METODOLOGICZNE PODSTAWY BADAŃ
Przedmiot i cel badań.
Rozdział ten poświęcony jest przedstawieniu, a następnie omówieniu przedmiotu i metodologii badań niniejszej pracy.
Zgodnie z definicją Mieczysława Łobockiego metodologia badań pedagogicznych, to nauka „(...) o zasadach i sposobach postępowania badawczego zalecanych i stosowanych w pedagogice. Przez zasady, czyli reguły lub normy takiego postępowania, rozumie się pewne najogólniejsze dyrektywy (zalecenia), mające na celu ułatwienie w miarę skutecznego przeprowadzania badań. Natomiast sposobami postępowania badawczego nazywa się mniej lub bardziej skonkretyzowane procedury (strategie) gromadzenia i opracowania interesujących badacza wyników (materiału badawczego).”
Przedmiotem badań, jak twierdzi Stanisław Nowak, są „(...) obiekty i zjawiska, o których w odpowiedzi na podstawowe pytania chcemy formułować twierdzenia(...).” Można więc stwierdzić, że określenie przedmiotu badań pedagogicznych, jest udzieleniem odpowiedzi na pytanie: jaki konkretny problem lub zjawisko związane z wybraną grupą będzie obiektem określonych dociekań badawczych?
Przedmiotem badań mojej pracy będą dzieci klas IV-VI szkoły podstawowej w Kadzidle.
Jeżeli natomiast chodzi o pojęcie cel badań wedle Małgorzaty Guziuk jest to „ (...) dążenie do wzbogacenia wiedzy o osobach, rzeczach lub zjawiskach, będących przedmiotem badawczych dociekań. Celem badań jest więc poznanie naukowe istniejącej realnie rzeczywistości społecznej oraz opis wybranego problemu, faktu, czy zjawiska.”
Cel badań w metodologii nauk społecznych ma zazwyczaj charakter teoretyczny i praktyczny. „Pierwszy z nich służy budowaniu teorii naukowej, która pozwala zrozumieć związki między zjawiskami, drugi- dostarczaniu impulsów do rozwoju pewnej dziedziny praktyki społecznej.
W pedagogice empirycznej, która jest także nauką społeczną, cel badań ma również dwoisty charakter: poznawczy (np. określenie skuteczności wybranej metody nauczania, czy wychowania) oraz usprawniający (np. opracowanie technik i sposobów pracy z dzieckiem (...).”
Z powyższych terminologii można zauważyć, iż niniejsza praca ma charakter empiryczny.
Empiryzm- w ujęciu podanym przez Słownik wyrazów obcych oznacza: „ kierunek filozoficzny, według którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne).
Ogólny cel w badaniach może mieć charakter ilościowy i jakościowy. „W badaniach ilościowych przedmiotem badań będą jedynie zjawiska obiektywnie występujące, które można zmierzyć. Natomiast w badaniach jakościowych możliwe jest podjęcie tematów, które wykraczają poza to, co obiektywne i mierzalne, a tym samym podejmowanie problematyki związanej z ocenianiem, wartościowaniem, opisem ludzkich przeżyć, jak również autobiografii itp.”
Celem moich badań jest sprawdzenie, a następnie udokumentowanie w niniejszej pracy, jakie miejsce zajmują obyczaje i muzyka ludowa w edukacji szkolnej, na przykładzie szkoły podstawowej w Kadzidle. Z powyższej definicji można wywnioskować, iż badania te mają charakter jakościowy.
Problematyka badań i hipotezy.
W badaniach pedagogicznych, zazwyczaj niezależnie od jakościowego, bądź ilościowego podejścia, pierwszorzędną rolę odgrywają problemy badawcze. Wprawdzie w badaniach jakościowych nie przywiązuje się do nich tak wielkiej wagi we wstępnej fazie badań, aniżeli w przypadku badań ilościowych, to jednak i tam nie są one pozbawione istotnego znaczenia w trakcie ich prowadzenia, a zwłaszcza opracowywania z ich pomocą wyników.
Problem badawczy Mieczysław Łobocki tłumaczy w następujący sposób: „Na ogół jest nim takie pytanie, które w miarę precyzyjnie określa cel zamierzonych badań i jednocześnie ujawnia braki w dotychczasowej wiedzy na interesujący nas temat. Problem badawczy jest zwykle uszczegółowieniem celu badań; umożliwia bowiem dokładniejsze poznanie tego, co rzeczywiście zmierzamy zbadać.”
Jednym z charakterystycznych podziałów problemu jest ich klasyfikacja na główne i szczegółowe. Małgorzata Guziuk przyjmuje, że: „problemy główne, to jedno lub dwa pytania, które są bardzo ogólne i dotyczą bezpośrednio istnienia i zakresu problemu zawartego w tytule pracy promocyjnej. Pytania takie rozbija się następnie na szereg problemów (pytań) szczegółowych.”
W mojej pracy problem główny brzmi następująco:
Jakie miejsce zajmuje muzyka ludowa i obyczaje w edukacji szkolnej?
Jeżeli chodzi o problemy szczegółowe, należeć do nich będą:
Jaki program dotyczący muzyki ludowej, jest realizowany na lekcjach muzyki w klasach IV-VI szkoły podstawowej i ile czasu jest przewidziane na tą tematykę?
Jakie materiały wykorzystywane są na lekcjach?
Czy są organizowane zajęcia pozalekcyjne?
Jak wielu puszcza kurpiowska posiada współczesnych artystów ludowych?
Jak wynika z teorii Tadeusza Pilcha i Teresy Bauman odpowiedzi na powyższe pytania powinny nam dostarczyć hipotezy. Informują one bowiem o tych sprawach, o które pytają problemy.
Hipoteza w ujęciu słownikowym, to: „(gr. hipothesis-przypuszczenie) wszelki domysł tłumaczący stwierdzone fakty; jakiekolwiek orzeczenie niezupełnie pewne, przypuszczenie.” Heliodor Muszyński przyjmuje, że przez hipotezę należy rozumieć twierdzenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, że stanowić ono będzie prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu. Mieczysław Łobocki stwierdza, że „(...) jest ona spodziewanym przez badacza wynikiem zaplanowanych badań.” Zdaniem Tadeusza Pilcha hipoteza „winna być twórcza tzn. inspirować do dociekań, do sprawdzenia.”
W niniejszej pracy badawczej założyłam następujące przypuszczenia:
Domniemywam, iż zbyt mało istotne miejsce zajmuje muzyka ludowa i obyczaje w edukacji szkolnej.
Sądzę, że niewiele czasu przewiduje program tematyce obyczajów i muzyki ludowej.
Wierzę, iż program dotyczący muzyki ludowej, jest realizowany na lekcjach muzyki do granic możliwości, niewiele jednak czasu jest przewidziane na tą problematykę w programie nauczania.
Przypuszczam, że materiałami wykorzystywanymi na lekcjach są różnorodne plansze, kasety magnetofonowe, płyty CD z muzyką ludową itp.
Zakładam, że są organizowane regionalne zajęcia pozalekcyjne.
Twierdzę, iż puszcza kurpiowska XXI wieku może szczycić się wieloma artystami ludowymi.
Zmienne i ich wskaźniki.
Nieodłącznym atrybutem badań, są tzw. zmienne i wskaźniki. Bez ich uwzględnienia niemożliwy byłby wszelki rozsądny pomiar badanych faktów, zjawisk, bądź też zdarzeń. One to właśnie czynią nasz pomiar w pełni możliwym i realnym.
Jak przyjmuje Mieczysław Łobocki: „Zarówno zmienne, jak i wskaźniki są próbą uszczegółowienia problemów badawczych i tych samych hipotez roboczych. Przy czym zmienne stanowią uszczegółowienie badanych zjawisk ze względu na podstawowe ich cechy. Wskaźniki natomiast określają każdą z wyodrębnionych zmiennych.” Jeżeli chodzi o zmienne, Tadeusz Pilch i Teresa Bauman twierdzą, iż ważna jest świadomość, „jaki jest związek między poszczególnymi cechami, jaki jest kierunek zależności między nimi, która wpływa na inne, a która podlega wpływom. W zależności od tego jedne zmienne nazywają się zmiennymi niezależnymi, a drugie zmiennymi zależnymi.” W słowniku pedagogicznym Wincenty Okoń przez zmienną zależną rozumie zmienną, „której zmiany są skutkiem oddziaływania jednej lub więcej jakichś zmiennych”. Jeżeli zaś chodzi o zmienną niezależną, to taka, „której zmiany nie zależą od zespołu innych zmiennych występujących w badanym zbiorze.”
W tej pracy zjawiskiem ulegającym różnym wpływom, tj. zmienną zależną jest stosunek uczniów do kultury regionalnej. Natomiast jako zmienną niezależną przyjęłam stosunek rodziny do kultury regionalnej i atmosfera wychowawcza. Wskaźnikiem wówczas zmiennych będą organizowane konkursy, wystawy, prezentacje dotyczące muzyki ludowej, a także wiedzy o Kurpiowszczyźnie. Innym wskaźnikiem zaś będzie frekwencja uczniów jak również i rodziców na organizowanych uroczystościach.
Metody, techniki i narzędzia badawcze.
Niezbędnym warunkiem skutecznego rozwiązywania sformułowanych problemów badawczych jest właściwy dobór sposobów postępowania badawczego. Najczęściej nazywa się je metodami, bądź technikami badań zalecanymi w danej nauce.
W niniejszej pracy przyjęłam rozumienie pojęcia „metoda badań” zgodnie z definicją Janusza Sztusmkiego. „Przez metodę bowiem rozumie się na ogół system założeń i reguł pozwalających na uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do którego się świadomie zmierza.”
Za główne metody umożliwiające przeprowadzenie skutecznych badań w owej pracy wybrałam monografię pedagogiczną i sondaż diagnostyczny.
Monografia w ujęciu słownikowym, to „(mono+ gr. grapho= piszę) praca naukowa poświęcona wyczerpującemu opracowaniu jednego zagadnienia, faktu, życiorysu jednej osoby.” Tadeusz Pilch „monografię pedagogiczną” formułuje następująco: „Dotychczasowe ustalenia pozwalają nam nazwać monografią metodę badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze, w rozumieniu placówki, lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, prowadzącą do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych.”
Następną metodą, jaką wykorzystałam w swojej pracy jest sondaż diagnostyczny. Tadeusz Pilch tłumaczy następująco: „metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o przedmiotach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk, o wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych, posiadających znaczenie wychowawcze, w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje.”
Monografia pedagogiczna jest pracą naukową poświęconą wyczerpującemu opracowaniu określonej instytucji wychowawczej. Taką instytucją w przypadku owej pracy jest Szkoła Podstawowa w Kadzidle, w której została przeprowadzona wizytacja dotycząca edukacji regionalnej, a przede wszystkim muzyki Kurpiowskiej. Drugą metodą z jakiej skorzystałam jest sondaż diagnostyczny, za pomocą którego zdobyłam wyczerpującą wiedzę na temat muzyki ludowej i obyczajów ziemi kurpiowskiej.
Każdej metodzie przyporządkowuje się odpowiednie techniki badawcze, przez które można rozumieć zgodnie z Tadeuszem Pilchem, iż są to „czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów”
W owych badaniach zastosowałam następujące techniki: obserwacja, ankieta i wywiad.
Tadeusz Pilch pojęcie „obserwacja” tłumaczy, iż jest ona „czynnością badawczą, polegającą na gromadzeniu danych drogą postrzeżeń.”
Kolejną zastosowaną techniką badawczą był wywiad. Zdaniem T. Pilcha „wywiad jest rozmową z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz.”
Ostatnią techniką, jaką wykorzystałam w celu badań jest obserwacja. Wedle T. Pilcha ankieta jest „techniką gromadzenia informacji polegająca na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera. obserwacja jest czynnością badawczą, polegającą na gromadzeniu danych drogą postrzeżeń.”
Narzędzie badawcze zdaniem T. Pilcha jest „przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań.” W niniejszej pracy posłużyłam się takimi narzędziami, jak: arkusz obserwacji, kwestionariusz wywiadu, jak również kwestionariusz ankiety.
„Arkusz obserwacyjny, to wcześniej przygotowany kwestionariusz z wytypowanymi wszystkimi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja. W odpowiednich rubrykach, pod określonym zagadnieniem notujemy wszelkie spostrzeżone fakty, zdarzenia i okoliczności mające związek z danym zagadnieniem.”
Tadeusz Pilch pojęcie „kwestionariusz wywiadu” tłumaczy w następujący sposób. „Najważniejszym jednak warunkiem poprawnego przeprowadzenia wywiadu są właściwie przygotowane dyspozycje. Określa się je zazwyczaj mianem kwestionariusza. Ale dopiero wówczas słuszna jest taka nazwa, gdy jest to zestaw pytań, zbudowany według specjalnych zasad.”
W przypadku technik badawczych posłużyłam się m.in. obserwacją. Wykorzystałam ją na imprezach folklorystycznych, na lekcjach muzyki, a także zajęciach o kurpiowszczyźnie. Posłużyłam się wówczas jednym z narzędzi badawczych, a mianowicie arkuszem obserwacji. Następną techniką, jaka przydała się w owej pracy był wywiad. Za pomocą kwestionariuszu wywiadu poprowadziłam rozmowę z nauczycielem muzyki, jak również z artystami ludowymi. Kolejną techniką jest ankieta. Skorzystałam z kwestionariuszu ankiety, w celu sprawdzenia postawy uczniów wobec muzyki regionalnej i obyczajów kurpiowskich.
Charakterystyka terenu i przebieg badań.
Badania do niniejszej pracy zostały przeprowadzone we wsi Kadzidło. Głównym miejscem badań była szkoła podstawowa im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Uczniowie owej szkoły są przedzieleni do dwóch budynków. W pierwszym z nich znajdują się klasy 1-3 i przedszkole, natomiast w drugim klasy 4-6 razem z gimnazjum. W szkole podstawowej uczy się 457 uczniów, spośród których 145 dojeżdża autobusem szkolnym z pobliskich wsi: Brzozówka, Golanka, Tatary, Sul, Grale. Za dowóz płacą rodzice. Na edukację uczniów przeznaczone są 23 sale lekcyjne, stołówka, sala gimnastyczna i 1 hala sportowa. Zajęcia odbywane są na dwie zmiany. Szkoła zatrudnia 39 nauczycieli, 1 sekretarkę, 2 świetliczanki, 2 bibliotekarki, 1 pedagoga szkolnego, 2 kucharki, 1 zaopatrzeniowca, 2 kierowców, 1 woźnego, 7 sprzątaczek i 3 palaczy. Dyrektorem szkoły jest pięćdziesięcioletnia nauczycielka historii- mgr. Ewa Bednarczyk. Zastępcami są mgr Anna Mikulska (język polski) i mgr Janina Bakuła (nauczanie zintegrowane). Szkoła ta spośród wielu klasopracowni posiada pracownię fizyko- chemiczną, biologiczną, regionalną a także muzyczną ( w której możemy zauważyć wszelakie instrumenty perkusyjne, szablony muzyczne, odbiornik do odsłuchiwania płyt CD, pianino i wiele innych niezbędnych gadżetów do nauki muzyki).
Przebieg badań do niniejszej pracy wyglądał następująco:
Zapoznanie się z literaturą dotyczącą muzyki i obyczajów ziemi Kurpiowskiej.
Uczestniczenie na imprezach folklorystycznych o tematyce Kurpiowskiej, które odbyły się we wsi Kadzidło.
Przeprowadzenie wywiadów z artystami ludowymi.
Zapoznanie się z programem nauczania w szkole podstawowej, narzuconym przez Ministerstwo Edukacji Narodowej.
Obserwacja pracy nauczyciela i uczniów na lekcjach muzyki, jak również zajęciach regionalnych.
Przeprowadzenie wywiadu z nauczycielem.
Poprowadzenie ankiety w klasach szkoły podstawowej, dotyczącej stosunku uczniów do muzyki ludowej i obyczajów kurpiowskich.
M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2003, Impuls, s. 13-14
S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, s.30
M. Guziuk, Podstawy metodologiczne prac promocyjnych, Fundacja Studiów i Badań Edukacyjnych, Warszawa 2005, s.29
M. Guziuk, Podstawy metodologiczne prac promocyjnych, Fundacja Studiów i Badań Edukacyjnych, Warszawa 2005, s.30-31
J. Tokarski, Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980, s. 190
???
M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2003, Impuls, s.21
M. Guziuk, Podstawy metodologiczne prac promocyjnych, Warszawa 2005, Fundacja Studiów i Badań Edukacyjnych, s.29
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Żak, Warszawa 2001, s.193
J. Tokarski, Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980, s. 281
H. Muszyński, Wstęp do metodologii, PWN, Warszawa 1971, s. 188
M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2003, Impuls, s.26
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Żak, Warszawa 2001, s.193
M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2003, Impuls, s.32
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Żak, Warszawa 2001, s.51
W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1992, PWN, s.244
M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2003, Impuls, s.27
I. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych. Warszawa 1984, PWN, s.46
J. Tokarski, Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980, s. 489
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Żak, Warszawa 2001s.??
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Żak, Warszawa 2001s.??
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Żak, Warszawa 2001s.??
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Żak, Warszawa 2001, s.86
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Żak, Warszawa 2001, s.91-92
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Żak, Warszawa 2001, s. 96
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Żak, Warszawa 2001, s. ??
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Żak, Warszawa 2001, s. 90
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Żak, Warszawa 2001, s. 92