Koncepcje człowieka w pracy socjalnej
Założenia antropologiczne
Refleksje na temat antroplogicznego wymiaru pracy socjalnej
Czynności zawodowe podejmowane przez pracownika socjalnego w pracy z podopiecznymi uwarunkowane były znanymi odniesieniami teoretycznymi.
Główne trzy grupy teorii (socjologiczne, psychologiczne i psychosocjologiczne) miały i mają wpływ na kształt pracy socjalnej.
Z tych teorii zostały wyprowadzone pewne strategie działania; każda z teorii zbudowana jest na jakimś systemie wartości i jakiejś wizji człowieka, które muszą mieć głęboki wpływ na rodzaj pomocy, świadczonej przez pracownika socjalnego.
Teorie psychologiczne
Psychoanaliza - (austr. Zygmunt Freud) - teoria materialistyczno - wiatalistyczna.
Przydatna w metodzie indywidualnego przypadku (zdominowała praktykę pracy socjalnej).
Wizja człowieka w koncepcji Z. Freuda: „jest on w swej najgłębszej istocie bardziej kierowany przez popędy niż przez rozum”.
Struktura człowieka: id, ego, superego.
Id (namiętności)- sfera popędowo-instynktowa (tajemnicza), naturalne skłonności człowieka;
Ego (ja) - rozum i rozwaga - stara się kształtować świat materialny i dąży do samokontroli
(walczy niejako ze sferą id);
Superego (nad-ja) - to wszelkie autorytety, które wywierają presje na człowieka, głównie przez wszelkie formy nakazów, zakazów, norm społecznych i religijnych. Superego wpływa na człowieka dwojako. Przyczyniając się do przyjęcia pewnych społecznie przyjętych norm i wzorów zachowań jednocześnie ogranicza człowieka.
Wg Freuda konflikt między Ego i Superego jest przyczyną nerwic i problemów życiowych człowieka.
Psychoanalityczna koncepcja człowieka przeakcentowuje rolę popędów biologicznych, zwłaszcza seksualnego, który został przez Z. Freuda za podstawowe źródło ludzkiej aktywności .
Neopsychoanaliza: E. Fromm („Ucieczka do wolności”) dokonał klasyfikacji ludzi na : normalnych (dobrze przystosowany, zgodny społecznymi oczekiwaniami, ale osiąga to droga ustępstw ze swego prawdziwego ja) , zdrowych i neurotyków (zamiast twórczego wyrażania siebie człowiek taki szuka ratunku w zachowaniach neurotycznych i ucieczce do fantazji).
Teoria społecznego uczenia się (zwłaszcza w jej aspekcie behawioralnym) - ujmuje zachowania człowieka jako wyrastające z jego interakcji ze środowiskiem; widzi człowieka, jako sumę jego zachowań: „ człowiek jest w najwyższym stopniu produktem swego środowiska, zaś jego zachowanie jest końcowym efektem niezliczonych procesów uczenia się” (człowiek przychodzi na świat jako tabula rasa). Behawioryści wskazują, że środowisko steruje zachowaniem człowieka, a człowiek jest istotą działającą i przystosowująca się do otoczenie wskutek nagradzania i karania jego zachowań.
Proces kształtowania i socjalizacji osoby polegać więc ma na umiejętnym manipulowaniu wzmocnieniami.
Analiza transakcyjna - założeniem tej koncepcji jest wyróżnianie trzech stanów ja w strukturze osoby:
1. system Rodzic jest sferą życia nauczonego (zachowania pochodzące od otoczenia, głównie od rodziców);
2. system Dorosły - życie doświadczone - składający się z zachowań, rozumowań i inteligencji;
3. system Dziecko - składający się ze spontanicznych zachowań emocjonalnych i dostosowawczych, czyli życie odczuwane;
Stosunki międzyludzkie stanowią wg tej koncepcji kombinację stanów ja, przy czym osoby biorące udział
w interakcji mogą swobodnie decydować, których z tych stanów chcą ukazać na zewnątrz.
Teorie socjologiczne
Szczególnie przydatna w pracy socjalnej
Teoria systemów - dająca użyteczne wskazówki pracownikom socjalnym ze względu na fakt, że ich zawodowe zainteresowania koncentrują się wokół istniejących związków między osobami i ich społecznym środowiskiem.
Założenie teorii: „jednostki ludzkie, które są przedmiotem pracy socjalnej, można rozpatrywać jako systemy posiadające pewne wspólne cechy” (jako zbiór elementów zależnych od siebie i pozostających w interakcji); człowiek widziany jest tu nie jako jednostka wyizolowana, lecz jako element pewnej ilości dynamicznych i wzajemnie oddziałujących na siebie systemów.
W koncepcji tej zatem człowiek jest rozpatrywany zawsze w kontekście jego powiązań z otaczającym środowiskiem. W praktyce pracy socjalnej zaowocowało to pojawieniem się takich pojęć, jak system kliencki, system celu i system działania.
Teoria ról - „Rola społeczna to zespół oczekiwań społecznych odnoszących się do zachowań osoby, zajmującej daną pozycję w strukturze społecznej lub ogół praw i obowiązków wiążących się z daną pozycją lub stanowiskiem”.
Pełnienie ról społecznych, to nie tylko konieczność sprostania wymaganiom, ale również możliwość korzystania z przywilejów.
Wypełnianie jakiejś roli społecznej, prowadzące zwykle do identyfikacji z nią, może być skutecznym instrumentem zmiany zachowań i postaw jednostki.
Długotrwałe pełnienie roli znacząco wpływa na cechy osobowościowe jednostki.
Fakt odgrywania ról przez ludzi jest rdzeniem teorii dramaturgicznej, wg której życie przypomina teatr,
w którym poszczególne jednostki odgrywają role wyznaczone przez innych (nie ma więc czystego ja, zawsze mamy do czynienia z ja w roli).
Teorie psychosocjologiczne
Socjometria - stała się narzędziem analizy, mającym na celu dokonanie oceny człowieka jako istoty społecznej.
Każda jednostka ludzka z natury wyposażona jest w pewien element twórczy, który żeby został zaktualizowany, potrzebne jest umożliwienie człowiekowi spontanicznego działania (katalizator twórczości).
Dla pracy socjalnej przydatne są wypracowane w ramach tej koncepcji metody psychodramy i socjodramy,
przy czym wykorzystanie ich dotyczy pracy z grupami.
Ważne jest wskazanie na społeczny charakter człowieka i znaczenie jego wzajemnych odniesień do innych członków grupy.