Ą, Ę, EM, EN, OM, ON
Litery ą, ę piszemy głównie w wyrazach rodzimych, np.: dąb, ząb, ręka. Podobna pisownię stosujemy w wyrazach zapożyczonych, jeśli zostały one mocno przyswojone przez język polski, ląd, kolęda, pędzel.
Przed f, w, s, z, ś, ź, sz, ż, ch piszemy zgodnie z wymową - ą, ę. ( gęś, wąsy, brązowy ).
Nizgodnie z wymową piszemy ą, ę przed p, b, t, d, k, g, c, dz, cz, dż, ć, dź (kąpać, tęcza, kępa). Podobnnie pisemy przed ł, l w zakończeniu form czasu przeszłego, np.: wziął. Również niezgodne z wymową piszemy ę w takich formach: imię, cielę, się, matkę, idę.
Grupy: om, em, on, en piszemy w wyrazach zapożyczonych, jeszcze niezupełnie przyswojownych. Zgodnie z wymową piszemy om, em przed p, b, np.: bomba, plomba. Tę samą ortografię stosuje sie przed t, d, c, cz, k, g, np.: konto, koncert, renta, Konto.
NIEZGODNIE z wymową piszemy om, em, on, en przed f, w, s, z, sz, ch, np: komfort, benzyna, sensacja.
W wyrazach rodzimych on, en piszemy przed przyrostkami -ka, -ko ( okienka, słonko ).
Końcówka ą wystepuje w bierniku i narzędniiiku liczby pojedynczej przymiotników, imiesłowów, liczebników i zaimków rodzaju żeńskiego oraz w narzędniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju żeńskiiego ( nową, starą, piłką, książką ).Wyjątki: Biernik zaimka ta kończy się na ę ( tę rękę ).
Koncówka om jest charakterystyczna dla celownika liczby mnogiej wszystkich rzeczowników: książkom, ludziom, meblom.
J - I
J na początku wyrazów pisze się zgodnie z wymową w połączeniach: ja, je, jo, jó, ju, ję (jezioro, Józef, jutro).
W tych samych połączeniach piszemy też j po samogłoskach ( zając ) i samo j ( kraj, bajka ).
W żadnej z wymienionych pozycji nie piszemy ji ! Zawsze tylko i ( choćby wymowa sugerowała ji ), np.: igła, ile, nadziei, szyi, moi, twoi, swoi, stoi, stoimy.
Po c, z, s piszemy i gdy słyszymy ć, ś, ź, np.: siano, ziarno.
Po c, z, s piszemy j gdy słyszymy cj, sj, zj, np.: poezja, Rosja. Wyjątki: cyjanek, Syjam, Syjon.
Po innych (poza c, z, s ) spółgłoskami piszemy stale i (biały, wiosło, Dania, koisk, monarchia).
Wyjątki: j piszemy po przedrostkach: nad-, ob-, od-, pod-, przed-, w-, oraz po zd- (nadjechać, wjazd, zdjęcie). Jedynym wyjątkiem od reguły jest słowo: obiad.
Rzeczowniki zakończone na -ja po spółgłosce mają w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku liczby pojedynczej zakończenie -ji ( poezji, Azji, Rosji ).
Rzeczowniki zakończone na -ia mają w tych przypadkach zakończenie -ii lub -i. Zależnie od tego, czy są wyrazami rodzimymi czy zapożyczonymi. Po p, b, f, w, m: zapożyczone -ii (Arabii), rodzime -i (głębi). Po n poprzedzonym samogłoską: zapożyczone -ii (Danii), rodzime -i (Trzebini). Po n poprzedzonym spółgłoską: zapożyczone -ii (Kalifornii), rodzime -i (mleczarni).
Wyrazy zapożyczone kończące się na -ia, po t, d, r, l, k, g, ch piszemy przez -ii (partii, monarchii, sympatii).
Dopełniacz liczby mnogiej tych rzeczowników = dopełniacz liczby pojedynczej (tych poezji/tej poezji).
Ł, ĄŁ, ŁSZY, WSZY
Zakończenie czasu przeszłego -ł niezależnie czu je słyszymy, czy też nie (wszedł, wziął, płynął).
W imiesłowach piszemy: po spółgłoskach zawsze zakończenie -łszy (niezależnie od wymowy), (usiadłszy, upiekłszy), natomiast po spółgłoskach zawsze -wszy (ujrzawszy, dodawszy, kupieszy).
WIELKIE i małe LITERY.
Piszemy wielka literą:
- na początku wypowiedzeń, z racji znaczenia wyrazów, ze względów grzecznosciowych i uczuciowych;
- imiona własne ludzi, zwierząt, drzew, bogów, tworów mitologicznych (Pegaz);
- przydomki, przezwiska i pseudonimy ludzi;
- nazwy mieszkańców części świata, krajów, prowincji, członków narodów, ras i szczepów; (Żyd - narodowość, żyd - wyznawca religii);
- nazwy dynastyczne ( Jagiellonowie ),
- nazwy świąt i dni świątecznych ( Wigilia, Nowy Rok ),
- wszystkie, z wyjątkiem spójników i przyimków, słowa w tytułach gazet i czasopism,
- jednowyrazowe tytuł utworów literackich, dzieł sztuki itp. Gdy mają one więcej wyrazów tylko pierwszy piszemy wielka literą ( Straszny dwór ). Wyjątki: Stary Testament, Nowy Testament,
- jednowyrazowe nazwy geograficzne, topograficzne,
- przymiotniki określające strony świata w nazwach państw, kontynentów, mórz, gór (Tatry Zachodnie ),
- nazwy własne państw,
- jednowyrazowe nazwy dzielnic, ulic, placów, ogrodów. W wielowyrazowych piszemy wielka literą te wyrazy, które ściśle wchodzą w skład nazwy.: Stare Miasto, Ogród Saski, ale ulica Kościuszki, plac Bankowy,
- tytuły urzędów, władz, zakładów, instytucji, organizacji - poza przyimkami, spójnikami, słowami pomocniczymi typu imienia.
- nazwy orderów i odznaczeń.
Piszemy małą literą:
- nazwy dni, miesięcy, okresów,
- nazwy okresów, epok i prądów kulturalnych,
- nazwy modlitw, obrzędów i tańców,
- tytuły i godności, nazwy członków organizacji, partii, stowarzyszeń,
- nazwy stron świata i okręgów administracyjnych.
RAZEM czy OSOBNO ?
NIE odzielnie pisze się:
- z czasownikami ( nie biegam ), wyjątki: niedomagać, niedowidzieć, nienawidzieć, niepokoić, niewolić;
- z wyrazami o znaczeniu czasownikowym ( nie potrzeba );
- przed nie dającymi się wyprowadzić z przymiotników przysłówkami ( nie dziś, nie tylko, nie zawsze ), wyjątki: niezbyt, nieraz;
- przed wyrażeniami używanymi w roli orzeczenia ( Nie wstyd kąpać się często. ), wyjątek: niepodobna;
- przed przymiotnikami i rzeczownikami w roli orzeczników ( To nie wróg, kto wyciąga rękę. );
- z przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym ( nie lepszy, nie gorszy );
- z zaimkami ( nie ty, nie twój ), wyjątki: niecoś, niejaki, niektórzy, nieswój;
- z liczebnikami ( nie jeden, nie dwa, nie trzy ), wyjątki: niejeden = wielu, niewiele, nieraz = często;
- z imiesłowami kończącymi się na -ąc, -wszy, - łszy ( nie mogąc );
- z imiesłowami kończącymi się na -ący, -ny, -ty, jeżeli odnoszą się do aktualnej czynności ( nie myślący ), wyjątki: niegaszone, niechcący.
NIE pisze się łącznie:
- z rzeczownikami ( nieprzyjaciel, niezgoda ),
- z przymiotnikami w stopniu równym ( niedobry, nieładny, niegrzeczny ),
- z przysłówkami pochodzenia przymiotnikowego ( niedużo, nieładni, niedobrze ),
- z imiesłowami, jeśli oznaczaja trwałą cechę ( niepalący papierosów, niepijący alkoholu ),
- wyjątek: pisownia nie z rzeczownikami, przymiotnikami i przysłówkami, gdy stanowią przeciwstawienia. Wtedy piszemy osobno: Nie ładna, ale piękna. Nie złe, ale makabryczne.
Łącznie :
- piszemy zrośnięte wyrażenia ( dobranoc, rzeczpospolita, równouprawniony ),
- człony ćwierć i pół, jeżeli nie są zwykłymi liczebnikami ( pół litra ) - ćwierćnuta, półbuty, półfinał,
- również przyimki "zrośnięte" ( ponad, poprzez, spomiędzy, spoza ),
- piszemy złożone przymiotniki, w których pierwszy człon uściśla drugi ( bladoróżówy, ciemnozielony ).
Cząstki -bym, - byś, - by, - byśmy, - byście piszemy razem:
- z osobowymi formami czasowników ( zrobiłby, czytałby ),
- jako części spójników i partykuł ( aby, czyżby, leczby, niżby, oby, żeby ),
- z wyrazami nieodmiennymi w roli spójników ( jakby, gdzieżby ).
Odzielnie piszemy przyimki: do, na, nad, od, po, pod, poza, przed, przez, w, z, za w połączeniu z rzeczownikami, przymiotnikami i zaimkami.
Odzielnie piszemy liczebniki z innymi częściami mowy: po pierwsze, po trzech. Równiez oddzielnie z liczebnikami: trzydziesty pierwszy, dwudziestego drugiego.
rz i ż
Rz piszemy, gdy wymienia się ono na r ( morze/morski, murarz/murarstwo ).
Rz piszemy również w zakończeniach -mierz, - mistrz ( Sandomierz, zegarmistrz ).
Natomiast nie piszemy rz:
- w formach stopniowania przymiotników ( krótszy, głupszy ),
- w wyrazach, w których ż następuje po poczatkowych cząstkach: ob-, od-, pod- ( odżyć bo żyć ),
- w wyrazach z końcówką -że ( także, skądże ).
Rz piszemy po spółgłoskach: p, b, t, d, k, g, ch, j, w. Wyjątki: pszenica, pszonak, pszono, pszczoła, kształt, kszyk (ptak), Oksza, bukszpan, gżenie się, piegża, gżegżółka.
Pisowni wyrazów przez ż możemy być pewni, jeśli w innych formach tych wyrazów występuje g, dz, h, z, ż, s. ( rożek/rogi, wożę/wozy, bliżej/blisko, wyższy/wysoki )
ch i h
Zawsze piszemy ch na końcu wyrazów ( ruch, zuch ) Wyjątki: druh, Boh.
Ch piszemy po literze s ( schemat ).
Ch piszemy również wtedy, gdy w innych formach wyrazu odpowiada mu sz ( mucha/musze ).
H piszemy, jeśli w wyrazach pokrewnych odpowiada mu g, ż, ź, dz ( wahać się/waga, wożę/woźnica ).
Rozpoczynające wyrazy cząstki -hiper, - hipo również piszemy przez h ( hiperinflacja ).
Najczęściej popełniane błędy: hen, ohyda, hasło, hiena, honor, huk halo, hura, humor, herbata, hulać, błahy, Podhale.
U
Przez u piszemy zdrobniające lub spieszczające zakończenia:
-uchny, -uni, -usi, -utki ( malusi, calutki )
-uchna ( córuchna )
-ulo, -ulek, -ula ( matula, babulka )
-unio, -unia ( dziadunio )
Piszemy u również a zakończeniach:
-un, -unka ( opiekun, piastunka )
- ulec ( hamulec )
Najczęściej uczniowie robią błędy w wyrazach: kurtyna, legumina, tłumacz, bruzda, chrust, dłuto, kłuć, żuraw.
Ó
Wyraz piszemy przez ó, jeżeli w innych formach tego wyrazu ó wymienia się na o lub e ( dróżnik/droga, szósty/sześć ). Wyjatki od tej reguły: kuć, snuć, psuć oraz zakończenia -unek, -uję, ujesz...
Zawsze piszemy ó w zakończeniach: -ów, -ówna, -ówka.
Pamiętaj o wyjątkach: zasuwka, skuwka, odkuwka, okuwka, zakuwka.
Ó na początku wyrazu piszemy w wyrazach: ósmy, ósemka, ów, ówczesny, ówdzie, ócz, ós, ód ( od oda ).
W niektórych przypadkach piszemy ó mimo braku wymiany na o, e. Jest to pisownia oparta na dawnej wymianie tych wyrazów, często zachowanej w jezyku rosyjskim, np.: góra/gora, chór/chor.