PODSTAWY TEORETYCZNE BADANIA SOCJOMETRYCZNEGO
(TEST SOCJOMETRYCZNY, PLEBISCYT ŻYCZLIWOŚCI I NIECHĘCI)
Do badania stosunków panujących w grupie rówieśniczej, wykrywania powiązań sympatii czy niechęci, a także uznania lub jego braku można stosować techniki socjometryczne. Za popularyzatora owej techniki uważany jest amerykański uczony włoskiego pochodzenia J.L. MORENO.
Socjometria zapoczątkowana została w 1934r. z chwilą ukazania się jego książki pt. ,,Who Stall Survive”. Mimo, że jest to bardzo młoda metoda, to jednak doczekała się szerokiego upowszechnienia i zastosowania w różnych dziedzinach życia. Szczególnie w oświacie. Posługują się nią zarówno pedagogowie, psychologowie i socjologowie.
,,Socjometria jest zespołem czynności werbalnych i manipulacyjnych mających na celu poznanie uwarunkowań, istot i przemian nieformalnych związków międzyosobowych grupach rówieśniczych”[1].
Socjometria jest to metoda polegająca na zadawaniu pytań badanemu i wyciąganiu wniosków z odpowiedzi na te pytania. W socjometrii pytania najczęściej dotyczą tego, z kim badany chciałby przebywać w bliskim kontakcie. Najczęściej rezultaty dla potrzeb wychowawczych otrzymujemy wówczas, gdy metodami socjometrycznymi badamy grupę wychowanków otrzymane wyniki od wszystkich traktujemy jako:
· ,,źródło informacji o różnych stanach charakteryzujących zespól np. spójności
· źródło informacji o miejscu i pozycji, jakie zajmuje jednostka w zespole”[2]
A wiec badanie socjometryczne polega głównie na zapytywaniu każdego członka zespołu, o to, kogo w grupie najbardziej obdarza sympatią, szacunkiem, zaufaniem czy wrogością. W praktyce najczęściej wygląda to tak, że nauczyciel poleca dzieciom sporządzić małe kartki, podpisać je następnie mówi: ,,Wyobraź sobie, że jedziesz na wycieczkę do Włoch możesz zabrać ze sobą dwie osoby, wybrałbyś…”. I prosi o wpisanie nazwisk wybranych kolegów i koleżanek. Lepiej jest jednak, gdy nauczyciel rozdaje wcześniej przygotowane kartki z pytaniami, na które odpowiada badany.
,,Zadanie kilku pytań umożliwia zastosowanie kilku kryteriów wyboru”.[3] Pytania, które dotyczą chęci współpracy i wspólnej realizacji jakiegoś zadania są to pytania, w których stosuje się kryterium socjologiczne. Na przykład w pytaniu: ,, z kim chciałbyś pracować w ogrodzie” zastosowano w/w kryterium. Natomiast tzw. Kryteria psychologiczne to takie, jak chęć wspólnego przebywania ze sobą, czy chęć wspólnej zabawy, rozmowy. Badający może zastosować zestaw pytań, które będą dotyczyły kilku takich kryteriów. Najczęściej pyta się o wybory osób do następujących działań:
· siedzenie razem w jednej ławce, przy wspólnym stoliku
· wspólnego odrabiania lekcji
· organizowania wycieczek
· wspólnego przygotowania jakiegoś problemu do przedstawienia na zajęciach
· udział w grach sportowych, organizowanie zabawy, przebywania przy wspólnym stoliku w czasie jej trwania.
Organizując badania socjometryczne badający powinien uzasadnić, w jakim celu zadaje pytania. Najlepiej jeśli posiada plan wykorzystania wyników np.: ,,z kim chciałbyś siedzieć w ławce” ma służyć temu by spełnić ich życzenia i oczekiwania. Kryterium wyboru musi być dla ucznia realne, które można bez problemów zrealizować.
Do badań socjometrycznych najczęściej pytania formułuje się w trybie warunkowym. Pytania, które zadajemy mogą dotyczyć zarówno stosunków opartych na sympatii czy wrogości lub pytania proszące o wskazanie kolegów spełniających warunki wysunięte w pytaniu, na przykład: ,,wymień kolegów z którymi najbardziej lubisz się bawić. Pytania, które stawiamy dzieciom muszą być sformułowane w sposób jasny i konkretny, aby nie miały wątpliwości w zrozumieniu pytania. Najczęściej pytania te stawia się uczniom umiejącym już pisać, wówczas odpowiedzi uzyskuje się na piśmie. Praktyka wykazała jednak, że można stosować techniki socjometryczne w stosunku do dzieci przedszkolnych, które jeszcze nie umieją pisać. Wymaga to specjalnego przygotowania. Dzieci przedszkolne nie zawsze znają imiona wszystkich kolegów i koleżanek. W takim przypadku trzeba dzieciom przypomnieć jak nazywają się koledzy i pytać wtedy każde dziecko osobno. Jeżeli dzieci znają się bardzo dobrze można zaproponować rysowanie odpowiedzi. Od klasy trzeciej można badać już równocześnie całą klasę.
Wśród technik socjometrycznych wyróżnia się techniki w wersji klasycznej i techniki w nowszej wersji. Do technik klasycznych zaliczamy technikę Moreno. Polega ona na podaniu wszystkim członkom przemyślanych i specjalnie sformułowanych pytań dotyczących problemu. W odpowiedzi na pytania osoby badane wymieniają nazwiska członków grupy, którzy według nich spełniają wymagania sugerowane w pytaniu.
Technika socjometryczna szczególnie przydatna jest w zakresie wychowania i nauczania. Stawiane pytania osobą badanym podczas badań socjometrycznych wersji klasycznej nazywane są testem socjometrycznym. ,,Stanowi on konstytutywny składnik techniki socjometrycznej J.L. Moreno”[4]. Powodzenie przeprowadzanych badań socjometrycznych w dużej mierze zależy od prawidłowo skonstruowanego testu socjometrycznego. Konstruowanie takiego testu, polega głównie na zredagowaniu pytań, w taki sposób, aby określały jasno i wyraźnie kryteria wyboru. Kryterium zawarte w pytaniu powinno być tak sformułowane, aby było zrozumiane przez wszystkie osoby badane. Konstruując test socjometryczny należy pamiętać, że powinien on składać się z pytań ciekawych, interesujących wszystkie osoby badane, a także uwzględniać typowe sytuacje dla ich życia i działalności.
W przypadku uczniów chodzi głównie o przejawianą przez nich aktywność w zakresie nauki, pracy społecznej i wypoczynku. Należy pamiętać również o tym, że sytuacja będąca podstawą redagowania pytania socjometrycznego musi dotyczyć wszystkich członków grupy i nie może odnosić się do osób z poza jej kręgu. Test socjometryczny najczęściej składa się z pytań, które dotyczą wyborów pozytywnych domagających się podania nazwisk osób cenionych, lubianych, akceptowanych; negatywnych, czyli osób nie lubianych, nie uspołecznionych, ,,odrzuconych”.
W pierwszych kilkudziesięciu latach stosowania testu zauważono, że formułowane pytania powinny odnosić się do pozytywnych wyborów. Dzisiaj podchodzi się do tego w sposób bardziej elastyczny. O zastosowaniu pytań dotyczących wyborów negatywnych decyduje przede wszystkim cel, jaki chcemy osiągnąć. Pytania takie mogą również przynosić pewne korzyści. W przypadku wyborów negatywnych pozostawiamy uczniom dowolność pod względem liczby wymienionych nazwisk. Zadawala nas również brak odpowiedzi. Test socjometryczny nie powinien przekraczać 5 pytań w szczególności w klasach młodszych. Pozwala nam poznać:
· ,,gwiazdy socjometryczne”, czyli osoby popularne, lubiane, które otrzymały najwięcej głosów
· ,,odrzuconych”, czyli osoby nie lubiane, odrzucone, darzone nie chęcią
· ,,izolowanych”, czyli osoby przez nikogo nie wybrane, jakby obojętne
· ,,pary”, czyli osoby wzajemnie się wybierające
· ,,paczki”, czyli grupka osób wzajemnie się wybierających, tworzących zamknięty krąg
· ,,łańcuch socjometryczny”, który oznacza układ wyborów, nie zamykający krąg
Wyniki badań socjometrycznych po szczegółowej analizie i należytym uporządkowaniu zestawia się w specjalnej tabeli zwanej matrycą socjometryczną lub socjomatrycą. Tabela socjometryczna powinna zawierać wszystkich uczniów danej grupy, w której przeprowadzono badania. W tabeli zapisujemy otrzymane dane socjometryczne, czyli wybory dokonane przez badanych. Po naniesieniu wszystkich danych socjometrycznych podsumowujemy je w specjalnej rubryce.
Tabela socjometryczna może dostarczyć wiele cennych informacji. Dowiadujemy się z niej, kto otrzymał najwięcej wyborów, a kto najmniej. Kto jest ,,gwiazdą”, kto należy do osób ,,przeciętnych”, a kto jest ,,izolowany”. ,,Tabela socjometryczna na ogół wystarcza dla najogólniejszej orientacji, co do panującego w klasie układu stosunków społecznych”.[5]
Analiza danych w tabeli socjometrycznej może być graficzna lub ilościowa. Analiza graficzna polega na rysowaniu socjogramów, a analiza ilościowa na znalezieniu odpowiednich wskaźników liczbowych. Wśród socjogramów wyróżniamy: socjogramy nieuporządkowane, kołowe oraz hierarchiczne.
W praktyce szkolnej najbardziej przydatne są socjogramy grupowe. W przypadku badania większej grupy najczęściej używa się socjogramu kołowego. Po raz pierwszy taki socjogram zaproponował M.L. Northway. Pozwala on na uchwycenie wewnętrznego podziału klasy na poszczególne grupy nieformalne, jak również na określenie pozycji społecznej poszczególnych uczniów, a więc umożliwienie wyłonienie ,,gwiazd”, ,,osób izolowanych”, ,,przeciętnych”, ,,odrzuconych”. Sporządzenie socjogramu nie jest łatwe przede wszystkim ze względu na wymóg metodyczny, który postuluje unikanie przecinania się linii. Pomimo, wielu zalet socjogramy nie wystarczają do pełnej analizy danych, często zachodzi potrzeba odwołania się do analizy ilościowej. W wyniku analizy ilościowej otrzymujemy różne wskaźniki cyfrowe, możliwe są wskaźniki grupowe i indywidualne. Wskaźniki indywidualne informują, a jakiej mierze jednostka cieszy się popularnością czy jest akceptowana lub odrzucona przez pozostałych członków zespołu.
Spośród istniejących odmian technik socjometrycznych na uwagę zasługuje metoda ,,Plebiscytu życzliwości i niechęci” stosowana przez Korczaka. ,,Plebiscyt życzliwości i niechęci” polega na określeniu swego stosunku do wszystkich kolegów w klasie. U Korczka głosowano za pomocą wrzucania kartek z odpowiednimi znakami do specjalnej urny. Głosy były trojakiego rodzaju: oznaczały stosunek pozytywny, neutralny, można by to wyrazić słowami: ,,lubię”, ,,jest mi obojętny”, ,,nie lubię”. M. Łobocki proponuje użycie 5 ocen:
1. bardzo lubię = + +
2. lubię, ale nie bardzo = +
3. nie mam zdania = 0
4. raczej nie lubię = -
5. bardzo nie lubię = - -
Na arkuszu papieru wypisuje się nazwiska całej grupy. Starsi czynią to sami. Każdy otrzymuje arkusz, podkreśla swoje nazwisko, a następnie przy nazwiskach kolegów i koleżanek stawia odpowiednie znaki. Znaki i ich znaczenie powinny być wcześniej wypisane na tablicy i wyjaśnione. Po zakończeniu badania zbiera się arkusze, po to by później dokonać zestawienia. Badający postępuje tak samo jak przy zestawianiu wyników techniką Moreno. Różnica polega na tym, że przy metodzie Moreno rubryki były puste u tych, których nikt nie wybrał, a tu rubryk pustych być nie powinno, ponieważ ocenia się wszystkich.
Innym rodzajem technik socjometrycznych jest technika ,,Zgadnij kto” oraz technika ,,Szeregowania rangowego”. Technika ,,Zgadnij kto” polega na wypisywaniu przez poszczególnych uczniów danej klasy nazwisk tych kolegów, których zachowanie odpowiada przedstawionej charakterystyce zachowań. Odpowiedzi ucznia w przypadku zastosowania owej techniki jest wyrazem istniejącej w klasie opinii społecznej. Technika ,,Zgadnij kto” dostarcza informacji jak członkowie grupy spostrzegają wzajemne powiązania pomiędzy członkami zespołu. Przez niektórych badaczy technika ,,Zgadnij kto” zaliczana jest do technik pseudo- socjometrycznych lub socjometryczno- podobnych. Przykładem zastosowania techniki ,,Zgadnij kto” może być zestaw 10 pytań, które charakteryzują pozytywne zachowania dzieci:
1. To jest ktoś, kogo wszyscy bardzo lubią
2. To jest ktoś, kto żyje w zgodzie ze wszystkimi
3. To jest ktoś, kto zawsze jest uśmiechnięty
4. To jest ktoś, kto uprzyjemnia życie w grupie
5. To jest ktoś, kto wszystkich rozwesela w grupie
6. To jest ktoś, kto pomaga kolegom
7. To jest ktoś, kto zawsze jest zdyscyplinowany
8. To jest ktoś, na kim zawsze można polegać
9. To jest ktoś, kto staje w obronie słabszych
10. To jest ktoś, kto wzbudza zaufanie
Rejestr takich charakterystyk może również obejmować negatywne zachowania uczniów dotyczących np. nieposzanowania cudzych rzeczy, brak kulturalnego zachowania, agresji, złośliwości itp. Należy unikać takich charakterystyk, które mogą wprowadzać uczniów zakłopotanie.
Technika ,,Zgadnij kto” nie ogranicza liczby wymienionych przez uczniów nazwisk. Stosując owa technikę należy dokładnie poinstruować uczniów o celu i warunkach badania oraz wytworzyć odpowiednia atmosferę w klasie.
Technika ,,Szeregowania rangowego” polega na wyliczeniu ocenianych kolejno osób, według ściśle określonego kryterium oceny. ,,Kryteria takie mogą dotyczyć pewnych cech charakterystycznych ocenianych osób, żywionej wobec nich sympatii lub antypatii, ich uzdolnień, motywów, upodobań, przejawianej przez nich aktywności społecznej”[6]. Zasady postępowania są niemal identyczne jak przy technice Moreno. Ma ona podobna zaletę jak ,,Plebiscyt życzliwości i niechęci”.
Zastosowanie badań socjometrycznych może przynieść wiele informacji zarówno o zespole jak i o poszczególnych uczniach, niemniej jednak wprowadzają pewne ograniczenia poznawcze. I tak: techniki socjometryczne nie informują o tym, jakimi osobami są naprawdę uczniowie zakwalifikowani jako ,,gwiazdy” lub jako osoby ,,izolowane”. Trudno ocenić czy osoby izolowane należą do tak zwanych uczniów ,,trudnych”, a ,,gwiazdy” do osób o wyjątkowych zdolnościach czy wysokim uspołecznieniu. ,,Innym poważnym brakiem badań socjometrycznych poza ,,Plebiscytem życzliwości i niechęci” jest to, że nie dostarczają one informacji co do stopnia natężenia badanej zmiennej”.[7]
Poza tym badania socjometryczne nie obejmują całej badanej populacji. Jedynie około 10-40% populacji. Za ich pomocą dowiadujemy się, kto jest najbardziej lub mniej atrakcyjny dla danej osoby, nie znamy natomiast jej stosunku do pozostałych kolegów i koleżanek. Badania socjometryczne nie informują nas również, dlaczego osoba badana dokonała takiego, a nie innego wyboru.
LITERATURA:
1. red. M .Godlewski: Pedagogika. Warszawa 1980
2. A. Janowski: Poznanie uczniów. Warszawa 1985
3. M. Łobocki: Metody badań pedagogicznych. Warszawa 1978
4. T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych. Warszawa 1995