Bibliografia:
Kwieciński Z., Śliwierski B., PEDAGOGIKA 1 Podręcznik akademicki, Warszawa 2003, Wydawnictwo Naukowe PWN
Marian Nowak, Podstawy pedagogiki otwartej, Lublin 2001, Redakcja Wydawnictw Katowickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Związek pedagogiki z innymi naukami
Pedagogika ściśle współpracuje z innymi dziedzinami nauki takimi jak: socjologia, psychologia, filozofia, medycyna, teologia, ekonomia, biologia oraz antropologia.
Przeanalizujmy przykład badań pedagogicznych, które wkraczają w obszar socjologii. Badacz obserwując zachowania uczniów na lekcji zauważa, że większość z nich nie stosuje się do poleceń nauczyciela, w wyniku czego otrzymuje negatywne oceny z danego przedmiotu. Jedynie dwóch chłopców jest zawsze przygotowanych do lekcji. Po jakimś czasie badacz zauważa negatywną zmianę w zachowaniu i ocenach prymusów. Analizując sytuację w tej klasie zauważa, że chłopcy są przygotowani do lekcji, jednak ukrywają swoją wiedzę przed nauczycielem. Ich zachowanie prawdopodobnie spowodowane jest chęcią adaptacji do grupy. W takich właśnie przypadkach pedagogika korzysta z dorobku socjologii. Powyższy przykład wymagał odwołania się do wiedzy o procesach mających miejsce w grupie społecznej, a grupa społeczna jest przedmiotem badań socjologii. Badacze pedagodzy bardzo często korzystają zarówno z kategorii pojęciowych socjologii, jak i z teorii socjologicznych, w celu uzyskania wyjaśnień zaobserwowanych w świecie edukacji faktów. Jest tak dlatego, że praktyki edukacyjne zachodzą w obrębie grup społecznych, zależą od wielu zjawisk, które stanowią przedmiot badań socjologii. W takich przypadkach pedagogika nie dysponuje własnymi kategoriami pojęciowymi, ponieważ nie zajmuje się badaniem procesów społecznych. Jest to domena socjologii, która takie pojęcia posiada. Socjologia dostarcza wiedzy potrzebnej do organizowania, planowania i krytycznego analizowania praktyki edukacyjnej.
Wyobraźmy sobie sytuację w klasie, w której jedno dziecko ma wyraźne problemy w nauką, koncentracją i zachowaniem, w wyniku czego uczeń został odizolowany przez klasę. Nauczyciel zauważywszy zaistniałą sytuację uznał, że może mieć to podłoże psychologiczne, więc skierował dziecko na badania. Psycholog stwierdził u ucznia problemy z koncentracją, ADHD oraz dysleksję. Pedagog opierając się na wynikach badań zastosował indywidualny sposób nauczania w stosunku do dziecka. Po jakimś czasie zauważył poprawę w zachowaniu, ocenach oraz kontaktach z pozostałymi dziećmi. Z opisanej sytuacji wynika, że praktyka edukacyjna przebiega w ścisłym związku ze zjawiskami, które stanowią przedmiot badań psychologii. Sytuacja ta ma szczególnie miejsce, gdy badania pedagogiczne dotyczą uczniów czy poszerzania się ich zdolności życiowych pod wpływem oddziaływań edukacyjnych. Psychologia wnosi dane o rozwoju umysłowym wychowanka i ucznia, informuje o problemach związanych z wychowaniem, rozwojem, zainteresowaniami, warunkami procesu poznania i uczenia się. Badacz próbujący oszacować efekty realizowanego w szkole programu wychowania moralnego musi dokonać pomiaru poziomu rozwoju moralnego uczniów przed ich przystąpieniem do programu, jak i po jego zakończeniu. Psychologowie analizują gotowość dziecka do myślenia moralnego, poziom jego dojrzałości emocjonalnej i społecznej koniecznej do rozwiązywania problemów moralnych, oceniania zachowań innych ludzi. Pojęcia, teoria i metoda badań zaczerpnięte z psychologii pozwalają rozwiązać problem dotyczący faktów edukacyjnych, ściślej - skuteczności oddziaływań wychowawczych. W zasadzie na każdym niemal kroku pedagog natyka się na pojęcia psychologiczne, co wynika z definicji wychowania, które jest oddziaływaniem na psychikę i zachowanie się człowieka. Szczególnie przydatna okazuje się wiedza z zakresu psychologii rozwojowej, psychologii wychowawczej i społecznej. Psychologiczne prawidłowości zmian zachodzących w procesach poznawczych, emocjonalnych i motywacyjnych uczniów stanowią orientację dla interwencji edukacyjnej.
Wyniki nauczania i wychowania dziecka uzależnione są od jego stanu zdrowia. Na możliwości w zakresie dydaktyczno-wychowawczym ma wpływ poziom rozwoju oraz odchylenia od stanu prawidłowego. Także wychowanie wpływa na stan zdrowia dziecka. Wychowanie zdrowotne powinno być dziełem szkoły - może to osiągnąć nauczyciel przez codzienne działanie, łączenie wiedzy, którą wpaja z praktyczną, codzienną działalnością. W integracyjnej Szkole Podstawowej nr 74 w Szczecinie mamy doskonały przykład niedostosowania placówki do pracy z osobami niepełnosprawnymi. Rodzice zapisują dzieci do takich szkół, ponieważ chcą, by nauczyły się pomagać chorym, żeby wyrosły na wrażliwych ludzi, którzy zawsze będą umieli prawidłowo zareagować na krzywdę innych. Niestety uczniowie wyśmiewają się z dzieci z klas integracyjnych, twierdząc, że „są głupsi i zaniżają poziom szkoły”. Największą uwagę przykuwa naganna postawa Pani Dyrektor, która twierdzi, że „nie jest w stanie zmienić całego środowiska i społeczeństwa”. Istotą szkół integracyjnych powinno być przybliżenie dzieciom zagadnień związanych z niepełnosprawnością oraz nauka tolerancji wobec każdego człowieka. Nauczyciele powinni być przygotowani do pracy z niepełnosprawnymi. Konsekwencje pedagogiczne wad wrodzonych zależą bowiem od dwóch czynników: od rodzaju wady, a więc od obiektywnych możliwości przystosowania się ucznia, oraz w bardzo dużym stopniu od wewnętrznego nastawienia dziecka do swego kalectwa. To nastawienie jest odbiciem nastawienia otoczenia, głównie rodziny. Człowiek kaleki nie musi rezygnować z życia, nie musi ulegać frustracji. Jego nastawienie psychiczne zależy od tego, jak mu się jego stan przedstawi. W nauce można znaleźć kompensację swoich niedoborów: nie mogąc np. uczestniczyć w sporcie, może z większym zainteresowaniem poświęcić się studiom humanistycznym. Czy kalectwo zawsze musi prowadzić do zaburzeń w dziedzinie kształcenia? Nie tylko stan zdrowia i rozwoju decyduje o możliwościach w zakresie kształcenia. Znacznie ważniejszy jest stosunek człowieka do swego stanu zdrowia. A stosunek ten może być i zazwyczaj jest determinowany przez otoczenie. Np. lekarz chory na raka, już w okresie przerzutów, w sytuacji całkowitej świadomości swego stanu, wykonał badania naukowe i obronił pracę doktorską.
Biologia wnosi dane dotyczące pierwszych lat rozwoju dziecka, dziedziczenia, funkcjonowania gruczołów wydzielania wewnętrznego, warunków życia, higieny i ekologii. Te dane są bardzo istotne i potrzebne, aby stworzyć odpowiednie warunki rozwoju, dostosować metody, środki i treści wychowania do wieku i indywidualnych cech wychowanka oraz w sposób właściwy programować okresy pracy i zabawy. Pedagodzy powinny kształtować dobre cechy u dziecka związane np. ze świadomością ekologiczną. Już od najmłodszych lat powinny uczyć się o konsekwencjach swojego działania w stosunku do przyrody. Dzieci powinny wiedzieć, że zanieczyszczanie środowiska, niepotrzebne zużywanie energii, niszczenie wszelkiej roślinności oraz niesegregowanie śmieci może mieć negatywne skutki dla całej społeczności.
Pewną rolę w wychowaniu odgrywa również ekonomia, głównie ekonomika wzrostu gospodarczego i ekonomika kształcenia, która bada rolę oświaty oraz demografia, zajmująca się stanem liczbowym ludności, przyrostem naturalnym, migracjami oraz strukturą wieku, płci a także strukturą zawodową, narodowościową i wyznaniową. Pozwala ona na lepsze zrozumienia sytuacji pokoleń.
Antropologia natomiast jest nauką, która zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki i jako społeczności. Wnosi do pedagogiki wskazania dotyczące norm i wartości (normatywną wiedzę o celach, ideałach i wartościach) oraz pomaga w ocenie rezultatów wychowawczych i wskazuje na to co powinno być zrealizowane we właściwie pojętym wychowaniu. Dane tej nauki odnoszą się zazwyczaj do modeli kultury, do wartości i celów procesów wychowania.
Nauki teologiczne wnoszą do pedagogiki wiedzę o ostatecznym sensie życia człowieka i jego sytuacji egzystencjalnej i perspektywach eschatologicznych (w religiach i niektórych systemach filozoficznych, dział traktujący o tzw. rzeczach ostatecznych człowieka, jak i świata: śmierci, końca świata). Nauki te dostarczają dodatkowo cennej postawy światopoglądowej (w postaci przesłania Jezusa Chrystusa zawartego zwłaszcza w dogmatach „ o Stworzeniu”; „ o Odkupieniu” i „o Uświęceniu”). Nauki te są również bardzo istotne zwłaszcza dla religijnych koncepcji wychowania, ale pełnią one ważną rolę także w badaniach nad wychowaniem i wnoszą istotny wkład w rozwój myśli pedagogicznej.
Filozofia jest szczególnie istotna w poszukiwaniu podstaw, sensu i perspektyw rozwoju pedagogiki. Wnosi ona bardzo istotny wkład w określanie celów wychowania i wartości, na których ono się opiera, ponadto precyzuje język pedagogiczny (uściśla pojęcia i uczy poprawności ich używania). Filozofia wspiera pedagogikę w aspekcie normatywnym, pomaga jej nakreślać kierunki i perspektywy zainteresowań. O ile nauki szczegółowe starają się udzielać odpowiedzi na pytanie: jak przebiega wychowanie i nauczanie, to filozofia stawia pytanie: czym w ogóle jest nauczanie i wychowanie? Wyraża się tutaj relacja, jaka zachodzi pomiędzy sposobem patrzenia właściwym naukom szczegółowym oraz naukom filozoficznym. Oba nie są do oddzielenia, chociaż należy je wyraźnie rozróżniać i wzajemnie od siebie uzależniać. Jeśli nie będzie wcześniej wyjaśnione, co rozumiemy, mówiąc „wychowanie” i „nauczanie”, nie będziemy w stanie sensownie pytać, jak może ono zachodzić lub jak powinno przebiegać. Pierwsze jest podstawowe dla drugiego. Z drugiej strony, to czym ono jest, może zawsze zachodzić gdzieś konkretnie, w określony konkretnie sposób i według konkretnej metody, która również musi odpowiadać na pytanie: Co? - i być z nim spójna. Przydatność filozofii polega też na nadawaniu jej światopoglądowego i ideowego sensu, co zostało nazwane „zamierzonym i świadomym działaniem wychowawczym”. Pod względem metodologicznym oraz w dziedzinie założeń światopoglądowych i wskazań ideowych pedagogiki nawiązuje bezpośrednio do filozofii, znajdując w niej ogólną orientację w całościowym ujmowaniu człowieka i podstawowe wskaźniki dla wzorca kształtowanej w nim osobowości. Jeden z działów filozofii - ontologia - stawiając pytania o naturę bytu, stawia także pytania o sposoby istnienia edukacji. Czy świat edukacyjny istnieje obiektywnie, a więc jest taki sam dla wszystkich podmiotów działań pedagogicznych? Z kolei epistemologia - drugi wielki dział filozofii - stawia pytania o naturę ludzkiego poznania. W kontekście pedagogiki są to pytania zarówno o naturę naukowego poznania faktów edukacyjnych, jak i o naturę poznawania świata przez uczniów.
Nauki współdziałające z pedagogiką:
a) nauki realne, jak
higiena z naukami medycznymi,
ekonomika oświaty i kształcenia,
demografia,
b) nauki formalne, związane z matematyzacją, jak
cybernetyka (nauka o kierowaniu i informowaniu),
prakseologia (nauka o działaniu),
logika z metodologią nauk i naukoznawstwem,
c) nauki aksjologiczne:
estetyka (nauka o pięknie),
etyka (nauka o moralności).
Podsumowując związki pedagogiki z innymi naukami, należy podkreślić, że ich spoiwem jest przedmiot badań pedagogicznych, który istnieje w kontekstach wkraczających w systemy pojęciowe tych nauk. Pedagogika korzysta z systemu pojęciowego fizjologii, socjologii i psychologii wtedy, gdy nie może wyjaśnić przedmiotu swoich badań wyłącznie za pomocą własnych teorii. Podobną sytuacja dotyczy socjologii i innych dyscyplin. Nauki humanistyczno - społeczne wyodrębniały się stopniowo z filozofii, ,,zabierając” swój przedmiot badań. Jednakże niemożliwe było dokonanie podziału rozłącznego. Tak samo jak praktyki edukacji nie można oderwać od procesów społecznych i psychiki, tak samo prawidłowości rozwoju człowieka nie można wyabstrahować od oddziaływań edukacyjnych.