REFERATO
O "kaflarstwie" jako o specjalizacji możemy mówić dopiero od XIX wieku, ponieważ dopiero wtedy zaczęły pojawiać wytwórnie zwana kaflarniami. Wcześniej kafle stanowiły tylko część asortymentu wytwarzanego w pracowniachzduńskich lub garncarskich.
Istnieją przesłanki by przypuszczać, że przyszłe prace wykopaliskowe ujawnią źródła poświadczające występowanie kafli wcześniej niż w połowie wieku XIV. Kafle zwróciły uwagę kolekcjonerów już w XIX wieku.
Piec przyszedł do nas z zachodu. Niemcy: XI/XII wiek, w Szwajcarii XI wiek. Zjawisko upowszechniania się odbywało się w różnym tępie i nie jesteśmy w stanie jednoznacznie tego sklasyfikować. Pojawia się wiele pytań: czy kafle pojawiły się początkowo w środowisku wiejskim czy miejskim? Czy był on wyrazem luksusu?
Technika wykonywania kafli wymagała od garncarza znajomości cech miejscowego surowca i wstępnego przygotowania do produkcji. Przez wieki nie zmieniały się jej etapy. W zależności od rodzaju kafli produkowano je albo za pomocą koła garncarskiego (miskowe i garnkowe), albo poprzez odciskanie w specjalnej matrycy (płytowe). Garncarze korzystali z miejscowych złóż surowcowych, były to gliny żelaziste lub kaolinitowe. Wykorzystywano domieszkę (drobnoziarnisty piasek, ale moze część składowa gliny?)
Kafle nie mogły być wilgotne, ponieważ następowało ich pęknięcie i wypaczenie. W celu dosuszenia wypalano je najpierw przez 10 dni w niskiej temperaturze, a następnie w wysokiej przez pięć dni. Po wypaleniu kafle stygły jeszcze przez następnych osiem dni. Zanim kaflarze doszli do tak precyzyjnych ustaleń technologicznych, powstało wiele kafli o znikomej wytrzymałości mechanicznej i cieplnej. Takie kafle, a nawet całe piece, najwcześniej trafiały na śmietnik. Niektórzy rzemieślnicy, zamiast wyrzucić pęknięty kafel, pokrywali go szkliwem, ukrywając przed kupującym wadę.
Od XVI wieku większość kafli wypalana była w tzw. atmosferze utleniającej, co prawdopodobnie spowodowało pewną stabilizacja w garncarstwie. Powstały znane ośrodki produkcji, które mogły sobie pozwolić na budowę porządnych, stałych pieców do wypalania. Wcześniej piece i budujące je kafle mógł wykonywać jakiś wędrowny garncarz, podążający od zamku do zamku. Musiał zdobyć zamówienie i przeprowadzić na miejscu cały proces produkcyjny. Część badaczy jednak twierdzi, że koniec wypalania redukcyjnego nie był spowodowany zmianą w budowie pieca do wypalania, lecz technologicznymi wymogami szkliwienia. Swoje wyroby garncarze wypalali w piecach kopułkowych, dwukomorowych, o pionowym ciągu płomienia. Wewnątrz można było uzyskiwać temperaturę w granicach 700-1000°C.
IV.3.2 Materiały
Kafle wyrabiano z pospolitych glin wapiennych, rzadziej z glin ogniotrwałych. Już od początku XVI wieku do gliny, z której lepiono kafle, dodawano od 3 do 10% szamotu. Szamot to drobno potłuczone okruchy z wcześniej wypalonych przedmiotów, zwiększające ognioodporność produktu. Nie wiadomo jednak, czy ówcześni producenci zdawali sobie z tego sprawę. Dodawanie wypalonych okruchów mogło wynikać z chęci pozbycia się ich jako odpadu lub zaoszczędzenia na sprowadzanej glinie.
IV.3.4 Znakowanie kafli
Często, zwłaszcza w XVII i na początku XVIII wieku, na kaflach umieszczano różne napisy lub skróty literowe. Na importowanych kaflach szwajcarskich były to pierwsze litery wytwórców, co świadczy o masowej produkcji i dbałości o reklamę. W Polsce na kaflach popularne były skróty sentencji łacińskich, a jeszcze częściej monogramy właścicieli zamawiających piec. W biskupim pałacu w Krakowie były dwa piece. Jeden z kafli oznaczonych literami P.G. - Piotra Gębickiego, biskupa zmarłego w 1657 roku. Drugi herbami Ostoja, biskupa Szyszkowskiego zmarłego w 1630 roku. Niektóre skróty były bardzo długie i tajemnicze. Na piecu w Głębowicach (z roku 1647) umieszczone były litery J.P.Z.P.Z.O.Z.P., co tłumaczono jako skrót od: Jan Pisarzowski z Pisarzowic Ziemi Oświęcimsko - Zatorskiej Pisarz. Garncarze, nawet ci, którzy nie umieli pisać, również starali się pozostawić na kaflach znaki wskazujące wykonawcę. Na paru kaflach z Jarocina, pochodzących z początku XVI wieku, zachował się geometryczny znak cechowy twórcy.
IV.3.5 Wzory kafli i matryce
Dobry kaflarz dysponował wieloma matrycami ze wzorami do wyciskania lic kafli. Biorąc pod uwagę złożoność dekoracyjną ówczesnych pieców, znana z dokumentów liczba czterdziestu trzech form, w jednym z warsztatów, wcale nie powinna dziwić. Garncarz część wzorów przygotowywał sobie sam, w czym musiał posiłkować się własną inwencją i korzystać z podpatrzonych i zapamiętanych wzorów. Jako źródło pomysłu mogły też służyć dość popularne wzorniki graficzne. Najwcześniejsze nie zachowały się, ale znamy późniejsze, przygotowane np. przez: Johana Esiasa Nilsona, Johana Jacoba Schüblera z 1783 r. oraz Karola Fryderyka Schinkla z 1821 r. Część matryc kaflarz mógł kupić u wędrownych sprzedawców (zapewne oni też sprzedawali barwniki do szkliwa). Rzemieślnik mógł też samodzielnie wykonać matrycę na podstawie istniejącego kafla uzyskanego np. podczas naprawy jakiegoś pieca.
Często garncarze nie przejmowali się tym, że z ich matryc, uzyskanych po jednokrotnym odbiciu, herby lub litery napisu są odwrócone. Kafle z ornamentem w lustrzanym odbiciu wskazują też na to, że była to produkcja wykonywana na zapas, bowiem właściciel herbu lub zamawiający napis na pewno nie pozwoliłby na taką fuszerkę (zakładamy, że umiał pisać skoro napis zamawiał). Chcąc zachować prawidłową pisownię lub układ tarczy herbu, należało wykonać jeszcze jeden odlew - matrycę negatywową. Z racji pewnej kurczliwości gliny, kafel wykonany na matrycy wykonanej na podstawie innego kafla był o około 8% mniejszy od oryginału. Metoda uzyskiwania matrycy na bazie innego kafla może wyjaśniać dlaczego kafle z tym samym motywem, lecz pochodzące z różnych stron kraju, są różnej wielkości. Matrycę wewnątrz posypywano popiołem drzewnym, a gdy powierzchnia kafla nie miała być szkliwiona, tłuszczem. Zapobiegało to przylepianiu się lica do formy. Niedokładności odbicia korygowano ręcznie, tak samo starano się usunąć wady powstałe w czasie procesu schnięcia kafli.
Jako matryce początkowo stosowano formy drewniane, a ich przygotowywaniem zajmowali się snycerze. Wzory na kaflach odbite z takich matryc przypominają drzeworyty. Matryce drewniane pod wpływem wilgoci szybko się niszczyły. Zastąpiono je matrycami glinianymi, a od XIX wieku gipsowymi i żelaznymi. Dość często stosowano osobną formę dla motywu centralnego kafla, a osobną dla jego części brzegowej. Pozwalało to tanim kosztem zwiększyć różnorodność produkcji, zwłaszcza gdy prostsze matryce brzegowe przygotowywał sobie sam garncarz. Czasami też, zwłaszcza w kaflach barokowych i rokokowych, część dekoracji odciskano osobno, a po wycięciu nakładano na powierzchnię kafla. Niektóre ozdobne motywy cieszyły się dużym powodzeniem, nic więc dziwnego, że można je spotkać w okolicach bardzo odległych od siebie. Do takich znanych motywów można zaliczyć na przykład wizerunek lwa czeskiego. Był on dość popularny na Węgrzech, w Czechach, na Śląsku, można go także spotkać na kaflach z Oświęcimia lub z Łęcznej.
Konstrukcja takiego pieca stawiana była na podstawie wylepionej z gliny i gruzu ceglanego i miała kształt cylindrycznej bryły. Kafle układane były w kierunku wewnętrznego pionowego kanału ogniowego. W jednym piecu spotyka się więc różne wielkości kafli - w dolnych rzędach kafle były dłuższe (garnkowe), a w górnych rzędach krótsze (miskowe). W początkach stosowania pieców kaflowych nie były one zdobione, choć same otwory w pojedynczych kaflach mogły mi mieć różne kształty jak np. okrągłe, kwadratowe, prostokątne, trójkątne lub czterolistnej koniczynki, co mogło nadawać bryle ozdobny charakter. Poddawane różnym zabiegom były również krawędzie owych otworów - mogły być zaginane do środka, ścinane prosto, zdobione rytymi żłobkami. Barwa kafli w tym okresie nie miała większego znaczenia - była szara lub ceglasta w zależności od techniki wypału. Tego typu piece upowszechniły się w XV wieku, co pokazują badania wykopaliskowe.
W drugiej połowie XV wieku pojawiły się na ziemiach polskich kafle płytowe, których zastosowanie wiązało się już z innym typem pieca. Formowano je nie na kole garncarskim, jak kafle ceramiczne, ale w specjalnych matrycach. Drugim novum w związku z kaflami płytkowymi był sposób osadzania ich w ścianie pieca - ozdobną płytką licową w kierunku pomieszczenia. Piece takie były jedno lub dwukondygnacyjne i miały też inną budowę palenisk i strukturę ścian. Ich bardziej skomplikowana budowa wymagała większego zróżnicowania rodzajów kafli, w zależności jaką funkcję spełniały w bryle pieca. Wyróżnia się kafle z dolnej i górnej skrzyni, kafle narożne, wypełniające, gzymsowe, fryzowe i wieńczące. Dwa ostatnie typy występowały przy bardziej rozbudowanych formach.
Piece zbudowane z kafli płytkowych spełniały obok funkcji grzewczej również tę ozdobną. Wraz z upowszechnieniem się ich doszło do rozwoju ornamentyki na kaflach. Wypukłe reliefy uzyskiwano za pomocą specjalnych matryc i w zależności od części pieca stosowano różne typy zdobienia. Motywy były zróżnicowane, w zależności od panującego trendu. Zazwyczaj poruszano na nich tematykę religijną lub świecką i dopełniano to motywami roślinnymi. Początkowo kafle cechowała przejrzysta kompozycja - pojedynczy motyw umieszczano na czystym polu, bez dodatkowych ozdobników. Z religijnych motywów dominowały sceny zwiastowania, zmartwychwstania, kuszenia Adama i Ewy oraz postaci świętych. Przedstawiano również symbole religijne takie jak baranek z chorągwią, gołębica, pelikan karmiący pisklęta. Drugim typem motywów są motywy świeckie, w których przeważają przedstawienia o tematyce dworskiej i rycerskiej. Do tego typu zalicza się również kafle heraldyczne z przedstawieniami herbów rodowych, rycerskich i ziemskich, ale też państwowych. Tego typu zabytki zaliczane są do obiektów archeologiczno-prawnych. Tworzono również kafle o charakterze narracyjnym np. lis przemawiający do ptactwa, który miał symbolizować chciwość.
W XV wieku zaczęto stosować barwne polewy, najczęściej w odcieniach zieleni i brązu, później w odcieniach czerwieni i żółci. Początki widać bardzo wyraźnie, bowiem nie jest to jeszcze udoskonalona technika. Często czytelne jest nierównomierne rozmieszczenie polewy na kaflach, a nawet niedokładne jej rozmieszanie.