Socjologia
Temat: Socjologia, a wiedza potoczna o społeczeństwie.
Socjologia ukształtowała się jako nauka akademicka stosunkowo niedawno, bo dopiero w XIX stuleciu. Ale refleksja społeczna poprzedzająca stadium dojrzałej dyscypliny naukowej jest stara, jak społeczne bytowanie ludzi. Jak piszę Emile Durkheim: ,,Ludzie nie czekali na pojawienie się nauki społecznej, by wytworzyć sobie idee prawa, moralności, rodziny, państwa, a nawet społeczeństwa, ponieważ bez tych idei nie mogliby się w życiu obejść”. Socjologowie mają zatem do czynienia z sytuacją obcą większości innych nauk: przedmiot badań, jakim jest społeczeństwo, posiada wiedzę o sobie samym. Nie mogą tej wiedzy, wywodzącej się ze zdrowego rozsądku i potocznego doświadczenia, lekceważyć jako przednaukowej refleksji, zbioru przesądów i mitów, ponieważ ta samowiedza jest składnikiem społecznej rzeczywistości. Nawet mylne i fałszywe przekonania jednostek prowadzą do pewnych konsekwencji społecznych, jeśli ich zasięg jest masowy i powszechny. Przykładowo Masowowi występujące przekonanie, że wszystko da się załatwić za łapówkę, choć początkowo może być nieprawdziwe, prowadzi mimo to do praktyk zgodnych z tym przekonaniem, czyli do upowszechnienia łapownictwa. Inny przykład: jeżeli nawet istnieją obiektywne możliwości poradzenia sobie z kryzysem w różnych dziedzinach życia społecznego, to możliwości takie mogą nie zostać wykorzystane, jeżeli natkną się na powszechnie wyrażaną niewiarę w możliwości przezwyciężenia kryzysu. Oba przytoczone przykłady stanowią ilustrację znanego w socjologii od czasów W. Thomasa twierdzenia: ,,jeżeli ludzie definiują jakąś sytuację jako rzeczywistą, to staje się ona sytuacją rzeczywistą”. Znaczna część ludzkich oczekiwań i przekonań przyjmuje postać tak zwanych ,,samospełniających się przepowiedni”. Pozwolę sobie podać tu kilka przykładów takich ,,samospełniających się przepowiedni:
- jeżeli depozytariusze banku są przekonani o niechybnym jego bankructwie, to bank upadnie w rezultacie ich działań nawet w przypadku dobrej kondycji finansowej;
- jeżeli student jest mocno przeświadczony o niemożności zdania egzaminu, to najprawdopodobniej egzamin ,,obleje”, ponieważ zmartwienia związane z tym przeświadczeniem zajmą mu więcej czasu niżeli efektywna nauka.
Jednak z drugiej strony działania jednostek mogą sprzyjać realizacji ,,przepowiedni samoniszczących się”: masowe przekonanie o przyszłej pomyślnej koniunkturze na truskawki może w efekcie spowodowań dekoniunkturę, jeśli zbyt wielu plantatorów mu ulegnie. Znakomitą ilustrację zarówno samoniszczących jak i samospełniających się przepowiedni stanowią poczynania inwestorów na giełdzie, na której notowania spółek i wielkości indeksów stanowią najczęściej wypadkową oczekiwań inwestorów. Analitycy rynków kapitałowych od dawna notują sytuacje, w których wzrost lub spadek cen akcji jest następstwem odpowiedniego przekonania uczestników rynku o ruchu cen bez względu na realną (fundamentalną) sytuację rynku bądź rezultatem niezgodnym z przekonaniem z racji jego powszechności. Regularność giełdowych ruchów cenowych opartą na samoniszczącym się proroctwie daje się wyrazić następująco: gdy wszyscy uczestnicy rynku są przekonani o wzroście (spadku) cen, następuje odwrócenie trendu. Rzeczą interesującą socjologa w mniemaniach podzielanych w społeczeństwie jest w mniejszym stopniu ich prawdziwość, w większym natomiast szeroki oddźwięk, jakim się cieszą. Wyjaśnienie szerokiego upowszechnienia się pewnych twierdzeń i wiar sprawiających wrażenie złudnych, jak:
- masowe ideologie;
-wiary sekt religijnych;
- horoskopy;
- astrologia;
- ,,świętość” pewnych liczb itp.
jest jak najbardziej socjologicznym zajęciem, natomiast kwestia prawdziwości takich twierdzeń tematem raczej dla logika. Socjologia jako profesjonalna wiedza o społeczeństwie stoi przed problemem odróżnienia się od zdroworozsądkowej samowiedzy, jaką posiadają uczestnicy życia społecznego. Dystans wobec potocznego doświadczenia jest koniecznym wymogiem uformowania się każdej dyscypliny naukowej. Fizyka jako nauka rozpoczyna się wówczas, gdy zrywa ze zdroworozsądkowymi wyobrażeniami o świecie. Socjologia jest w gorszej pozycji, ponieważ musi brać pod uwagę opinie wyrażane w społeczeństwie, z jakimi przyrodnicy nie muszę się liczyć. Jeżeli przykładowo obraz świata niezgodny z dokonaniami fizyki upowszechnia się wśród ludzi jako opinia masowa, to jest to problem dla socjologia, a nie dla fizyki. Znajomość innych społeczeństw i kultur umożliwia uwzględnienie odmiennych punktów widzenia, porównawcze analizy, prowadzi do zerwania z wieloma przesądami i dogmatami własnego społeczeństwa. Socjologowie najczęściej sądzą, że tego rodzaju refleksja nie wystarcza do wyraźnego zdystansowania się od wiedzy potocznej. W ich opinii socjologia formuje się jako nauka poprzez specyficzne, rozbudowane techniki badawcze użyteczne w analizach ilościowych i poprzez język niezrozumiały dla laika. Tą drogą socjologia istotnie osiąga status wiedzy profesjonalnej, ale ryzykuje niezrozumiałość w szerszym społeczeństwie, tym samym brak uczestnictwa w jego życiu. Taki jest podstawowy dylemat socjologii współczesnej. Albo jest to dziedzina ściśle naukowa i precyzyjna, albo jest to wiedza wrażliwa na takie problemy, lecz przypominająca raczej publicystykę społeczną niż sformalizowaną naukę.
1. Potoczne rozumienie socjologii - wiedza potoczna o społeczeństwie, która nie opiera się na żadnych badaniach, choć niektóre tezy mogą odzwierciedlać faktyczny stan wiedzy naukowej. Zdrowy rozsądek bywa nieadekwatny dla zaistniałych w społeczeństwie sytuacji. Nie jest on dobrym instrumentem wyjaśniającym. Myślenie potoczne jest naznaczone emocjami. Funkcjonując w świecie człowiek reaguje sytuacyjnie z uwagi na konieczności. Czasem popełnia błędy z powodu braku systematyczności. Myślenie potoczne charakteryzuje się nieweryfikalnością. Potoczna socjologia powinna być traktowana, jako to, czym socjologia w rzeczy samej być nie powinna.
2. Mylne twierdzenia socjologii potocznej:
- każde działanie społeczne jest determinowane przez związek: przyczyna - skutek;
- każdy członek określonej zbiorowości wie o niej wszystko;
- tylko działania społeczne, które można zastosować w życiu codziennym, są warte zainteresowania. Pozostałymi nie warto sobie zaprzątać uwagi;
- postrzeganie życia społecznego z perspektywy własnego miejsca w społeczeństwa. Subiektywne podejście do rzeczywistości, egocentryczne podejście do zjawisk społecznych.
1