Krytyka wad społeczeństwa polskiego w literaturze oświecenia.

Oświecenie to epoka w literaturze, w której polscy pisarze i poeci wyrażali zaniepokojenie sytuacją w jakiej znalazła się Rzeczpospolita. Krytykowali oni wady społeczeństwa polskiego, zarzucając niektórym stanom zaniedbywanie swoich obowiązków względem ojczyzny co prowadziło do upadku kraju.

Ignacy Krasicki to najwybitniejszy przedstawiciel oświeceniowej literatury pięknej. Zgodnie z duchem epoki poeta realizował hasło ”uczyć-bawiąc”. W satyrach ośmieszał wady społeczeństwa, zdrożność obyczajów, atakował modne żony i rozrzutnych kawalerów. W satyrze ”Żona modna ”Krasicki piętnuje życie wystawne, beztroskie oraz pogoń za modą cudzoziemną. Utwór oparty jest na rozmowie dwóch znajomych; narratora i pana Piotra, zasiedziałego na wsi ziemianina, który niedawno się ożenił. Z rozmowy jednak nie wynika aby pan Piotr czuł się szczęśliwy w małżeńskim stanie. Piotr skarży się na swją żonę, modną damę, którą zraziły staropolskie zwyczaje panujące w jego domu. Żona jako kobieta światowa natychmiast kazała przebudować dom, zmienić kompozycję ogrodu, sprowadziła zachodnich kucharzy, cukierników oraz cudzoziemskie serwisy. Dodatkowo jeszcze, żona zaprosiła gości i zorganizowała pokaz fajerwerków, od którego spaliły się zabudowania gospodarskie, w wyniku czego młode małżeństwo przeniosło się do miasta.

Satyra kończy się trafnym spostrzeżeniem, że ”próżny żal jak mówią, po szkodzie”. Utwór ten krytykuje dwie typowe postawy, modnej żony, rozrzutnej i bezmyślnej oraz postawę pana Piotr, która odsłania głupotę ślepego męża, który swoją chciwością i chęcią powiększenia majątku doprowadził się do ruiny. Satyra ”Pijaństwo” relacjonuje rozmowę dwóch znajomych, z których jeden opowiada o przeżyciach dnia poprzedniego. Z okazji imienin żony doszło do pijackiej libacji zakończonej awanturą i bijatyką. Drugi rozmówca po wysłuchaniu całej historii poucza przyjaciela o niebezpiecznych skutkach pijaństwa. Mówi on iż człowiek traci wtedy ”rozum, który człowieka od bydlęcia różni”. Ci , którzy nie ulegają nałogowi odnoszą duże korzyści; mają “zdrowie czerstwe” , myśl wesołą, moc, zdolność do pracy. Znajomy wysłuchawszy pouczeń żegna się z przyjacielem słowami ”Bądź zdrów! Gdzie idziesz? Napiję się wódki”.

Satyra ta ośmiesza pospolitą wadę Polaków - uleganie nałogowi pijaństwa. Każda sytuacja stwarzała okazję do napicia się; imieniny żony, odwiedziny kolegów, przejście koło apteczki. Częste biesiady pijackie łatwo wiodły do sporów, głównie na tematy polityczne, przy czym ujawniały one raczej zupełny brak orientacji politycznej i zwykłą skłonność do zwady i konieczność postawienia na swoim.

Satyra ”Świat zepsuty” ma formę kazania. Krasicki mówi o cnotach ”przodków poczciwych” ,którzy uczynili państwo polskie potężnym, a potomkowie zniszczyli swoją rozpustą i nierządem” wieków dzieło”. Poeta przypomina zawołanie “Polska nierządem stoi” i stwierdza: ”Ten nas nierzad, o bracia, pokonał i zgubił”. W tej satyrze można dostrzec ogromne zaangażowanie poety oraz jego wielki patriotyzm i chęć poświęcenia się dla Ojczyzny. Autor przestrzega przed upadkiem kraju, gdyż zamarły wszystkie wartości moralne, i dobre obyczaje. Poeta stwierdza;

“A choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć,

Poczciwiej byc w okręcie, ocalić lub zginąć”.

Krasicki dotyka także spraw politycznych o czym świadczy satyra ”Do króla”, w której w sposób zamaskowany, pośredni rozprawia się autor z zarzutem konserwatywnej szlachty, kierowanymi do króla. Szlachta zarzuca królowi przede wszystkim; szlacheckie a nie królewskie pochodzenie ”Jesteś królem ,a czemu nie królewskim synem?”. Królowi zarzucano również polskie a nie obce pochodzenie ”Żle to więc,żeś jest Polak, źle, żeś nie przychodzień”. Przeszkadzała także szlachcie młodość króla “Pięknież to, gdy na tronie sędziwość się mieści, tyś nań wstąpił mając lat tylko trzydzieści”, dobroć króla ”Dobroć serca monarchom wcale nie przystoi, to mi król,co go się każdy człowiek boi”, zarzucano mu również złe rządzenie ”O sposobie rządzenia masz niedobre zdanie”. W satyrze tej można dostrzec przewrotność utworu, ponieważ wady króla okazują się jego zaletami. Satyra staje się panegirykiem, czyli utworem pochwalnym napisanym na cześć znakomitej osoby. Nie jest to więc satyra na króla, a na społeczeństwo szlacheckie, które zawistne i złośliwe, nie mogło wybaczyć stolnikowi litewskiemu wyniesienia do godności króla i obrzucano go pomówieniami i nikczemnymi pomówieniami, Zarzuty te świadczą o głupocie zazdrosnej szlachty, która nie potrafiła docenić zasług króla w rozwoju kultury i sztuki i prób rozsądnego kierowania nie zawsze rozsądnym społeczeństwem.

Hasło ”uczyć-bawiąc” najlepiej realizował Krasicki tworząc bajki, które stanowiły gatunek literacki rozpowszechniony w dobie oświecenia. Wady społeczeństwa ośmiesza autor wprowadzając świat zwierząt. a alegoria zastosowana w bajkach pozwala Krasickiemu na swobodne przekazywanie refleksji dotyczących natury ludzkiej ,spraw społecznych i politycznych. W bajce ”Przyjaciele” poeta nawiązuje do starego, ale bardzo mądrego przysłowia, że ”prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie” .Zajączek przyjaźnił się ze wszystkimi zwierzętami, ale w czasie polowania nie otrzymał od nich pomocy i “wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły” .Tak w życiu często bywa, że przyjaźnimy się, ale nie potrafimy pomóc w potrzebie. Często nie możemy ufać nawet najbliższej osobie. Autor w tej bajce skrytykował fałszywą przyjaźń, stwarzanie pozorów i nieuczciwość. W bajce ”Lew i zwierzęta” poeta krytykuje władców, którzy są bezwzględni, a nawet okrutni, lecz zachowują pozory praworządności. Dopuszczają urzędników do wspólnej zabawy, a później chcą się ich pozbyć. Humor zawarty w utworze kontrastuje z postawą króla, który wykorzystuje swoje stanowisko, ma na uwadze dobro własne, doprowadza poddanych do tragedii;

“Dla kary, dla przykładu zjadł wszystkich pomału”.

W bajce ”Wół minister ”rozsądek i pracowitość osiągają zwycięstwo nad głupotą i chytrością. Zauważamy tu praktyki rządzących. Król znudzony rozsądną polityką wołu daje władzę małpie, której błazeństwa bawiły cały dwór. Rezultatem tych rządów były łzy ubogich. Władca lis okazał się człowiekiem, który czerpał korzyści materialne z zajmowanego stanowiska i nie troszczył się o losy kraju.

Krasicki w bajkach ośmiesza również ludzi, którzy stwarzają pozory dobrych, np.: w ”Dewotce” gospodyni prosi Boga o odpuszczenie win i w tym samym czasie” bije bez litości” służebnicę.

Gorliwa pobożność tej kobiety jest powierzchowna i fałszywa, autor przestrzega nas przed takim postępowaniem oraz przed stwarzaniem pozorów.

W bajce ”Szczur i kot” autor charakteryzuje ludzi, którzy są zarozumiali, dumni, wywyższają się nad innych. Te wady mogą doprowadzić do tragedii;

“Wpadł kot z boku na niego

porwał i udusił”.

Humorystyczne przemówienie szczura siedzącego na ołtarzu może odnosić się do społeczeństwa, w którym znaczenie mają tylko bogaci i uprzywilejowani ludzie, a zjawiskiem powszechnym bywa pycha i zazdrość.

Wszystkie bajki Krasickiego zawierają trafne i mądre obserwacje i spostrzeżenia świata i ludzi. Świat w nich przedstawiony jest zły, posępny, smutny, bo rządzi w nich siła a nie prawo, panuje głupota, obłuda i bezprawie .W świecie tym trudno o prawdziwą przyjaźń, szlachetna i bezinteresowna, trudno o skromność, uczciwość, pracowitość, prawdomówność i patriotyzm.

Znacznie ostrzejsza w treści i już nie uciekająca się do aluzji i alegorii jest ”Monachomachia”. Tytuł tego utworu w dosłownym tłumaczeniu oznacza “wojnę mnichów”. Utwór ten opowiada o mieście, w którym było tylko parę domów, trzy karczmy i aż dziewięć klasztorów. W mieście tym od wieków siedziało “wielebne głupstwo” ,i przez długie lata nikt nie zakłócał spokoju tych “świętych próżniaków” .Bracia przez cały czas próżnowali, martwili się jedynie o siebie, o to by nikt nie wdarł się do piwnic z winem, by obiad był syty i zawsze na czas, a po dobrym posiłku musieli się dobrze wyspać. Jednak pewnego razu nad miastem przelatywała Jędza Niezgody i widząc “słodki raj mnichów”, wywołała “rozruch niesłychany”. Między Dominikanami a Karmelitami dochodzi do prawdziwej wojny, nie na miecze, szpady, lecz wojnę na słowa, wojnę na sandały, kufle i kaptury. Nie wiadomo jaki byłby koniec całej tej bójki, gdyby nie ksiądz prałat, który” biorąc w głąb rzeczy przez swój wielki rozum” kazał przynieść sławny puchar, na widok, którego brat Czesław wlał garniec wina i wszyscy mnisi wykrzyknęli zgoda i zapanował pokój.

Utwór ten jest ostrą krytyką wymierzoną przeciwko duchowieństwu zakonnemu. Poeta zaatakował nieprzestrzeganie reguł zakonnych. W klasztorach szerzyły się nieuctwo, głupota i ciemnota. Krasicki szydzi przede wszystkim ze swarliwości mnichów i ich skłonności do bijatyk, podczas których dochodzi do profanacji przedmiotów kultu religijnego. Autor odsłania również pijactwo zakonników. Gdy w klasztorze powstaje rozruch, pierwszym pytaniem mnichów jest; czy do piwnicy wkradli się złodzieje?, czy wyschły kufle, gąsiory, dzbany? Trunek w zakonie był dobry na każdą okoliczność; na rozpoczęcie przemowy, w jej trakcie, na zakończenie.

Krasicki zakpił również z ciemnoty i zacofania, próżniactwa i wygodnictwa oraz bezużyteczności społecznej zakonów przede wszystkim zakonów żebrzących.

Utwór “Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” składa się z trzech części. W pierwszej części Krasicki przedstawił młodość Mikołaja, jego edukację i podróże. Ojciec Mikołaja był człowiekiem niewykształconym, podobnie jak jego matka, która jednak uważała się za kobietę światową.

Nauką Doświadczyńskiego zajął się dopiero jego wujek, który oddał bratanka pod opiekę francuskiego guwernera Damona. Jednak edukacja Mikołaja ograniczała się jedynie do przygotowania go do życia towarzyskiego. Początkowo z guwernerem, później samotnie Doświadczyński wiele podróżował po różnych krajach, między innymi po Anglii i Francji. Roztrwonił cały majątek i zaciągnął wiele długów za co został nawet osadzony w więzieniu. Niekorzystna sytuacja zmusiła bohatera do ucieczki z Paryża. Płynąc statkiem, dochodzi do katastrofy w wyniku której przeżył jedynie Mikołaj . Druga część powieści dotyczy przeżyć Doświadczyńskiego na wyspie Nipu ,na którą dostał się po rozbiciu się okrętu. Bohater poznaje tam mędrca Xaoo , który uświadomił mu , że najważniejszą wartością w życiu człowieka jest praca. Mikołaj po zrozumieniu tego, iż jego życie było próżniacze i nic nie warte, powrócił do kraju zupełnie odrodzony. W trzeciej części powieści poznajemy Mikołaja jako dobrego gospodarza i ziemianina. Korzystając z rad mędrca Xaoo, doprowadził on swój majątek do dawnej świetności , zatrudnił służbę do ,której odnosił się z wielkim szacunkiem i poważaniem.

Krasicki krytykuje w tej powieści złe wychowanie młodzieży, pęd za cudzoziemszczyzną , płytkość zainteresowań ówczesnej szlachty ich ciemnotę , głupotę , pijaństwo , rozrzutność, samowolę , okrucieństwo wobec służby oraz lenistwo.

Innym wielkim pisarzem okresu oświecenia , również krytykującym i ośmieszającym wady społeczeństwa był Julian Ursyn Niemcewicz. W utworze zatytułowanym “Powrót posła” autor przedstawił reprezentantów dwóch zwalczających się w Sejmie Czteroletnim obozów: patriotycznego i konserwatywnego. Podkomorzy -przedstawiciel obozu reform ,cieszył się z nadejścia nowych czasów. Jego życiową dewizą było;

“dom zawsze powinien ustępować krajowi”

Był człowiekiem światłym , rozumnym , dalekowzrocznym, postępowym , był dobrym obywatelem , dbającym o losy Ojczyzny. Sprzeciwiał się zrywaniu sejmów i liberum veto;

“ten to nieszczęsny nierząd, sejmów zrywanie , kraj zgubiło sprowadziło obce panowanie”. Podkomorzy krytykował wychowywanie młodzieży na francuszczyźnie , mówił , iż złe wychowanie nie sprzyja potędze Polski , nie sprzyja temu również prywata szlachty i ich ograniczone poglądy. Uważał, że prawdziwy patriota to ten , który;

“(..)ma szczęśliwość powszechną w pamięci

I miłość własną - kraju miłości poświęci”.

Walery , syn Podkomorzego ,również przedstawiciel obozu patriotycznego , był bardzo dumny z tego ,że mógł brać udział w życiu politycznym Polski. Był człowiekiem mądrym , postępowym i bardzo zależało mu nie tylko na szczęściu bliskich , ale także na szczęściu całego narodu.

Świadczy o tym rozmowa Walerego z Szarmanckim. Młody Podkomorzy w odpowiedzi na przechwałki Szarmanckiego odnośnie podróży, stwierdził , że czas zmarnowany na liczne eskapady powinien poświęcić krajowi .Bowiem ;

“pamiętać trzeba żeśmy Polakami”.

Podobne poglądy jak mąż i syn posiadała pani Podkomorzyna kobieta dbająca o dobre wychowanie swoich dzieci , pełna dobroci i miłości , pragnąca szczęścia dla wszystkich.

Zupełnie inne , bo bardzo ograniczone horyzonty myślowe posiadali reprezentanci obozu konserwatywnego. Starosta Gadulski był przeciwnikiem reform , zwolennikiem starych obyczajów ;

“Tknąć się śmieli okrutnicy liberum veto tej oto źrenicy”.

Twierdził ,że szlachta powinna posiadać liczne przywileje i prawa. Był człowiekiem nieokrzesanym , egoistą , nieukiem, dbającym jedynie o własne interesy , człowiekiem o niskiej wartości moralnej;

“Ja co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało

Wiem , że tak jest najlepiej jak przedtem bywało”.

Jego żona Starościna Gadulska była kobietą wykarmioną sentymentalizmem romansów, kobietą przeczuloną , mówiącą na pół językiem francuskim , na pół polskim. Była kobietą , która chciałaby posiadać wielki majątek. Dla niej wzorem obycia towarzyskiego był Szarmancki , typ fircyka lubiącego zagraniczne podróże. Był to człowiek społecznie niezaangażowany ,kosmopolita , łowca posagów , myślący jedynie o rzeczach materialnych

Krasicki w tej powieści chciał ;

“Wpajać w umysły prawidła zdrowe , uczciwe

Zachęcać do cnót publicznych i domowych”.

Poeta ostro skrytykował brak patriotyzmu części polskiego społeczeństwa , kosmopolityzm , konserwatyzm , niechęć do wszelkich reform , ciemnotę oraz złe wychowanie młodzieży. Krasicki twierdził ,że wszystkie te niekorzystne cechy , wady doprowadziły do upadku Rzeczpospolitej.

Literatura oświecenia ostro krytykowała wady polskiego społeczeństwa , jednocześnie pouczając i namawiając obywateli do zadbania nie tylko o własne interesy , ale również o sprawy całego narodu .

---