Wytwórczość szklarska we wczesnym średniowieczu na terenie Polski.

Techniki formowania wyrobów
Paciorki
Paciorki szklane oraz ich różnorodne odpady powstałe w trakcie formowania należą co najliczniejszej grupy znalezisk szklarskich na terenie Polski. Wyróżnia się siedem rodzajów ich produkcji: nawijania, wyciągania, spiralna, „kropli”, wydmuchiwania, wytłaczania, odlewania. Trzy ostanie należą do niezwykle rzadkich znalezisk i nie wiadomo czy produkowane je w ten sposób w polskich pracowniach.

Technika nawijania
Należy ona do najprostszych i najbardziej rozpowszechnionych sposobów produkcji. Istniały trzy odmiany:
1. Z tygla stojącego w piecu, wypełnionego masą szklaną o odpowiedniej lepkości roboczej, szklarz przez lekkie zanurzenie rozgrzanego pręta metalowego wyciągał cienkie pasemko szkła, które owijał wokół pręta ruchem wirowym, uzyskują w ten sposób najczęściej paciorek pierścieniowaty. Paciorki te nie poddawano dalszej obróbce.
2. Cienką sztabkę rozmiękczano nad ogniem i następnie owijano wokół metalowego pręta. W ten sposób otrzymywano już paciorek. Metoda ta pozwalała na produkcję egzemplarzy o różnych kształtach i wielkościach. Można było ponownie rozgrzać go nad ogniem, aby uzyskać kształt cylindryczny, dwustożkowaty, beczułkowaty, czworoboczny itd. poprzez dalsze obtaczanie na gładkiej płytce metalowej lub kamiennej. Aby nadać ornament na rozmiękczony paciorek nakładano inne szkło i poddawano działaniu ognia.
3. Metoda ta jest trudniejsza i służyła do produkcji okazalszych egzemplarzy. Szklarz w jednej ręce trzymał żelazny pręt o stożkowatym zakończeniu, a w drugiej drugi pręt, mocno rozgrzany, pełniący funkcję nabieraka. Nabierał nim masę szklaną, którą następnie szybkim ruchem dookolnym owijał wokoło prętu pierwszego. Po tej czynności, nadawano dowolny kształt poprzez obtaczanie na płytce.

Technika wyciągania
Również trzy odmiany:
1. Z lepkiej masy szklanej formowano dość grubą prostokątną lub kwadratową płytkę, którą zaginano na pręcie metalowym, łącząc nad ogniem oba końce. Z otrzymanego w ten sposób cylindra, wyciągano długo rurkę, którą następnie obtaczano na gładkiej podstawce. Gorącą rurkę cięto na dowolne długości. I tak oto powstał paciorek rurkowaty,
2. Postępowano w ten sam sposób, jednakże znacznie grubszą rurkę ściskano na pręcie w równych odstępach szczypcami, uzyskując paciorki segmentowate.
3. Pałeczkę uformowaną metodą wyciągania ze szkła cięto na Male kawałki, w których następnie ostrym drutem przebijano otwory.

Technika spiralna
Tą techniką wykonywano paciorki jednobarwne o kształtach nieforemnie stożkowatych, posiadających otwór szerszy u podstawy i zwężający się ku górze. Trudno wyjaśnić technikę ich formowania.

Technika „kropli”
Na rozgrzany, metalowy pręt nabierano z tygla niewielką ilość masy szklanej, którą opuszczano w postaci kropli na podkładkę. Następnie ostrym drutem przebijano w niej otwór.

Pierścionki
Formowano je za pomocą czterech metod: z pałeczek, przez nawijanie, za pomocą „rożna” oraz w formach odlewniczych. Prawdopodobnie na terenie Polski były znane wszystkie te metody.

Formowanie z pałeczek
Najprostszy sposób składający się z trzech etapów:
1. Z masy szklanej o odpowiedniej lepkości roboczej wyciągano pałeczkę, której średnica powinna odpowiadać grubości obrączki.
2. Następnie powtórnie ją rozgrzewano i zaginano ją wokół odpowiedniego kołeczka oraz łączono oba końce.
3. Barwne pierścionki zdobiono za pomocą osnucia rozgrzanej obrączki nitkami lepkiego szkła innego koloru. Ponownie rozgrzewano, aby się wtopiły.

Formowanie przez nawijanie
Przebiegało podobnie jak przy paciorkach. Różnica polegała na tym, iż pasmo szkła nawijano wokół kołeczka o średnicy odpowiadającej grubości palca.

Formowanie za pomocą „rożna”
Z rozgrzanego tygla nabierano na metalowy koniec „rożna” trochę szklanej masy, którą przebijano. Rozgrzewano ją nad ogniem i poprzez pionowe uderzenie „rożnem” o słupek osadzano głębiej na trzonku. Narzędzie obracano szybkim ruchem wirowym i tak kształtowała się obrączka. Ryc. 33 str 192

Odlewanie w formach
O tej technice świadczą tzw. szwy odlewnicze, widoczne na niektórych egzemplarzach. Używano form metalowych lub glinianych. Do zamkniętej formy dwudzielnej wlewano przez otwór płynną masę szklaną. Po zastygnięciu wyjmowano gotowy przedmiot. Ryc. 29b str 145

Naczynia
Techniki: wytłaczanie, wydmuchiwanie, ciągnienie, walcowanie.
Na terenie wczesnośredniowiecznej Polski zachowało się niewiele ułamków naczyń, czy też ich odpadów produkcyjnych, dlatego trudno określić stosowane techniki na naszych ziemiach. Na podstawie śladów po spiłowanych guzkach, będących pozostałością po oderwaniu pontila, można wnioskować, iż część nich wytwarzana była za pomocą techniki wydmuchiwania.

Witraże i szyby
Witraże najprawdopodobniej wykonywane były przez odlewanie tafli na płytach dębowych lub metalowych. Następnie można je było pociąć na dowolne wielkości i kształty. Szyby odlewano w formach lub wydmuchiwano.

Szkliwienie wyrobów ceramicznych
1. Płytki posadzkowe
Silnie nagrzane gliniane płytki pokrywano warstwą masy szklanej, po czym odprężano w piecu chłodniczym, aby nie popękało szkliwo.
2. Naczynia
Gliniane naczynia pokrywano sproszkowanym szkłem z wodą, a następnie wypalano w piecu.
3.Pisanki i grzechotki
Tak samo jak naczynia.
Szkliwiono także, np. dachówki.

Pracowanie szklarskie na terenie Polski.
1. Wolin
W miejscu tym wydobyto 193 przedmioty związane ze szklarstwem. Datowane są na okres od pierwszej połowy IXw do drugiej połowy XIIw. Wśród nich wyróżniamy zakrzepłą masę szklaną występującą w dużej ilości, żużle, fragmenty tygli, nieudane ozdoby, odpady oraz półfabrykaty. Wśród gotowych wyrobów wyróżnić można: pierścionek nieregularnie dwustożkowaty z płasko ściętym wierzchołkami z ciemnoniebieskiego, słabo przezroczystego szkła, fragment pierścionka o półkolistym przekroju obrączki z niebieskiego, przezroczystego szkła, paciorek płaskokulisty z wątrobiastoczerwonego, nieprzezroczystego szkła, połowa paciorka segmentowatego, fragment brzegu naczynia z żółtego przezroczystego szkła, fragment kulistego paciorka oraz inne paciorki. Pracowania znajdowała się prawdopodobnie poza zwartą zabudową miasta, w pobliżu rzeki Dziwny.

2. Opole
Była to pracowania typu jubilerskiego, która zajmowała się najprawdopodobniej ubocznie także szkliwieniem wyrobów ceramicznych. Egzystowała od końca X w, początku XI do 2. połowy XII wieku. Technologia wytopu oraz technika formowania wyrobów wskazuje na dość wysoki poziom umiejętności szklarzy opolskich, który utrzymywał się na podobnym poziomie przez cały okres trwania pracowni. Nie można jej dokładnie zlokalizować z powodu rozrzutu pozostałości produkcyjnych w warstwach osadniczych Opola, a także z powodu ich charakteru ( bryłki masy szklanej i nieudane wyroby). Brak jest również jakichkolwiek elementów urządzeń wytwórczych. Wykorzystywano ołowiowo-krzemionkową technologię wytopu szkieł, a sam wytop prawdopodobnie przebiegał jednoetapowo przy użyciu tylko jednego tzw. roboczego pieca.

3. Kruszwica
Podczas prowadzonych badań wykopaliskowych na terenie Kruszwicy znaleziono pokaźną liczbę różnorodnych przedmiotów szklanych, szkliwionych oraz pozostałości produkcyjnych. Wśród nich znalazła się biżuteria (paciorki i pierścionki), szkło użytkowo w postaci naczyń, witraże, pokryte szkliwem płytki posadzkowe, naczynia, pisanki i grzechotki. Odkryto również piec i paleniska gliniane. Całość datowana jest od 2. Połowy X/początek XI w do 2. Połowy wieku XIII.
Zachowany prawie w całości piec, brak mu bowiem sklepienia, służyć miał do wytwarzania szkła z surowca nakładanego bezpośrednio do komory bez użycia tygli. Ogniem natomiast działano od góry, dzięki czemu wytapiana masa spływała na dno pieca. Zbudowany był z pięciu granitowych bloków ustawionych pionowo, tworzących w podstawie podkowę. Dłuższe ściany składały się z dwóch bloków każda, a ściana szczytowa z jednego. Naprzeciwko niej znajdował się otwór. Kamienie połączone były wypaloną gliną, a większe luki wypełniał także drobny tłuczeń. Konstrukcja przykryta była glinianym płaszczem o grubości ok. 30 cm. Na dnie znajdowała się silnie ubita glina. Fundament pieca tworzyła warstwa bryłek domniemanego surowca szklarskiego, która zalegała na podłodze z drewnianych dranic. Wymiary kamiennej konstrukcji wynoszą po obwodzie zewnętrznym 116x124 cm, a wysokość komory wynosi 32-42cm.
Odkryto ogółem 25 tzw. pomocniczych palenisk glinianych, które uznawane były za szklarskie. Składały się z silnie przepalonej i spękanej skorupy wierzchniej, a jądrem każdego z nich była warstwa mniej lub więce przepalonej gliny. Jednakże z powodu ich dużej koncentracji na małym terenie, długiej ciągłości produkcyjnej, a przy tym braku śladów zakrzepłej masy szklanej na paleniskach lub obok nich, wyklucza się je jako szklarskie. Miały one raczej wielorakie zastosowanie.

Pracownie szklarskie we Wrocławiu.
Ostrów Tumski
Łącznie wydobyto ok. 250 różnych wyrobów szklanych, w tym najliczniejsza jest biżuteria, poza tym, witraże, naczynia, szkło okienne i 60 fragmentów przedmiotów nieokreślonych, a także dwa znaleziska zaliczane do odpadów produkcyjnych. Całość datowana jest od XI w do początków wieku XIII. Część przedmiotów wytwarzana była ze szkła ołowiowego. Istnieje teoria, iż pracownia, prowadzona najpewniej przez przedstawicieli stanu duchownego, powstała w związku z potrzebami budującej się katedry, a zakończeniu budowy przestawiła się na działalność świecką, produkując biżuterię i naczynia szklane.

Wrocław Lewobrzeżny
Znaleziska tutaj reprezentowane są przez biżuterię oraz naczynia, a w mniejszym stopniu witraże, szkło okienne oraz odpady produkcyjne. Małą grupę stanowi ceramika szkliwiona. Ułamki tygli z zakrzepłą masą szklaną są najbardziej wymowną kategorią źródeł dokumentujących istnienie miejscowej produkcji szklarskiej. Nawarstwienia, z których pochodzą znaleziska datowane są od X do XVw.

Kalisz
Od ubiegłego roku w Kaliszu-Zawodziu prowadzone są badania wykopaliskowe w miejscu, gdzie w średniowieczu znajdowała się osada rzemieślniczo-targowa. W jej obrębie znaleziono obiekt mieszkalny wraz z zapleczem produkcyjnym i gospodarczym, czyli piece i paleniska służące do produkcji szkła, ceramiki i obróbki metalu. Udało się ustalić, że chronologia obiektu mieszkalnego wraz z warsztatami produkcyjnymi sięga najpóźniej połowy XI w. Cały zespół położony był nad rzeką Prosną, w oddaleniu od centrum osady na Zawodziu. W drugiej połowie XII w. warsztaty zostały zlikwidowane a w ich miejscu postawiono zabudowę mieszkalną. Produkcję przeniesiono na tereny bardziej oddalone

Domniemana pracowania szklarska w Gdańsku.
Wśród szklarskich wyrobów odkrytych w warstwach osadniczych rzemieślniczo-rybackiej dzielnicy Gdańska wczesnośredniowiecznego, przeważała biżuteria, w tym 182 paciorki i 14 pierścionków. Jednakże nie zarejestrowano ani jednego egzemplarza nieudanego lub niedokończonego, a jedynym znaleziskiem należącym do pozostałości produkcyjnych jest dość duży kawałek zielonego, przezroczystego szkła.

Domniemana w Gnieźnie
Tutaj bardzo liczne znaleziska szklarskie reprezentowane są głównie przez biżuterię, szkliwione płytki posadzkowe oraz witrażowe. Nie zarejestrowano jednak pozostałości urządzeń związanych z ich produkcją, odpadów bądź też nieudanych wyrobów, co mogłoby poświadczać istnienie pracowni.

---