiki.

Archaizmem może być:

• wyraz, który już nie jest używany w żywej mowie: kluza-więzienie, łagiew- butelka, kasztelan

• dawna postać wyrazu: kozieł- dziś kozioł, zyz- dziś zez

• dawny sposób odmiany wyrazów: do ziemie- dziś do ziemi, w Prusiech- dziś w Prusach

• dawne znaczenie używanego współcześnie wyrazu: mąż- mężczyzna, przytomny- obecny

Archaizmy służą obecnie w niektórych typach zapisu lub wypowiedzi, np. w poezji i języku liturgicznym.

b) Rodzaje archaizmów

Archaizmy dzielimy według epok ich normalnego użytkowania, a także ze względu na funkcję:

• fonetyczne - archaiczna (nieużywana) jest postać głoskowa wyrazu, np. sierce, sumnienie

• fleksyjne - wyrazy inaczej niż współcześnie się odmieniające, np. ptacy, psowa

• słowotwórcze - wyrazy utworzone za pomocą przyrostków lub przedrostków, które wyszły już z użycia, np. ogrodny

• leksykalne, np. kmieć, depentent, wiktoria

• znaczeniowe, np. pamiątka (wspomnienie), ksiądz (książę)

• frazeologiczne, np. mieć co po plecu (mieć na sobie dobrą rzecz okrywającą plecy lub ramiona)

• składniowe - najczęściej wzorowane na łacinie, np. pasterz owce do wsi przepędził - orzeczenie znajduje się na końcu zdania - taki szyk wyrazów jest charakterystyczny dla języka łacińskiego; do archaizmów składniowych należą także niektóre spójniki i przyimki, np. azali, aliści, gwoli oraz całe konstrukcje składniowe, np. wszem wobec i każdemu z osób widomym się czyni

Niektóre przykłady archaizmów:

waćpan - dawny zwrot grzecznościowy (skrót od waszmość pan)

powała - sufit, pułap

mospan - dawny zwrot grzecznościowy (odpowiada dzisiejszemu "pan")

powiastka - opowiastka

Zapamiętaj:

Archaizm to wyraz, forma wyrazu, jego znaczenie, konstrukcja składniowa, które wyszły z użycia i obecnie są przestarzałe.

Przykład

Przyszereguj wyrazom z ramki odpowiednie znaczenia:

A/ ______________ - kłody z otworami służące do zakuwania rąk i nóg więźnia

B/ ______________ - dbałość, opieka, troskliwość

C/ ______________ - wał z ziemi dookoła podmurówki chaty wiejskiej

D/ ______________ - matka męża, teściowa

E/ ______________ - człowiek, osoba

F/ ______________ - słup, do którego przykuwano przestępców w celu wymierzenia kary

G/ ______________ - grot z siekierą osadzone na drzewcu

H/ ______________ - zdolność wyobrażania sobie rzeczy nieistniejących

I/ _______________- drukarz

Zgodnie z zasadami gramatyki polskiej rozwiązanie jest następujące:

A/ dyby, B/ piecza, C/przyzba , D/ świekra, E/ persona, F/pręgierz , G/ halabarda, H/ imaginacja, I/ księgotłocznik.

Ćwiczenia

1. Do podanych wyrazów wstaw w miejce kropek odpowiednie głoski, by powstał archaizm. Wykorzystaj podane znaczenie wyrazu jako podpowiedź:

A/ ż . p . n - staropolski ubiór męski o kroju długiej sukni, zapinany na haftki, ze stojącym kołnierzykiem i wąskimi rękawami

B/ su . dut - długa dwurzędowa marynarka z ciemnego sukna

C/ ko . tu . z - dawny strój męski, długi, zapinany z przodu, z rozciętymi rękawami, noszony przez szlachtę

2. Wpisz podane wyrazy obok właściwych znaczeń:

szranki, pielesze, czambuł, kopa, sukurs

A/ oddział tatarski -

B/ pomoc, wsparcie -

C/ własny dom, mieszkanie -

D/ walka, zapasy, pojedynek -

E/ sześćdziesiąt sztuk czegoś -

3. Zapisz współczesne formy podanych wyrazów: jenerał, ociec, harmata, baldakim, barzo, gańba.

4. Zapisz dzisiejsze znaczenie podanych wyrazów:

wyraz dawne znaczenie znaczenie dzisiejsze

A/ szczyt tarcza ........................................................

B/ ksiądz książę ........................................................

C/ miesiąc księżyc ........................................................

D/ ćma ciemność ........................................................

E/ puszka działo ......................................................

Klucz

1. A/ żupan, B/ surdut, C/ kontusz

2. A/ oddział tatarski - czambuł, B/ pomoc, wsparcie - sukurs, C/ własny dom, mieszkanie - pielesze, D/ walka, zapasy, pojedynek - szranki, E/ sześćdziesiąt sztuk czegoś - kopa

3. generał, ojciec, armata, baldachim, bardzo, hańba

4. A/ szczyt- najwyższy punkt np. góry, B/ ksiądz- tytuł duchownych, C/ miesiąc- kalendarzowa jednostka rachuby czasu obejmująca 28-31 dni, D/ ćma- gatunek motyla, przeważnie motyl nocny, E/ puszka- szczelnie zamknięte pudełko z blachy służące do przechowywania różnego rodzaju produktów

piecza, imaginacja, persona, dyby, pręgierz, świekra, halabarda, przyzba, księgotłocznik

Archaizm to wyraz, konstrukcja składniowa lub związek frazeologiczny, który wyszedł z użycia.

---