KONCEPCJA POZNAWCZA
Twórcy: Bruner, Simon, Neisser, Rumelhart, Tomaszewski. Próbowano stworzyć portret psychologiczny który odpowiadałby faktom empirycznym, był mniej mechaniczny od behawioryzmu i mniej kliniczny od psychoanalizy.
- Koncepcja ta nie jest zbyt jednolita, ale wspólnym rdzeniem wszystkich jej wersji jest twierdzenie, że człowiek jest samodzielnym podmiotem, który w dużej mierze decyduje o sobie, działa na ogół świadomie. W toku życia przyjmuje, przechowuje, interpretuje i przekazuje za pomocą języka informacje (wiedzę, dane) i nadaje im wartość (znaczenie, sens). Jednostka spostrzega rzeczywistość, zapamiętuje informacje, myśli analitycznie i twórczo, prowadzi dyskurs z innymi ludźmi dzięki kompetencjom umysłu. Jest sprawcą, podejmuje działania celowe i sprawuje nad nimi poznawczą kontrolę.
- Umiejętność generowania informacji oraz wiedzy to podstawowa umiejętność jednostki. Dzięki nim powstają wszystkie osiągnięcia nauki, cywilizacji. Ludzie „wychodzą poza posiadaną informację”.
- Inżynierię behawiorystyczną i psychoterapię zastępuje tu celowe wychowanie i autokracja.
- Umysł to układ poznawczy, system reproduktywno-generacyjny, ma stałe właściwości, które niewiele zmieniły się od starożytności, zwane niezmiennikami antropicznymi (inteligencja, zdolności specjalne, system pamięci trwałej i świeżej, możliwości myślenia abstrakcyjnego i twórczego, kompetencje językowe, szybkość przetwarzania informacji). Człowiek np. potrafi rozwiązywać równania różniczkowe, bo ma umiejętność myślenia abstrakcyjnego, a szympans tego nie zrobi, bo nie umie myśleć abstrakcyjnie. Stwierdzono, że umysł jest zawodny i ma swoje granice, jego potencjał nie jest absolutny.
- Psychologia poznawcza jest powiązana z takimi dziedzinami jak neurofizjologia, psychiatria, kulturoznawstwo, lingwistyka, pedagogika, oraz powstała w latach 70. nauka o poznaniu - cognitive science. (nauka starającą się wykryć ogólne prawa rządzące zachowaniami poznawczymi, najpierw bada się jakiś proces poznawczy, np. percepcję obrazów wzrokowych, następnie opracowuje się program komputerowy zdolny do wykonywania takiej czynności, następnie porównuje się zachowanie człowieka z zachowaniem komputera).
- Ważnym składnikiem kultury są ruchy umysłowe (kulturowe) czyli systemy ogólnych idei i wizji często wychodzące poza granice nauki i wpływające na mentalność dużych zbiorowości ludzkich. Najbardziej znanym obecnie jest postmodernizm lub też kognitywizm, który autor uważa za rodzaj nowego oświecenia.
- STRUKTURY POZNAWCZE (inaczej: reprezentacja poznawcza, schemat poznawczy) to systemy informacji wewnętrznych utrwalonych w pamięci (indywidualne doświadczenie i wiedza wytworzona samodzielnie dzięki twórczemu myśleniu). Ważne pojęcie w psychologii poznawczej. Ich całkowite wyłączenie odebrałoby człowiekowi umiejętność poruszania się po świecie, wiedzę o sobie, zamieniło w twór niezdolny do działania, kojarzenia faktów. Człowiek byłby niczym. W strukturach poznawczych znajdują się następujące informacje:
* sądy o środowisku naturalnym - znajomość elementarnych praw fizyki, zasad ewolucji organizmów żywych,
* wiedza o kulturze, mniej lub bardziej uporządkowane dane o sztuce, obyczajach, mitach, sprawach metafizycznych.
* Dane o świecie społecznym - czyli o zachowaniu się osób i społeczeństwa, stosunkach międzyludzkich
* Samowiedza, lub struktura „ja” - wiedza o sobie, sądy o swoim charakterze, intelekcie, możliwościach fizycznych, „dane sokratejskie”.
- Istnieją dwa rodzaje wiedzy jednostki:
1. deklaratywna (narracyjna) - „wiem, że...”, dane o faktach (np. ziemia jest planetą), czasem zawiera informacje zniekształcone, mityczne, sfabrykowane (np. kara to dobra metoda wychowawcza). Wiedzę tą można przekazywać słownie.
2. proceduralna (operacyjna) - „wiem, jak...”, sieć danych o metodach, strategiach, programach działania, zwana też umiejętnościami poznawczymi, które pozwalają osiągnąć cele (np. jak jeździć na rowerze). Przekazanie tej wiedzy zwykle wymaga zademonstrowania jej.
Autor zwraca uwagę na fakt, że we współczesnych systemach edukacyjnych młodzież prawie wyłącznie zdobywa wiedzę deklaratywną, w znacznym stopniu zapominaną po opuszczeniu szkolnych murów.
- Struktury poznawcze określa się różnymi kryteriami takimi jak:
* złożoność - strukturę można umieścić na określonym miejscu w skali „proste-skomplikowane”. Jednym z kryteriów złożoności jest liczba aspektów (wymiarów) jakie człowiek bierze pod uwagę przy ocenie zjawiska (np. nauczyciel o nikłej wiedzy pedagogicznej posługuje się tylko skalą zdolny-niezdolny, pedagog o szerszej wiedzy może ocenić go wszechstronnie, na kilku skalach takich jak zdolny-niezdolny, umotywowany-nieumotywowany, dojrzały-niedojrzały emocjonalnie, introwertyk-ekstrawertyk itp.). Im więcej człowiek posiada wiedzy o świecie tym bardziej złożone są jego struktury poznawcze
* abstrakcyjność-konkretność - człowiek którego struktury poznawcze cechuje wysoki stopień konkretności ujmuje świat jako ciąg spostrzeganych przedmiotów, nie umie tworzyć pojęć o wyższym stopniu ogólności, ich struktury poznawcze działają w systemie liniowym. (np. pewien oligofrenik - czyli niedorozwinięty umysłowo- przeciwstawiał się włączenia pojęcia „radia” i „gazety” do kategorii „środków masowego przekazu”, bo „w radio mówią, a w gazecie jest napisane”). Przeciwnie, człowiek którego struktury są w wysokim stopniu abstrakcyjne potrafi stworzyć hierarchiczny system o wzrastającym stopniu ogólności. Potrafi oderwać się od konkretnej rzeczywistości, manipulować ogólnymi pojęciami, ma większą orientacje w świecie, potrafi rozwiązywać teoretyczne problemy.
* otwartość - struktura jest zamknięta, gdy człowiek nie zmienia swoich przekonań i poglądów pod wpływem nowych informacji. Otwarte - gdy ulegają zmianą pod wpływem nowej wiedzy, człowiek jest wtedy bardziej elastyczny, lepiej przystosowany do świata.
Rzadko cały system struktur poznawczych jest otwarty lub zamknięty np. naukowiec może być otwarty na nowe poglądy naukowe, ale w sferze wiary lub polityki być totalnym dogmatykiem.
* aktywność-bierność - z reguły zdobywana wiedza jest bierna, uczeń posiada wiedzę, ale nie potrafi wykorzystać jej w określonym miejscu lub czasie (odnosi się to głownie do wiedzy proceduralnej). Bierne struktury poznawcze odgrywają minimalną rolę w sterowaniu zachowaniem. Odpowiedź na ciekawe pytanie, jak kształtować aktywne doświadczenie jednostki nie jest znana.
- Środowisko zewnętrzne jest drugim gigantycznym źródłem informacji. Przez całe życie człowiek nieustannie przyjmuje informacje i przetwarza je w metabolizmie informacyjnym. Aby sprawdzić jego rolę przeprowadzono eksperymenty poświęcone derywacji umysłowej. Badane osoby znajdowały się w dźwiękoszczelnej kabinie lub w basenie z wodą, zaopatrzone w maski tlenowe. Całkowicie zredukowano bodźce dźwiękowe, świetlne i zapachowe. Odizolowane od środowiska osoby wykazały zaburzenia w procesie percepcji, mniej adekwatnie spostrzegały ludzi i przedmioty, widzieli „poruszające się podłogi”, „wykrzywione ściany”, po dłuższej izolacji pojawiały się halucynacje. Wystąpiły zaburzenia w procesie myślenia z zapamiętywaniem, zaburzenia emocjonalne, silny lęk, senność. Człowiek może nawet strącić poczucie tożsamości, mieć trudności z oceną wartości zjawisk, uruchamianiem programów działania. Tak więc zaburzeniu uległy podstawowe struktury poznawcze.
- W naturalnych warunkach nigdy nie występuje derywacja informacyjna, przeciwnie mamy do czynienia z nadmiarem informacji. Człowiek jest bombardowany ogromną ilością informacji, większą niż jest w stanie przetworzyć. Niektórzy uważają, że w przyszłym stuleciu przeciążenie informacyjne, sprawi iż ludzie o przeciętnym ilorazie inteligencji nie będą w stanie zasymilować wiedzy niezbędnej do sprawnego działania w świecie. W sytuacji nadmiaru informacji występuje zjawisko selekcji. Nie jest ono dokładnie zbadane. Uważa się, że istnieje filtr informacyjny, który poprzez zjawisko koncentracji decyduje o tym jakie informacje są przyjmowane, a jakie blokowane. Filtr ten nie działa doskonale, często ludzie popełniają błędy, blokując potrzebne informacje. Występuje też tendencyjna selekcja danych. Często ludzie akceptują tylko te dane, które spełniają ich oczekiwania.
- Jeżeli w środowisku brak danych potrzebnych do skutecznego działania występuje deficyt informacji. Ludzie wykonują wtedy czynności eksploracyjne czyli aktywnie poszukują istotnych wiadomości.
- MYŚLENIE TWÓRCZE TYPU P I H, od narodzin cywilizacji ludzie rozwijali technikę i sztukę. Umysł nie tylko asymiluje informacje, także je tworzy. To co potencjalne może stać się realne przy korzystnych warunkach zewnętrznych (które np. pozwoliły Florencji stać się centrum Renesansu w XV wieku). Pogląd, że wszyscy ludzie są podmiotami twórczymi i innowacyjnymi spotyka się ze sceptycyzmem. Istnieje pogląd mówiący, że odkrycia i wynalazki są dziełem dokonywanym przez wąską grupę ludzi utalentowanych i genialnych, dziełem „wybrańców Bogów”. Autor nie podziela tych poglądów. Margaret Boden wyróżniła dwa rodzaje twórczości i innowacji
- twórczość psychologiczna (typu P) - w umyśle osoby pojawiają się pomysły, idee i hipotezy, nowe z punktu widzenia jego indywidualnego życia, np. ulepszenia techniczne we własnym mieszkaniu, pamiętnik literacki, osiągnięcia znane ludzkości od dawna, a wzbogacające indywidualne doświadczenie człowieka (autor podaje przykład rolnika, który zwierzył się pracującemu u niego człowiekowi, iż odkrył, że suma kątów w trójkącie wynosi 180 stopni.).
- myślenie historyczne (typu H) - prowadzi do odkryć i wynalazków technicznych, naukowych, czy organizacyjnych które do tej pory nie były znane ludzkości i stanowią wkład do kultury np. teoria grawitacji Newtona. Nie zawsze w czasach współczesnych ludzie potrafią rozpoznać myślenie typu H (np. gdy prekursor współczesnych komputerów, Turing, starał się o stypendium naukowe powiedziano mu, że nie jest niestety osobą twórczą).
Zdolności do myślenia twórczego, zwłaszcza typu P posiadają prawie wszyscy ludzie. Nie tracą ich nawet ludzie chorzy psychicznie. Obrazy malarskie schizofreników można czasem nawet zaliczyć do twórczości typu H. Nie ma większej różnicy miedzy samymi procesami myślenia P i H, różni je jedynie inna wartość dla kultury.
- Istnieją dwa modele próbujące wytłumaczyć przyczyny samej twórczości
1. model konfliktowy - zgodnie z nim źródłem twórczości są konflikty motywów, frustracje, wewnętrzne sprzeczności. Rozwiązywanie problemów naukowych czy artystycznych kompensuje deficyt niezaspokojonych wartości. Nawet amatorska praca twórcza przywraca stan równowagi. Jest to model Freuda. Jego zdaniem jednostka stara się sublimować energię niezaspokojonych popędów (konflikty między id a ograniczeniami społecznymi) wyżywając się w działalności twórczej. Zgodnie z tą teorią w świecie idealnym, bez problemów czy przymusów nie byłoby sztuki.
2. model spełnienia - twórczość to metoda aktualizacji naturalnych potencji jednostki, rodzajem samospełnienia (model lansowany przez psychologów humanistycznych). Twórczość i ekspresja to najlepsze sposoby zaspokojenia potrzeby samorealizacji. Mogą to utrudniać niesprzyjające warunki otoczenia, ograniczenia zewnętrzne.
Są to dwa modele opracowane głównie przez psychologów humanistycznych. Psychologowie poznawczy uznają w tworzeniu sztuki rolę motywacji poznawczej, która zaspakaja ciekawość świata, pozwala lepiej go zrozumieć, wyjaśnić zjawiska nieznane. Motywacja ta jest przede wszystkim uruchamiana, gdy jednostka styka się ze zdarzeniami nowymi, ciekawiącymi, otrzymuje sprzeczne lub konfliktowe informacje, jest niepewna przyczyn zjawisk. Motywacja ta jest niehedonistyczna i bezinteresowna. Satysfakcję daje samo odkrycie. Motorem myślenia może też być chęć utrwalenia poczucia własnej wartości, dążenie do mistrzostwa. Mamy do czynienia z wielością motywacji (polimotywacją).
- Proces twórczy jest spontaniczny i trudny do zaplanowania, ciekawość wzbudza np. jego nieciągłość. Występują w nim przerwy, skoki i powroty. Charakterystyczne jest zjawisko olśnienia (iluminacji). Często po przerwaniu pracy nad zagadnieniem uczony czy artysta tworzy nagle nową formę (hipotezę, szkic malarski itp.). Olśnienia takie występują też podczas buddyjskich medytacji, po dłuższym okresie praktyk mnich Zen odkrywa nagle prawdziwą strukturę rzeczy, doznaje iluminacji zwanej satori. Zjawisko to nie jest obce także ludziom chorym. Trudno je wyjaśnić. Istnieje hipoteza inkubacji, zakładająca, że iluminacja jest efektem uprzedniego myślenia nieświadomego, rozwiązanie powstaje poza zakresem uwagi. Hipoteza ta nie jest jednak podparta dostatecznymi dowodami empirycznymi.