Paweł Gastoł

Studia niestacjonarne

I Rok, I semestr

WSPiA Poznań, Wychowanie Fizyczne

CHARAKTERYSTYKA NOWOCZESNYCH SYSTEMÓW WYCHOWANIA FIZYCZNEGO

Pehr Henrik Ling i jego system. Pehr Henrik Ling (1776--1839), twórca szwedzkiego systemu wychowania fizycznego, był lekarzem, poetą, językoznawcą, historykiem i teoretykiem sztuki. Młodość jego przypadła na okres burzliwych wydarzeń w Europie (rewolucja we Francji i wojny napoleońskie). Szwecja starała się początkowo zachować zbrojną neutralność, później wszakże (1805) przyłączyła się do koalicji antynapoleońskiej, co jednak nie uchroniło jej przed utratą Finlandii na rzecz Rosji (1809) oraz zmianą panującej dynastii. Czasy przezwyciężania wielkiego kryzysu politycznego zbiegły się z rozkwitem szwedzkiej nauki i literatury, charakteryzującym się silną potrzebą nowości z równoczesnym nawiązywaniem do tradycji. Poeci i uczeni tego okresu dążyli nawiązując do przeszłości „do nowego porządku, do przemian moralnych, este­tycznych, pedagogicznych". Do ich kręgu należał również P. Ling, który w tężyźnie fizycznej dawnych Skandynawów widział źródła minionej potęgi i poprzez uprawianie powszechnych ćwiczeń fizycznych chciał kraj do poprzedniej świet­ności przywrócić.

P. Ling studiował w Sztokholmie i Upsali, a następnie w Kopenhadze, gdzie m. in. uczęszczał do zakładu Nachtegalla i uczył się fechtunku. Tu prawdopodobnie zapoznał się z „Gimnastyką dla młodzieży" Guts Muthsa, co umocniło jego przekonanie o znaczeniu wychowania fizycznego w ogólnym wychowaniu narodu. Po powrocie do kraju w 1805 r. objął na Uniwersytecie w Lund funkcję nauczyciela szermierki po ostatnim przedstawicielu rodziny Porath. Opierając się na zaleceniach Guts Muthsa, za zgodą władz uniwersytetu rozszerzył program zajęć o naukę pływania, zapasy, wspinaczkę i ćwiczenia równoważne. W roku 1813 objął P. Ling funkcję nauczyciela gimnastyki w Królewskiej Akademii Wojskowej w Karlberg koło Sztokholmu.

W trosce o kształcenie fachowych kadr wychowania fizycznego wystąpił do władz z wnioskiem o powołanie specjalnej uczelni. Wniosek jego przyjęto i w 1B14 r. utworzono w Sztokholmie Królewski Centralny Instytut Gimnastyczny, powierzając Lingowi stanowisko dyrektora. W Instytucie kształcono nauczycieli gimnastyki na trzech rodzajach kursów: jednorocznym kursie dla nauczycieli szkół elementarnych; dwuletnim kursie dla nauczycieli szkół średnich oraz rocznym specjalnym kursie gimnastyki leczniczej. Instytut zyskał wkrótce sławę i uznanie w świecie. W jego murach zdobywało z czasem wiedzę w zakresie wycho­wania fizycznego wielu spoza granic Szwecji, m. in. później i z Polski (H. Kuczalska, R. Kozłowski i inni). Pehr Ling, obok wykładów z anatomii i fizjologii, prowadził na kursach również różne rodzaje ćwiczeń. Przywiązywał dużą wagę do fachowego przygotowania nauczycieli. Od nauczycieli gimnastyki wymagał dobrego opanowania przedmiotu zarówno od strony teoretycznej jak i praktycznej. „Gimnastyk - pisał Ling - musi zawsze łączyć teorię z praktyką. Gimnastyk, który pogardzi jedną lub drugą, jest we wszystkich swych poczynaniach jak trzcina na wietrze. Nie wie on, kiedy i jak ma zastosować ten czy inny ruch. Gimnastyk, który posiada wiedzę bez praktyki, jest jak krytyk sztuki, który wie, jak trzeba, lecz nie umie tego wykonać".

Obok pracy dydaktycznej zajmował się pracą naukową. Bazując na ówczesnej wiedzy medycznej starał się sformułować podstawy teoretyczne wychowania fizycznego. Wyniki swych badań - poza drobniejszymi artykułami - zamknął w dwu większych pracach: „Ogólne podstawy gimnastyki" (Gymnastikens allmSnna grunder, 1834) i „Regulamin gimnastyki wojskowej" (Reglamente for gymnastik, 1036). Korzystając głównie z doświadczeń Guts Muthsa określił w niej zakres ćwiczeń dla żołnierzy. Jego program ćwiczeń dla wojska składał się z jednostek metodycznych, tzw. osnów. W „Ogólnych podstawach gimnastyki" P. Ling opierając się na zdobyczach współczesnej mu nauki dał próbę naukowego uzasadnienia ćwiczeń fizycznych. Praca ta była osiągnięciem w zakresie teorii wychowania fizycznego. „Przez teorię gimnastyki - pisał Ling - rozumie się naukę o ruchach ciała zgodnych z prawami, którym podlega organizm człowieka".

Ling wyróżnił cztery rodzaje gimnastyki: wychowawczą, estetyczną, wojskową i leczniczą. Uważał, że wszystkie cztery rodzaje gimnastyki stanowią jedną ca­łość, a gimnastyk, który „nie dostrzega jedności wewnętrznej między poszczególnymi działami gimnastyki, kieruje się w swych poczynaniach nie prawem, lecz własnym widzimisię lub modą".

P. Ling usystematyzował ćwiczenia w dwie grupy. Do pierwszej zaliczył ćwiczenia bez przyrządów, były to ćwiczenia wolne bez podparcia: ćwiczenia ramion, nóg i tułowia oraz ćwiczenia z podparciem, z jednym lub z kilkoma współćwiczącymi. W zakres grupy drugiej wchodziły ćwiczenia, na przyrządach, jak zwisy, wspinania, przeploty, skłony napięte, ćwiczenia równoważne, skoki woltyże na koniach żywych lub drewnianych. W nauce ćwiczeń fizycznych stosował naczelną zasadę pedagogiki - stopniowanie trudności od ćwiczeń prostych do złożonych. W działalności praktycznej P. Ling zajmował się głównie gimnastyką wojskową i leczniczą. Dla każdego rodzaju schorzenia w porozumieniu z lekarzami stosował odpowiednie ćwiczenia. Ćwiczenia lecznicze dzielił na trzy grupy: aktyw­ne, pasywne i opory. Wiele z teoretycznych rozważań P. Linga posiada dziś znaczenie historyczne. Jego nieprzemijającym osiągnięciem jest założenie, że planowe wychowanie fizyczne winno być oparte na naukowych podstawach, a nie być dziedziną dowolności. Ling nadał wychowaniu fizycznemu naukowy kierunek. Nie ograniczał się wyłącznie do działalności na polu wychowania fizycznego, mógł również poszczycić się osiągnięciami w dziedzinie literatury i badań nad przeszłością Skandynawii, za co, w uznaniu zasług, powołano go pod koniec życia (1835) w poczet członków Szwedzkiej Akademii Nauk. Należy dodać, że jeden z uczniów P. Linga założył w kąpielisku Ramlosa koło H91singborg Towarzystwo Olimpijskie, którego celem było uprawianie ćwiczeń fizycznych.

Towarzystwo to zorganizowało w Ramlosa jeszcze za życia P. Linga dwa święta olimpijskie poświęcone igrzyskom w starożytnej Olimpii. Pierwsze odbyło się w 1834 r., a drugie w 1836 r. Program świąt obejmował konkurencje starożytnych igrzysk olimpijskich oraz średniowieczne zawody rycerskie. Zwycięzcy otrzymywali w nagrodę: srebrny kubek, złoty pierścień, pieniądze, wieniec z dębowych albo laurowych liści. Podczas drugiego święta olimpijskiego przyjaciel P. Linga, Esaias T'Lgner, prozaik i poeta, wybitny przedstawiciel szwedzkiego romantyzmu, wypowiedział się na temat korzyści płynących z uprawiania ćwiczeń fizycznych, a w powszechnie znanym utworze „Saga o Frithjofie" opisał szermierkę, łyżwiarstwo i zapasy. Także Lars Johan Llierta, liberalny polityk szwedzki, na łamach pierwszego numeru założonego przez siebie pisma „Aftonbladet" (1830) propagował pływanie.

Kraje skandynawskie od połowy XIX w. Począwszy od końca lat pięćdziesiątych XIX w. kapitalizm w krajach skandynawskich zaczął się roz­wijać bardziej dynamicznie. W Szwecji korzystne warunki rozwoju znalazł przede wszystkim przemysł metalurgiczny i drzewny, w Danii przemysł spożywczy, w Norwegii żegluga (wielka flota handlowa) i handel, w Finlandii głównie przemysł drzewny, celulozowo-papierniczy i spożywczy. W drugiej połowie XIX w. na aktywizację życia gospodarczego Finlandii wpłynęło uwłaszczenie chłopów (1864). Pod koniec XIX w. nastąpiło ograniczenie autonomii i nasilenie rusyfikacji. Wywołało to wzmożenie ruchu niepodległościowego, który reprezentowała głównie Fińska Partia Socjaldemokratyczna. Po rewolucji 1905 r. w Rosji, autonomię znacznie rozszerzono. W 1906 r. parlament fiński, jako pierwszy w Europie, przyznał prawo wyborcze kobietom. W 1917 r. po wybuchu rewolucji październikowej parlament fiński proklamował niepodległość Finlandii, uznaną następnie przez rząd radziecki. Innym ważnym wydarzeniem o charakterze politycznym było zerwanie unii Norwegii ze Szwecją. Iskrą zapalną konfliktu było m. in. wprowadzenie w roku 1884 przez Norwegię odpowiedzialności ministrów przed parlamentem. Zatarg pogłębił się na przełomie XIX i XX w., ponieważ Norwegia postanowiła mianować własnych konsulów z uwagi na potrzeby swego handlu zagranicznego. W czerwcu 1905 r. Storthing, czyli parlament norweski uchwalił zerwanie unii. W październiku 1905 r. Szwecja uznała zupełną niepodległość Norwegii.

Przeobrażenia struktury ekonomiczno-politycznej w krajach skandynawskich, podobnie jak w innych krajach europejskich, wpłynęły na załamanie się romantyzmu i zwycięstwo realizmu w życiu, a także w nauce i sztuce. Znalazło to swoje odbicie również w kulturze fizycznej tych krajów.

Kontynuatorzy dzieła P. H. Linga. Po śmierci P. H. Linga dzieło jego kontynuowali uczniowie, m. in. Lars Gabriel 8ranting (1799-1881), a przede wszystkim syn Hjalmar Ling (1820-1886) i córka Wendla Dahl-Ling (1834-1911).

Lars G. Granting objął kierownictwo Centralnego Instytutu Gimnastycznego. Będąc słabego zdrowia, interesował się głównie gimnastyką leczniczą, przyczyniając się do jej uznania i szerokiego zastosowania w kraju i poza jego grani­cami. Natomiast Hjalmar Ling zajął się przede wszystkim gimnastyką wychowawczą, którą opracował na potrzeby szkoły.

H. Ling nie był romantykiem, lecz zgodnie z ówczesnymi prądami kulturalnymi - realistą. Nie miał tak szerokich zainteresowań jak ojciec, posiadał jednak gruntowne przygotowanie w zakresie nauk medycznych. Opracował on, opierając się na podstawach anatomii i fizjologii, osnowy lekcyjne dla młodzieży szkolnej. Główne osnowy przedstawił w dziele „Tabele dla kursu pedagogicznego w Królewskim Centralnym Instytucie Gimnastycznym". W układzie ćwiczeń wzorował się na schematach opracowanych przez Pehra Linga. W skład typowej osnowy lekcyjnej wchodziły: ćwiczenia wstępne (głównie nóg), skłony napięte, zwisy, ćwiczenia równowagi, ćwiczenia karku, grzbietu, barków, ćwiczenia mięśni brzucha, ćwiczenia naprzemianstronne, marsze i biegi, skoki, ćwiczenia końcowe (głównie oddechowe).

Gimnastyka wychowawcza H. Linga łączyła w sobie cele pedagogiczne i zdrowotne. Opracowany przez niego schemat ćwiczeń został przyjęty i powszechnie stosowany, dzięki czemu gimnastyka szwedzka przybrała jednolity charakter. Osnowa lekcyjna stała się wzorem metodycznym, wprowadzającym ład i porządek do nauczania. Przyczyniła się do zlikwidowania dotychczasowej dowolności w metodycznym postępowaniu. Osnowy lekcyjne przyjęły się również w innych krajach. Hjalmar Ling interesował się także gimnastyką dla kobiet. W pracy tej pomagała mu siostra Wendla Dahl-Ling, która zajęła się gimnastyką dziewcząt. W roku 1864 wprowadził H. Ling do programu instytutu specjalne kursy gimnastyki dla kobiet. Uwzględniając biologiczne cechy organizmu kobiety, usiłował opracować założe­nia programowe i metodyczne gimnastyki dla kobiet. Kierując się budową anatomiczną, ograniczył ćwiczenia szybkościowe kobiet, jak biegi, skoki, przerzuty. Warunki klimatyczne Skandynawii pozwalały na prowadzenie systematycznych ćwiczeń fizycznych na otwartej przestrzeni tylko przez część roku, koniecznością stała się więc budowa szkolnych sal gimnastycznych. H. Ling przygotował dokładny wzór sali gimnastycznej, wyposażonej w odpowiednie przyrządy. Za przykładem Szwecji sale gimnastyczne zaczęły się upowszechniać w całej Europie. Wiedzę teoretyczną i doświadczenia praktyczne w dziedzinie wychowania fizycznego zawarł II. Ling w rozprawie pt. „Pierwsze pojęcia nauki o ruchach" (1866), w której opierając się na anatomii i fizjologii wyjaśniał i uzasadniał wpływ ćwiczeń na organizm. Duże znaczenie dla rozwoju systemu szwedzkiego miały wspomniane już „Tabele dla kursu pedagogicznego" oraz „Tabele zdrowotnej gimnastyki" (1869). Ustalały one słynne później w świecie osnowy lekcji gimnastycznych dla młodzieży powyżej 12 roku życia i dla dorosłych.

W roku 1909 na łamach czasopisma „Ruch" Władysław R. Kozłowski - uczestnik kursów gimnastycznych w Centralnym Instytucie Gimnastycznym w Sztokholmie - dał trafną charakterystykę systemu szwedzkiego: „Opierając się na potrzebie dbałości o zdrowie, bierze system ten za punkt wyjścia ścisłe dane anatomii i fizjologii i według nich zestawia szereg ćwiczeń bez pedantyzmu nudnego, rozwijających sprawność całego ciała. Uznając znaczenie ćwiczeń zbiorowych, wielki nacisk kładzie na prawidłowość i ścisłość komendy, do ideału zaś piękna dąży przez stałą dbałość o dobrą podczas ćwiczeń postawę. Przyrządy uważa jedynie za środek wzmagający natężenie ćwiczenia, stąd ogranicza ich użycie, niektóre z nich usuwa, natomiast daje przyrządy inne, lepiej do celów zmierzające. Rozumne i umiejętne prowadzenie ćwiczeń wedle tęgo systemu wymaga gruntownego przygotowania ze strony kierownika, który F...] nie może zadowalać się praktycznym je­dynie uprawianiem, lecz musi rozumieć podstawy anatomiczne i fizjologiczne ustroju".

Krytyka i modernizacja systemu Lingów. Gimnastyka szwedzka zyskała wielki rozgłos nie tylko w Skandynawii, lecz także w innych krajach Europy. Do jej popularności przyczyniły się odczuwalne wszędzie braki opracowań programowo-metodycznych w zakresie gimnastyki szkolnej. Gimnastyka Lingów w pełni zaspokajała t-3 potrzeby, zyskując uznanie wśród pedagogów. (Jeszcze za życia Hjalmara Linga w gimnastyce szwedzkiej wystąpiły tendencje do schematyzacji systemu. Tendencje te spotkały się z krytyką. Pierwszy z krytycznymi uwagami i próbą reform wystąpił szwedzki teoretyk Ustav Viktor Oalck, sprawujący w 1. 1907-1909 funkcje dyrektora Centralnego Instytutu. Dążył on do połączenia programu systematycznej gimnastyki z rozwijającym się ruchem sportowym. Uważał, że sport rozbudza zapał do współzawodnictwa oraz prowadzi do uprawiania wyspecjalizowanych form ruchowych)

Duże zasługi w dziele modernizacji klasycznych wzorów miał szwedzki teoretyk Josef Gottfried Thulin (1875-1965), który zreformował gimnastykę wojskową, ograniczając formalizm i schematyzm. Był krzewicielem tzw. gimnastyki dobrowolnej. Jego lekcje gimnastyki odznaczały się swobodniejszym charakterem, ponieważ nie przywiązywał zbyt wielkiej wagi do kształcenia postawy i osiągania wzorowych pozycji ruchowych. Na modernizację systemu szwedzkiego wpłynęły też badania fizjologów francuskich, jak Etienne Marey'a i jego ucznia George Demeny, dr Ferdynanda Lagrange'a i Filipa Tissie. Badania ich ujawniły wiele błędnych założeń w pracach teoretycznych obu Lingów.

Jednak najbardziej wnikliwą i wszechstronną krytykę fizjologicznych założeń ćwiczeń fizycznych Lingów przeprowadził fizjolog duński Johannes Lindhard (1870-1947) w pracy „Szczegółowa teoria gimnastyki" (Kopenhaga 1918-1921). Doszedł on do przekonania, że współczesny stan wiedzy pozwala tylko na dokonanie typizacji ćwiczeń z punktu widzenia zadań, jakie im stawiamy, a nie z punktu widzenia ich wpływu na funkcjonowanie organizmu. Lindhard wyróżnił cztery rodzaje ćwiczeń gimnastycznych:

1. ćwiczenia wychowawczo-dyscyplinujące, czyli porządkowe;

2. ćwiczenia kształtujące, czyli angażujące równomiernie cały organizm;

3. ćwiczenia koordynujące równowagę;

4. ćwiczenia siły, wytrzymałości i stanowczości, jak biegi, skoki, gry, sporty itp.

Na modyfikację szwedzkiej gimnastyki duży wpływ wywarły również badania w dziedzinie nauk pedagogicznych, szczególnie psychologii wychowawczej i rozwojowej. Dla wychowania fizycznego istotne znaczenie miały badania nad znuże­niem i zmęczeniem, które we Francji prowadził A. Binet, w Belgii J. Joteyko, w Stanach Zjednoczonych E. Thorndike, w Rosji J. A. Sikorski, w Polsce B. Błażek. Rozwijająca się pedagogika i psychologia wskazywały również na konieczność uwzględnienia w praktyce wychowawczej potrzeb różnych kategorii wieku. System Lingów nie uwzględniał przy ćwiczeniach kształtujących rozwoju i postawy wychowanków, różnic związanych z wiekiem i płcią. Brak ten spotkał się z krytyką. Podjął ją metodyk duński Knud A. Knudsen (1864-1950), zaś jego rodak, lekarz Frode Sariolin w książce „0 wychowaniu fizycznym dzieci w młodszym wieku szkolnym" (1900) opracował nowoczesną gimnastykę dla dzieci w pierwszych latach szkolnych. Propagował on ćwiczenia naturalne, swobodne, pobudzające wyobraźnię dziecka. Metodykę ćwiczeń fizycznych, obejmującą cały wiek szkolny, opracowała Szwedka Elin Falk (1873-1951). Położyła ona duży nacisk na uatrakcyjnienie ćwiczeń, rozszerzając tradycyjną gimnastykę o gry i zabawy. Program jej zawierał duży zasób ćwiczeń korygujących postawę dzieci oraz ćwiczeń za­pobiegających lordozie.

W drugiej połowie XIX stulecia w programach wychowania fizycznego szkół podstawowych zaczęła upowszechniać się idea pracy ręcznej jako czynnika usprawniającego w postaci tzw. slttjdu (sltighd - zręczny w palcach). W Szwecji krzewicielem sltijdu był Otto Salomon (1049-1907). Zorganizował on specjalne seminarium dla nauczycieli slHjdu. Brało w nim udział wielu cudzoziemców, którzy po powrocie propagowali idee slojdu w swoich krajach.

Obok gimnastyki szkolnej rozwijała się także nowoczesna gimnastyka kobiet. W tej dziedzinie duże zasługi położyła Finka Elli BjOrksten (1070-1945), absolwentka Centralnego Instytutu w Sztokholmie, wykładowca na uniwersytecie w Helsinkach. Skoncentrowała całą uwagę na wieku i rozwoju fizycznym ćwiczących, dobierając pod tym kątem odpowiednie rodzaje ćwiczeń. Określiła cztery podstawowe wyznaczniki ćwiczeń: fizjologiczny (za Lindhardem), architektoniczny (lingowska postawa), estetyczny i psychiczny. Ćwiczenia fizyczne łączy­ła ponadto z elementami rytmiki i muzyki. Elli Bjórksten otwierała w zakresie gimnastyki żeńskiej nową epokę.

W dziedzinie gimnastyki kompensacyjnej i korygującej wady jednostronnych ruchów w pracy zawodowej, duże zasługi ma Duńczyk Niels Bukh (1880-1950). W celu usunięcia zniekształceń nabytych w wyniku pracy zawodowej (zwłaszcza na roli) oraz uzyskania gibkości ciała, stosował proste ćwiczenia tułowia i kończyn, zarówno gimnastyczne, jak i sportowe. Gimnastyka kompensacyjna Bukha zyskała duży rozgłos w świecie i mimo krytyki niektórych środowisk naukowych, szczególnie -Thulina i Lindharda, którzy zarzucali jego metodzie nadmierne dą­żenie do gibkości ciała oraz brak równomiernego usprawniania organizmu, wiele ćwiczeń Bukha przeciwdziałających jednostronnej specjalizacji ruchowej przyję­ło się nie tylko w Skandynawii, ale i w innych krajach.

Na przełomie XIX i XX stulecia proces modernizacji systemu L.ingów zmierzał. w kierunku pełniejszego przystosowania programów i metod wychowania fizyczne­go do wymogów różnych środowisk dzieci, młodzieży i dorosłych w szkolę i poza szkołą.

4

---