Różnica między potoczną a socjologiczną wiedzą o społeczeństwie
Na podstawie analiz teoretycznych i badań empirycznych socjologowie tworzą wiedzę o społeczeństwie. źródłem wiedzy o społeczeństwie nie jest tylko socjologia. Wiedza o społeczeństwie jest udziałem każdego człowieka żyjącego w tym społeczeństwie. Pochodzi ona z wielu źródeł - z własnych obserwacji i przemyśleń, z procesu socjalizacji i wychowania, rozmów z ludźmi itp. Niektórzy ludzie dochodzą w ten sposób do bardzo dużej znajomości swego społeczeństwa, inni zaś mniej interesują się życiem społecznym, ograniczając się do własnych spraw. Tego rodzaju wiedza nazywa się wiedzą potoczną o społeczeństwie. Niezależnie od tego czy jest ona mniej lub bardziej głęboka opiera się na zdrowym rozsądku, intuicji, uogólnieniu osobistych doświadczeń często w sposób emocjonalny i przypadkowy. Dlatego wiedza potoczna o społeczeństwie często bywa zawodna.
Do najważniejszych przyczyn zawodności potocznej wiedzy o społeczeństwie należą:
1) Jednostkowość doświadczenia potocznego.
Człowiek jako jednostka żyje tylko w określonym środowisku np. na wsi lub w mieście, w miejscu pracy, wśród ludzi własnej profesji itp. Tymczasem społeczeństwo składa się z bardzo wielu środowisk, których jednostka nie może poznać przez osobiste doświadczenie.
2) Wartościowanie zjawisk społecznych z punktu widzenia własnego celu, interesu lub uznawanych wartości.
Obserwacja człowieka działającego w społeczeństwie nie może być wolna od subiektywizmu spowodowanego osiąganiem celów służących zaspokojeniu potrzeb jednostkowych. Człowiek inaczej ocenia i postrzega zjawiska, które są dla niego istotne, nagradzające lub zagrażające niż zjawiska dla niego obojętne, których istnienia często nawet nie zauważa. Z tego powodu potoczne obserwacje rzeczywistości społecznej obciążone są tzw. myśleniem życzeniowym - ludzie postrzegają rzeczywistość tak, jak chcieliby, by ona wyglądała ze względu na cele, jakie pragną osiągnąć.
3. Obserwacja zjawisk społecznych w oderwaniu od ich złożonego kontekstu społecznego.
Potoczna obserwacja rzeczywistości społecznej jest fragmentaryczna nie tylko dlatego, że jest to obserwacja jednostkowa i subiektywna ale również dlatego, że jest spostrzeganiem z określonego punktu widzenia wyznaczonego pozycją i rolą społeczną, zainteresowaniem lub wiedzą obserwatora. Na przykład niesprawiedliwość społeczna inaczej jest postrzegana z dołu a inaczej z góry hierarchii społecznej czyli w zależności od pozycji społecznej obserwatora. Podobnie wykonywany zawód wyostrza nasze spojrzenie i uwrażliwia na te aspekty rzeczywistości, które są z nim powiązane. Tymczasem zjawiska społeczne mają zawsze wiele aspektów i swój specyficzny kontekst, których w potocznej obserwacji nie dostrzegamy lub dostrzegamy z niejednakową ostrością.
4) Brak perspektywy teoretycznej. Nauka tworzy abstrakcyjne modele rzeczywistości, dzięki którym poznaje przyczyny zachodzenia zjawisk i ich cechy, które są empirycznie niepoznawalne. Aby dotrzeć do faktów, trzeba wyjść poza fakty. Faktografia nie jest nauką o faktach.
5) Fałszywa świadomość społeczna czyli: mity, stereotypy powodujące zniekształcenia w postrzeganiu faktów społecznych.
6) Brak odpowiednich narzędzi badawczych i umiejętności obserwacji ludzkich zachowań, którymi dysponuje socjologia, takich jak określona aparatura pojęciowa, techniki badawcze i inne reguły i rygory naukowego poznania rzeczywistości.
W wyniku zastosowania rygorów naukowego poznawania rzeczywistości społecznej przyczyny zawodności wiedzy potocznej zostają ograniczone lub całkowicie wyeliminowane. W rezultacie powstaje wiedza socjologiczna, która różni się od wiedzy potocznej tym, że jest wolna od wymienionych przyczyn zawodności wiedzy potocznej, a więc jest wolna, przynajmniej w dużym stopniu, od jednostkowości, subiektywizmu, mitów, stereotypów i innych form fałszywej świadomości, opisuje zjawiska społeczne w ich wieloaspektowym kontekście, opiera się na teorii i zastosowaniu odpowiednich narzędzi badawczych.