Co to jest Zespół Hiperaktywności (ADHD)?
(Miniporadnik dla rodziców i nauczycieli)
Opracowanie: E. Morawska
Wstęp
Coraz częściej spotykamy się w swej pracy z pojęciem nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD). Trudno nam czasem odróżnić dziecko wyjątkowo ruchliwe, sprawiające trudności wychowawcze od dziecka z zespołem ADHD. Kiedy w ubiegłym roku szkolnym rozpoczęłam pracę ze swoją klasą moją uwagę zwrócił jeden z uczniów, który przejawiał jak się wydawało wiele cech nadpobudliwości. Obserwując go zainteresowałam się bliżej tym zjawiskiem. Chciałabym w niniejszej pracy przybliżyć ten problem.
Funkcjonowanie w szkole dziecka z zespołem ADHD
Objawy tej przypadłości są bardzo zróżnicowane i choć zaburzenie jest uwarunkowane genetycznie, w znaczący sposób wpływa na jego przebieg szkolna i domowa atmosfera. Nadpobudliwość ujawnia się wraz z rozpoczęciem nauki szkolnej, z tego powodu, że szkoła jest zazwyczaj pierwszą poważną instytucją społeczną oceniającą zachowanie dziecka. Do czasu rozpoczęcia nauki rodzice znoszą trudne zachowania dziecka, powoli się do nich przyzwyczajając, i dopiero konfrontacja ze szkołą ukazuje całość problemu.
Prawidłowo funkcjonujący układ nerwowy odznacza się dużą siłą procesu pobudzania i hamowania oraz wysokim wskaźnikiem równowagi obu tych procesów, a także średnim stopniem ich ruchliwości. Siła układu nerwowego wyraża się zdolnością komórek nerwowych do pracy.
Równowaga rozumiana jest jako określony stosunek obu tych procesów do siebie, a ruchliwość to zdolność układu nerwowego do przechodzenia od stanu pobudzenia do hamowania. Z nadpobudliwością psychoruchową mamy do czynienia wtedy, gdy dochodzi do powstania przewagi procesów pobudzania nad procesem hamowania (T. Bednarska 1980,H. Spionek 1970). Jeżeli w fazie największego wzrostu mózgu występują jakieś przeszkody, mogą one doprowadzić do zmniejszenia się liczby połączeń nerwowych oraz spowolnić niezbędne biochemiczne procesy dojrzewania. To może zaburzyć dynamikę procesów nerwowych, wpłynąć na opóźnienie kształtowania się mowy, pisania, czytania oraz myślenia. Jest to jedna z przyczyn powstania nadpobudliwości psychoruchowej. Do innych zaliczyć możemy również uszkodzenia powstałe w życiu płodowym, w trakcie porodu (np. niedotlenienie mózgu), a także błędy wychowawcze i nerwowy tryb życia dziecka.
Badania naukowe mówią o negatywnym wpływie oddziaływania zwiększonego pola elektromagnetycznego na kobiety w ciąży oraz na centralny układ nerwowy u dzieci. Naukowcy sądzą, że najbardziej niekorzystnie wpływają na organizm pola elektromagnetyczne o małych siłach- pochodzących na przykład z telewizji kablowej, kuchenki mikrofalowej, świateł fluoroscencyjnych, komputerów, wideo, telefonów komórkowych, faksów, sekretarek automatycznych, suszarek do włosów, koców elektrycznych, systemów alarmowych. Badania wykazują, że w kulturach z zaawansowaną techniką więcej noworodków wykazuje stan „podekscytowania”, niemal szoku. Brak im naturalnego rytmu i koordynacji. ADHD przekazywane jest dziedzicznie. Badania naukowe w wielu krajach wykazały, że przypadłość występuje często u krewnych (32- 50%), rodzeństwa (35%) i rodziców (40%). W ostatnich latach wykazano, że u dzieci z ADHD zaburzona jest równowaga między wytwarzaniem i funkcjonowaniem dopaminy i noradrenaliny- substancji przekaźnikowych, które łączą komórki mózgu.
Dopamina odpowiedzialna jest za selekcje bodźców docierających do mózgu i umożliwia skupienie się na jednym wybranym. Dziecko z zespołem, mając zaburzony system dopaminy, żyje w chaosie bodźców. Słysząc np. w klasie szum samochodów za oknem, słowa pani, szepty rozmów, szelest kartek- nie potrafi wyodrębnić najważniejszego dla sytuacji, w której się znajduje - słów pani. Dlatego słyszy je, ale tak jakby nie słyszy.
Specjaliści sądzą też, że z powodu niedoboru noradrenaliny nie rozpoznaje się bodźca informacyjnego o zagrożeniu i nie uruchamia gotowości do przeciwdziałania mu.
Nadpobudliwość może przejawiać się w trzech sferach: ruchowej, poznawczej i emocjonalnej. U dzieci może równocześnie występować w dwóch, trzech sferach lub tylko jednej. Typowe objawy nadpobudliwości w sferze ruchowej to: wzmożona ekspansja ruchowa i niepokój ruchowy (H. Spionek 1965). Dzieci, u których występuje wzmożona ekspansja ruchowa charakteryzują się ruchliwością, biegają, skaczą, krzyczą na lekcji wyrywają się do odpowiedzi, machają rękami, są pełne energii, szukają każdej okazji, aby wyżyć się ruchowo. Pobudzanie to wzrasta, gdy dziecko jest w grupie. Przy większym nasileniu nadpobudliwości ruchowej może występować także niezręczność, niezborność, brak dokładności, precyzji, co sprawia, że dzieci te ciągle coś tłuką, zrzucają, łamią i ulegają wypadkom. Często się wiercą i kręcą, nie potrafią się sprawnie ubierać, czy spakować swoich rzeczy. Inaczej objawia się niepokój ruchowy. Dzieci wykonują wtedy wiele drobnych, niepotrzebnych ruchów, np. bazgrzą po zeszycie, obgryzają ołówek, skrobią po ławce.
Nadpobudliwość w sferze poznawczej przejawia się inaczej. Dziecko nie może skupić się na jednej rzeczy, ciągle coś je rozprasza, powodując nadmierne pobudzenie w centralnym układzie nerwowym. Odwraca się, rozmawia z kolegami, nie słucha tego co się dzieje na lekcji, zwraca uwagę na każdy szmer, głośno go komentując, a wyrwane do odpowiedzi nie wie w ogóle, o co jest pytane. Odrabianie lekcji trwa długo i z małymi efektami w zeszycie, często nie są dokończone zdania, wyrazy, gubione litery. Wypracowania nie mają logicznego ciągu, są chaotyczne. Zaburzenie koncentracji może wzrastać przy powstawaniu napięć emocjonalnych, na przykład przed klasówką czy odpowiedzią. U tych dzieci może także występować wzmożona wyobraźnia. Zaczyna wtedy przeważać świat fantazji nad rzeczywistością. Dziecko takie jest zamyślone, pogrążone w swoim świecie, czasami coś mówi do siebie lub nie na temat, robi miny, nie śledzi tematu lekcji i nie uważa.
Nadpobudliwość psychoruchowa może się też objawiać w sferze emocjonalnej. Objawy tego typu nadpobudliwości są wielorakie, głównie polegają na zwiększonej wrażliwości na działające bodźce. U dzieci tych występują intensywniejsze reakcje uczuciowe na różne zdarzenia czy sytuacje. Są konfliktowe, mają trudności w przystosowaniu się do wymagań szkolnych. Obrażają się, bywają drażliwe, agresywne, łatwo przechodzą od płaczu do śmiechu.
Nadpobudliwość emocjonalna może objawiać się także w postaci wzmożonej lękliwości. Pojawia się wtedy niepokój, lęk, strach przed różnymi sytuacjami, zwłaszcza szkolnymi. Przy odpowiedzi dzieci te pocą się, czerwienią lub bledną. Czasami nie są w stanie wydobyć z siebie głosu. Nadpobudliwość emocjonalna może się też przejawiać w sferze uczuć wyższych, głównie społecznych. Dzieci nadpobudliwe przeżywają cudzą krzywdę, zamartwiają się, płaczą, są egocentryczne. Wtedy zbyt mocno przeżywają swoje niepowodzenia, nieporozumienia w domu czy wśród rówieśników.
Jak rozpoznać czy dziecko ma ADHD?
Granica między dzieckiem nadpobudliwym a po prostu bardzo żywym jest płynna. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej można rozpoznać u dzieci powyżej szóstego roku życia. ADHD poznajemy po tym, że dziecko ma ogromne problemy w domu, w szkole i w grupie rówieśniczej albo co najmniej w dwóch z tych miejsc.
Jakie kłopoty ma dziecko z ADHD?
Jest dzieckiem bardzo kłopotliwym dla szkoły- sprawia nieustanne kłopoty wychowawcze, wobec których nauczyciel bywa często bezradny, rodzice pozostałych dzieci w klasie domagają się reakcji szkoły, najczęściej żądają usunięcia z klasy, przeniesienia do innej szkoły dziecka, które jest zagrożeniem dla innych dzieci. Dziecko z ADHD ma gorsze stopnie, niż by wynikało to z jego możliwości intelektualnych.
Jest tak impulsywne i agresywne, że rówieśnicy je odrzucają, może nawet szukać ucieczki w gangu, w uzależnieniu. No i może najważniejsze- dzieci nadpobudliwe psychoruchowo są najbardziej zagrożone wypadkami. Nie potrafią przewidywać następstw swoich czynów, jeśli zobaczą po drugiej stronie jezdni coś ciekawego, wbiegną pod samochód. Dziecko stale biega, przerywa, przeszkadza, za co wciąż jest karane. Nawet na chwile nie może zostać samo, bo zrobi krzywdę sobie lub innym. Bijąc kolegę nie oglądają się czy aby obok nie stoi nauczyciel, jak to robią zdrowe dzieci. Żyją bez światła stop, bez hamulców. Jeśli zaś mają noradrenaliny za dużo, powoduje to stan nieustannego pobudzenia, bezcelowej gotowoSci, bez konkretnego zamiaru działania.
W szkole i w domu dzieci z ADHD są za to wszystko karane, choć nie są w stanie kontrolować swego zachowania, jak to robią zdrowe, grzeczne dzieci. Rodzice tych „niegrzecznych” żyją w poczuciu winy, że nie potrafią utrzymać ich w ryzach, zdyscyplinować. Zewsząd słyszą w szkole, od rodziny, na podwórku, że jako rodzice są do niczego. W końcu rodzice zaczynają być bezradni. Uważają, że to ich wina, zaczynają się kłócić, a także bić dziecko. Wtedy stan dziecka ulega pogorszeniu w miarę narastania regresji. Zamyka się błędne koło.
Jak pomóc dziecku nadpobudliwemu? - wskazówki dla rodziców.
Organizując mu środowisko zewnętrzne (jego świat powinien być uporządkowany; pamiętaj, że takie dziecko żyje w ciągłym niepokoju)
Wykazując mu więcej zrozumienia, tolerancji i cierpliwości, wiedząc, że jego zachowania są męczące dla otoczenia i jemu samemu sprawiają także ogromne problemy.
Wprowadzając porządek porządek i rutynę. Większość dzieci lubi, kiedy rytm dnia jest stały. Znana pora wstawania, posiłków, obowiązków i kładzenia się spać. Daje im to poczucie bezpieczeństwa i stałości. Poza tym układ nerwowy i cały organizm dziecka ma czas na regeneracje
Ograniczaj bodźce. Takie dziecko łatwo się rozprasza, należy unikać puszczania głośnej muzyki, zapraszania często i wielu gości naraz trzeba ograniczać przesiadywanie przed telewizorem czy komputerem. Trzeba dbać o to, by dziecko mogło się skupić na jednej czynności. Kiedy je, niech nie gra radio. Kiedy czyta, niech nie je itd.
Mów jasno i wyraźnie. Staraj się, by to co mówisz było jak najbardziej konkretne. Zamiast ogólnego: „znów nie posprzątałeś pokoju”, powiedz raczej „pościel łóżko”. Zamiast „ale z ciebie niezdara” powiedz: „trzymaj filiżankę za ucho”. I nie dawaj dziecku zbyt dużo możliwości wyboru.
Staraj się planować. Dzieci nadpobudliwe wytrąca z równowagi wszystko to, co jest nagłe i niespodziewane.
Przewiduj za dziecko wydarzenia. Rozkładaj jego przyszłe zadania na prostsze, mniej odległe czynności i natychmiast nagradzaj dziecko. Celem tych zabiegów jest zastąpienie u dziecka wewnętrznych, niewłaściwie funkcjonujących systemów informacji, zasad i motywacji.
Zadbaj o miejsce pracy dziecka. Każde dziecko w wieku szkolnym, a zwłaszcza nadpobudliwe powinno mieć wygodne i ciche miejsce pracy, z małą ilością przedmiotów dookoła. Najlepszy będzie jasny blat, lampa i dwa pojemniki: na kredki i na długopisy. Miejsce do pracy powinno być jasne i nie zagracone.
Kąpiel dziecka nadpobudliwego traktuj nie tylko jako zabieg higieniczny ale też jako doskonały moment do relaksu i wyciszenia
Staraj się interweniować w sytuacjach konfliktowych, w jakie uwikłało się twoje dziecko, reguluj jego zachowania, ucz go innego sposobu wyrażania negatywnych uczuć.
Zachęcaj dziecko do wykonywania różnego rodzaju prac plastycznych, które pomogą mu uzewnętrznić jego uczucia.
Staraj się dostosować tempo pracy i zabawy do możliwości psychofizycznych dziecka.
Zapewnij dziecku specjalistyczną pomoc psychologiczno- pedagogiczną w momencie, gdy dziecko zaczyna mieć problemy w nauce
Daj dziecku szansę wypowiadania się, jednocześnie porządkuj jego wypowiedzi, pamiętając o tym, że dziecko ma skłonność do udzielania pochopnych odpowiedzi
Staraj się budzić zainteresowania dziecka i angażować go w bardzo konkretnym działaniu.
Bądź elastycznym rodzicem. Pamiętaj, że twoje wypróbowane metody wychowawcze mogą cię zawieść. Dziecko nadpobudliwe wymaga jasno określonych reguł ale nadmierny rygoryzm często daje odwrotny skutek do zamierzonego.
Nie obwiniaj się. Nic dziwnego, że mając w domu tak żywe dziecko, często niesforne i ty- rodzic stajesz się impulsywny i nie postępujesz „właściwie”. Jeśli zdarzy ci się zareagować agresją spróbuj sobie wybaczyć. Po prostu przeproś dziecko i działaj dalej. Jeśli napady furii zdarzają się to zwróć się o pomoc do specjalisty.
Ucz się skutecznych metod radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Pracuj nad własnymi emocjami, ucz się tzw. komunikacji otwartej.
Staraj się konfrontować dziecko z konsekwencjami swoich zachowań. Przypominaj i podpowiadaj mu, jak ma postępować, aby lepiej zorganizować czas i móc korzystać z rozmaitych wskazówek.
Staraj się współpracować ze szkołą, przedszkolem do którego uczęszcza twoje dziecko - dbaj o jego pozytywny wizerunek w oczach innych.
Możesz, po konsultacji z lekarzem podawać leki. Poprawiają one zdolność hamowania i regulowania impulsywnych zachowań. Współczesne leki zapewniają znaczną poprawę w zachowaniu dzieci z ADHD. Dzieci stają się mniej impulsywne, lepiej zapamiętują, przejawiają większą samodzielność, dzięki temu stają się bardziej lubiane w gronie kolegów i nauczycieli.
Baw się razem z dzieckiem. Są zabawy, które mogą powoli ale dość skutecznie pomóc wyciszyć dziecko i poprawić jego funkcjonowanie szkolne i społeczne.
Przypominaj dziecku o pewnych obowiązkach, umieszczając, np. karteczki z różnymi napisami w widocznych miejscach.
Podsuwaj dziecku rozwiązania alternatywne. Zamiast mówić, żeby przestało coś robić, staraj się mu podsunąć to, co mogłoby zacząć robić.
Szczegółowe wskazania do postępowania z dzieckiem nadpobudliwym w szkole
W pracy z dzieckiem nadpobudliwym należy zachować spokój i rozsądek. Nie można pozwolić, aby niepokój i nadruchliwość dziecka udzielały się dorosłym. Jest to warunek niezbędny.
Należy zwracać uwagę na staranne wykonywanie prac oraz ich ukończenie, a także utrzymywanie zainteresowania na zadaniu poprzez jego częste zmiany. Zawsze wracamy do pracy rozpoczętej i niedokończonej.
Stopniowo wydłużać czas trwania zadania i nasilać stopień trudności.
Nadmierną ruchliwość na lekcji należy pozytywnie ukierunkować, np., poprosić o starcie tablicy, o rozdanie pomocy lub wykonanie innej pożytecznej czynności, która umożliwia częściowe rozładowanie napięcia.
Dziecko powinno siedzieć blisko nauczyciela.
W zabawach, w których bierze udział, powinny być jasno określone zasady oraz czas ukończenia. Nie można pozwolić na chaotyczny, niekontrolowany i bezładny ruch.
Oddziaływać na dziecko należy powoli, bez pośpiechu, głosem nieco stłumionym, jakby w zwolnionym tempie, nie krzykiem.
Nie należy nagle wyrywać dziecka do odpowiedzi, gdyż jest to dodatkowy bodziec pobudzający i dezorganizujący jego myślenie i działanie.
Często angażować ucznia w tok lekcji, aby pobudzić jego zainteresowanie i ukierunkować właściwie jego aktywność.
Po zajęciach wychowania fizycznego czy innych zajęciach ruchowych wymagających dużej aktywności należy zastosować ćwiczenia wyciszające, wymagające spokoju, skupienia, np. wycinanie, wydzieranie, lepienie z plasteliny, kolorowanie.
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo, wychowane od najwcześniejszego dzieciństwa w spokojnej atmosferze, w systemie konsekwentnych wymagań i stałej kontroli, przy pełnej pomocy rodziców i nauczycieli, mają wszelkie szanse prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie.
Literatura:
Bednarska T., Nadpobudliwość psychoruchowa [w:]
Rozpoznawanie i reedukacja uczniów o częściowo zaburzonym rozwoju psychomotorycznym, (red. M. Szumiał). Kraków 1982.
Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1985.
Ryniewicz B., Elektromiografia [w:] Neurologia dziecięca (red. J. Czochońska), Warszawa 1985.
Spionek H., Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, Warszawa 1970.
Spionek H., Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, Warszawa 1965.
T. Wolańczyk, A. Kołanowski, M. Skotnicka, Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci,
wyd. BiFolium.
Hanna Nartowska, Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Nasza Księgarnia.
Jolanta Makowska, Dzieci trudne do kochania, Instytut Wydawniczy CRZZ.