Psychologiczne podstawy edukacji

1. Etykieta a zachowanie

Zachowanie: Specyficzna aktywność, w którą angażuje się organizm, posiadająca swoją topografię i mogąca być opisana w kategoriach nasilenia, częstotliwości, czasu trwania lub opóźnienia.

Podsumowująca etykieta: Określenie zastosowane w stosunku do osoby, w wyniku zaobserwowania u niej pewnej liczy różnych zachowań mających ze sobą coś wspólnego.

Efekt etykietowania: W wyniku nadania etykiety danej osobie, ludzie zaczynają zachowywać się w stosunku do niej zgodnie z tą etykietą.

Pseudowyjaśnienie: użycie etykiety jako wyjaśnienia przyczyny pojawiania się jednego z zachować, do których ta etykieta się odnosi.

2.      Ocena psychologiczna dzieci

Rozwój czynności zabawy - zainteresowanie zabawą jest wrodzoną cechą dziecka. Bawi się tylko dziecko, które czuje się dobrze i bezpiecznie. W zabawie odzwierciedlony jest poziom rozwoju, a zachowania dzieci są uniwersalne. Dziecko chce i musi decydować w zabawie by nie stracić zainteresowania. Kontrola i zainteresowanie odróżniają zabawę od procesu uczenia się. Zabawa nie ma konkretnego celu, jednak prowadzona jest dla samego działania.

Rysunek jako wskaźnik rozwoju - pierwsze rysunki dzieci stanowią zabawę ruchową. Powstają dla przyjemności, jaką dziecku sprawia ekspresja ruchowa. Rysunki są przy tym efektem ubocznym i ich treść nie ma znaczenia. Ten etap trwa przez około trzy lata.

Skale rozwojowe:

Skala Brunet-lezine - pozwala ocenić rozwój dziecka w wieku najmłodszym. Zawiera próby mające ocenić:

• Sprawność motoryczną

• Koordynacje wzrokowo-ruchową

• Umiejętność porozumiewania się i rozumienia mowy

• Kontakty społeczne

Skala opracowana dla dzieci od 1-ego miesiąca życia do około 5 roku. Wszystkie próby dają wiedzę orientacyjną na temat rozwoju dziecka i muszą być uzupełnione innymi testami.

Monachijska Funkcjonalna Diagnostyka Rozwojowa - system umożliwiający wczesną diagnostykę (0-3 rok życia) ośmiu najważniejszych funkcji w wieku niemowlęcym (pierwszy rok życia) i siedmiu funkcji w drugim i trzecim roku życia

Osiem najważniejszych funkcji w wieku niemowlęcym:

• Raczkowanie - miara rozwoju umiejętności pełzania i raczkowania

• Siadanie

• Chodzenie

• Chwytanie - umiejętność chwytania i funkcji manualnych

• Percepcja - spostrzeganie zmysłowe i umiejętność pojmowania zależności

• Mowa czynna - miara rozwoju wyrażania dźwięków i mówienia

• Mowa bierna - (badana od 10 miesiąca życia) miara rozwoju rozumienia mowy

• Rozwój społeczny

W drugim i trzecim roku życia zamiast diagnozy raczkowania i siadania występuje diagnoza samodzielności.

W wyniku oceny rozwoju psychoruchowego dziecka powstaje profil rozwoju. W wypadku opóźnienia rozwoju psychoruchowego pozwala on odpowiednio ukierunkować rehabilitację i ocenić efekty

Lateralizacja - asymetria czynnościowa prawej i lewej strony ludzkiego ciała, wynikająca z różnic w budowie i funkcjach obu półkul mózgowych.

Do oceny lateralizacji służy głównie wywiad z rodzicami. Dowiadujemy się w nim jak rozwijała się Lateralizacja we wcześniejszych etapach życia dziecka. Ważne są informacje z obserwacji dziecka w sytuacjach codziennych.

3.      Style rodzicielskie

Najczęściej spotykane style wychowania w rodzinie:

• Styl demokratyczny - główną jego zasadą jest wzajemne poszanowanie praw wszystkich członków rodziny. "Dzieci wychowywane w ten sposób uczą się zasad współżycia społecznego nie na podstawie przymusu zewnętrznego i lęku przed karą, lecz w oparciu o akceptację i świadomy wybór właściwej zasady postępowania." Rola rodziców polega na koordynowaniu działań swoich dzieci.

• Styl autokratyczny - przeciwieństwo stylu demokratycznego, ma charakter konserwatywny i jest oparty na autorytecie przemocy i pedantyzmu. Założeniem autokratyzmu jest stwierdzenie, że "rodzice zawsze mają rację, a obowiązkiem dzieci jest bezwzględne posłuszeństwo". Od dzieci wymaga się bezwzględnej karności i posłuszeństwa, podporządkowaniu się wszelkim poleceniom i nakazom rodziców. Dzieci mają ograniczoną swobodę. Rodzi się w nich bunt, niezadowolenie uniemożliwiające istnienie prawidłowych, życzliwych i harmonijnych stosunków z rodzicami, których zamierzenia są osiągane poprzez stosowanie różnych kar. Dzieci są jednostkami mało samodzielnymi i mało aktywnymi, ponieważ od wczesnego dzieciństwa nawykły do wykonywania poleceń.

• Styl liberalny - nie ustala się niczego ani wspólnie, ani oddzielnie. Rodzice rozpieszczają dzieci, pozostawiając im nadmierną swobodę. Ograniczają się do stworzenia dziecku warunków do nauki i zabaw, zaspakajając jego potrzeby materialne. Aktywność rodziców jest przypadkowa i niekonsekwentna. Interwencja w zachowaniu dziecka następuje tylko w wyjątkowych przypadkach, w sytuacji drastycznego naruszenia norm społecznych. Dzieci są egocentryczne i mają trudności z przystosowaniem w grupie rówieśniczej.

Postawy rodzicielskie

• Postawa akceptująca - to okazywanie dziecku sympatii, aprobaty, przyjmowanie dziecka takim jakie ono jest, w wypadku złych zachowań - krytykowanie ich, poznawanie i zaspakajanie potrzeb dziecka. Sprzyja kształtowaniu zdolności do tworzenia trwałej więzi emocjonalnej, do wyrażania uczuć, odwagi, chęci pomocy.

• Postawa współdziałająca - dobro dziecka jest tu wartością pierwszoplanową , aktywność w nawiązaniu wzajemnych kontaktów, angażowanie dziecka w sprawy domu - dostosowanie do wieku. Rozwija ufność zadowolenie z rezultatów pracy, wytrwałość, umiejętność współdziałania i podejmowania zobowiązań.

• Postawa uznająca prawa dziecka - uznanie praw dziecka, bez przeceniania i niedoceniania jego roli, pozwalanie na postępowanie na własną odpowiedzialność, delikatne kierowanie dzieckiem - stosowanie wyjaśniania i tłumaczenia, wyjaśnianie i uzasadnianie stawianych wymagań i stosowanych kar. Uczy lojalności, solidarności w stosunku do innych członków rodziny, twórczej postawy.

• Postawa dawania dziecku rozumnej swobody - Rodzice wraz z wiekiem dają dziecku więcej swobody, umiejętność utrzymania autorytetu i kierowania dzieckiem w pożądanym zakresie, rozumna troska o zdrowie i bezpieczeństwo, obiektywizm w ocenie grożącego niebezpieczeństwa. Daje dziecku umiejętność współdziałania z rówieśnikami, uspołecznienie, pomysłowość, bystrość i wytrwałość.

Nieprawidłowe postawy rodzicielskie

• Postawa odtrącająca - to nieokazywanie uczuć pozytywnych, demonstrowanie uczuć negatywnych, krytyka dziecka, dyktatorskie podejście, kierowanie dzieckiem: przez rozkazy, surowe kary, zastraszanie, niedostrzeganie pozytywów, niszczenie słowem, "przykręcanie śruby". Wywołuje u dziecka agresywność, nieposłuszeństwo, kłótliwość, zahamowanie rozwoju uczuć wyższych, zachowanie aspołeczne, bezradność, zastraszanie i reakcje nerwicowe.

• Postawa unikająca - ukryta lub jawna jeśli chodzi o dobro dziecka, ignorowanie dziecka, unikanie i ograniczanie kontaktu z dzieckiem do minimum, zbywanie prób nawiązania kontaktu podejmowanych przez dziecko, szeroko pojęte zaniedbywanie dziecka, niedbałość i niekonsekwencja w stawianiu wymagań, nieangażowanie się w sprawy dziecka, nieangażowanie dziecka w sprawy domu. Dziecko jest niezdolne do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, niezdolne do obiektywnych ocen, brakuje mu wytrwałości i koncentracji w nauce, jest nieufne i bojaźliwe.

• Postawa nadmiernie wymagająca - to stawianie wygórowanych wymagań, nie przyznawanie prawa do samodzielności, rządzenie dzieckiem, ograniczanie swobody dziecka, stosowanie sztywnych reguł, przesadne nastawienie na osiągnięcia. Wypowiedzi rodzica mają charakter oceniający, często wyrażają dezaprobatę i gniew. Dziecku brakuje wiary w siebie, jest niepewne, lękliwe, przewrażliwione, uległe, brakuje4 zdolności do koncentracji, ma trudności szkolne i słabe aspiracje.

• Postawa nadmiernie chroniąca - Traktowanie dziecka jako dzidziusia, niedocenianie możliwości dziecka, rozwiązywanie za nie trudności, utrudnianie samodzielności - dziecko trzymane "pod kloszem", postępowanie uzależnia dziecko od rodziców, izolowanie dziecka od rówieśników, lęk o zdrowie, zachęcanie do jednostronnego rozwoju zdolności, tolerowanie złych zachowań. Powoduje opóźnienie dojrzałości społecznej, zależność dziecka od rodziców, bierność, ustępliwość, nadmierna pewność siebie, zarozumiałość, awanturowanie się, egoizm, nadmierne wymagania w stosunku do rodziców, niepewność - gdy dziecko jest samo.

4.      Kategorie zabawy

• agon (współzawodnictwo) - należą tu gry i zabawy oparte na wyłonieniu zwycięzcy. Każdy z bawiących się (osób / zespołów) ma identyczne szanse na początku zabawy i jest zobowiązany do przestrzegania określonych reguł. W dążeniu do wygranej bardzo liczą się umiejętności zawodników. Np.: wszelkie wyścigi, mocowanie się, lekkoatletyka, boks, szermierka, piłka nożna, bilard, warcaby, szachy, w ogóle wszelkie zawody sportowe

• alea (los) - to kategoria zabaw związanych z przypadkiem. Bawiący się mają takie same szanse na początku, jednak w czasie zabawy (gry) nie tyle zdają się na swoje umiejętności, co na zrządzenie losu. Np.: „entliczek-pentliczek”, orzeł czy reszka, zakłady, ruletka, różne rodzaje loterii

• mimicry (naśladowanie) - przynależą tu zabawy oparte o granie jakiejś roli, udawanie kogoś innego. Podporządkowanie się ścisłym regułom nie jest tak istotne; ważniejsza jest wyobraźnia i wczucie się w inną osobę. Do dziecięcych zabaw w naśladowanie należą: zabawy "w dom", "w lekarza". Elementami związanymi z naśladownictwem w przypadku zabaw mogą być: iluzjonizm, bawienie się lalką, przebieranie, przedstawianie sztuk widowiskowych.

• Ilinx (oszołomienie) - to kategoria skupiająca wszelkie zabawy oparte o doznania transowe, upojenie i panowanie nad adrenaliną. Np.: „kręcenie się”, karuzela, huśtawka, chodzenie po linie, narty, alpinizm ćwiczenia na trapezie

5.      Stadia rozwoju poznawczego wg J. Piageta

1. SENSOMOTORYCZNE 0-2 lata

Dziecko poznaje świat dzięki bezpośredniemu spostrzeganiu i aktywności motorycznej, bez udziału myślenia w formie znanej dorosłym. Do ósmego miesiąca dziecko nie posiada pojęcia stałości przedmiotu. Do tego czasu co znika z pola widzenia dziecka znika również z jego umysłu. Myślenie dziecka jest zdominowane przez tu i teraz. Kiedy dziecko nabywa pojęcie stałości przedmiotu i pojawiają się inne środki myślenia jak pamięć i język stadium sensomotoryczne dobiega końca. Dziecko staje się zdolne do antycypowania przyszłości i myślenia o przeszłości

2. PRZEDOPERACYJNE 2-7 lat

Okres przejściowy który kończy się pojawienie myślenia operacyjnego. Wraz z rozwojem mowy dziecko staje się zdolne do myślenia symbolicznego, jednak możliwości intelektualne nadal zdominowane są przez postrzeżenia niż przez pojęciowe uchwycenie sytuacji i zdarzeń.

Myślenie dziecka podlega ograniczeniom

- egocentryzm dziecko nie potrafi zrozumieć, że mogą istnieć inne punkty widzenia niż jego ( eksperyment z górami.

- centracja zwracanie uwagi na tylko jedną właściwość przedmiotu z pominięciem innych nawet bardzo ważnych (eksperymenty nad pojęciem stałości - kulka i kiełbaska z plasteliny)

- nieodwracalność niezdolność przedoperacyjnego dziecka do powrotu - w myślach - do punktu wyjścia rozumowania.

3. OPERACJE KONKRETNE 7-11 lat

Główne właściwości tego stadium to - nabywanie odwracalności wmyślenia dziecko potrafi odwracać operacje myślowe i - zdolność do decentracji dziecko staje się mniej egocentryczne i potrafi widzieć przedmioty i zdarzenie z różnych punktów widzenia

Inną ważną cechą tego stadium jest wzrastająca zdolność do posługiwania się takimi operacjami jak klasyfikacja - zdolność do logicznego grupowania przedmiotów wg ich wspólnych cech właściwości oraz szeregowania zdolność do porządkowania elementów wg jakiegoś porządku np. wg koloru, wielkości

W tym stadium dziecko aby rozwiązać jakiś problem w sposób logiczny potrzebuje manipulacji i eksperymentowania na rzeczywistych przedmiotach

4. OPERACJE FORMALNE 11-do końca

Dziecko nabywa zdolność do rozumowania abstrakcyjnego bez odwoływania się do konkretnych przedmiotów i wydarzeń. Dzieci potrafią rozwiązywać problemy w umyśle za pomocą systematycznego testowania zbioru hipotez i równoczesnego badania ich wzajemnych zależności. Staje się w coraz większym stopniu podobne do myślenia człowieka.

6.      Rozwój językowy dziecka

W rozwoju mowy wyodrębnia się cztery okresy:

• okres melodii (0-1 rok życia),

• okres wyrazu (1-2 rok życia),

• okres zdania (2-3 rok życia),

• okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 rok życia dziecka).

Normą rozwojową jest, jeśli dziecko w wieku

• 0-1 roku - komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku, głuży, gaworzy, wymawia pierwsze wyrazy: mama, tata, baba;

• 1-2 lat - używa prawie wszystkich samogłosek z wyjątkiem nosowych
  (ą, ę) oraz wymawia niektóre spółgłoski (p, b, m, t, d, n, k, ś, ź, ć, dź, ch). Pozostałe zastępuje innymi. Wypowiada się jednowyrazowo: np. pomidor - midol, kaczka - kaka;

• 3 lat - porozumiewa się prostymi zdaniami, wymawia wszystkie samogłoski i spółgłoski (p, pi, b, bi, m, mi, n, ni, f, fi, w, wi, t, d, n, l, li);

• 4 lat - wymawia głoski s, z, c, dz. Mowa ulega dalszemu doskonaleniu;

• 5-6 lat - wymawia głoski sz, ż, cz, dż, r;

• 7 lat - ma utrwaloną poprawną wymowę wszystkich głosek oraz opanowaną technikę mówienia.

Okresy rozwoju dziecka	Okres kształtowania mowy	Dźwięki	Słownictwo	forma wypowiedzi
Okres prenatalny	Etap przygotowawczy         0 - 9 miesiąca życia płodowego	Rozwój mózgu oraz narządów mowy ( nadawania i odbioru)
Okres niemowlęcy	Okres melodii      (sygnału apelu)   0 - 1 roku życia - głużenie -  gaworzenie - echolachia	a e i m b p d t			- krzyk, - płacz
Okres poniemowlęcy	poniemowlęcy Okres wyrazu                           (sygnału jednoklasowego) 1- 2 rok życia	o u a e y p b m t d n l k ś ć			Wypowiedzenia: - jednoczłonowe - wyraz- zdanie - pseudozdanie
		Okres zdania (sygnału dwuklasowego) 2 -3 rok życia	a o u e y ę ą p b m w f p b m w f s z c t d n i r ś ź ć k g x s z c   ń	800- 1500 wyrazów: -rzeczowniki  -czasowniki -przymiotniki -liczebniki -przyimki  -spójniki -zaimki -przysłówki		-wypowiedzenia dwuczłonowe  - zdanie z podmiotem        i  orzeczeniem  - zdania: oznajmujące, rozkazujące, pytające, wykrzyknikowe
Okres przedszkolny	Okres swoistej mowy dziecięcej                                            ( swoistych form językowych) 3 - 7 rok życia	s z c   r     wymowa opanowana	3500 a nawet 7000 wyrazów               (w zależności od środowiska wychowawczego)		Pełna umiejętność budowania wypowiedzi     i posługiwania się formami, które obowiązują.

7.      Badanie inteligencji

Do pomiaru tzw. ilorazu inteligencji stosowanych jest szereg testów psychologicznych. Pierwszym testem inteligencji był test Alfreda Bineta z 1905. Do najbardziej znanych należą m.in.:

• WAIS - Wechsler Adult Intelligence Scale - test inteligencji dla dorosłych skonstruowany przez Davida Wechslera. Aktualna polska adaptacja tego testu nosi nazwę WAIS-R (PL) i składa się z 11 testów badających poziom rozwoju różnych zdolności poznawczych. Test ten pozwala więc ocenić nie tylko ogólny poziom inteligencji, ale także informacje o silnych i słabych punktach danej osoby badanej. Najlepiej sprawdza się w ocenie przeciętnej inteligencji, nie jest przeznaczony do diagnozowania upośledzeń i badania inteligencji ponadprzeciętnej. Dzieli się na skalę słowną (werbalną) i bezsłowną (wykonaniową). Testy słowne składają się z testu: wiadomości, powtarzania cyfr, słownikowego, arytmetyki, rozumienia i podobieństwa. Na testy bezsłowne: braki w obrazkach, porządkowanie obrazków, klocki, układanki i symbole cyfr. Dzięki temu skala Wechslera pozwala ocenić werbalny i niewerbalny IQ. Wechsler wprowadził również pojęcie odchylenia IQ.

• Stanfordzka Skala Inteligencji Bineta - przeznaczona do badań indywidualnych sprawności umysłowych. Pokazuje, jaki jest poziom intelektualnego funkcjonowania dziecka. Pierwotna francuska wersja służyła do pomiaru inteligencji dzieci w wieku od lat dwóch do szesnastu. Współcześnie jest używany w różnych wersjach do pomiaru inteligencji dzieci (od drugiego roku życia) i czasami też dorosłych.

Oprócz tego istnieje szereg niestandaryzowanych testów, publikowanych w ramach "psychozabaw" w rozmaitych czasopismach. Testy te nie dają żadnej rzeczywistej informacji o poziomie czyjejś inteligencji, gdyż nie były porównywane z żadną grupą kontrolną. Dają one nieco rozrywki i wzmacniają ego swoich użytkowników, jednak wiara w nie jest całkowicie bezpodstawna.

8.      Modele inteligencji

Model struktury intelektu Guilforda

Joy Paul Guilford stosując ortogonalną analizę czynnikową, która wymusza uzyskanie niekorelujących ze sobą czynników zbudował model "trójwymiarowy", to znaczy skonstruowany z trzech wymiarów.

I wymiar - odzwierciedlający rodzaj zaangażowanych operacji umysłowych

 ocenianie

 wytwarzanie konwergencyjne (upodabniające)

 wytwarzanie dywergencyjne (różnicujące)

 pamięć

 poznawanie

II wymiar - rodzaj treści czy też materiału, na którym operacja była wykonywana

 figuralna

 symboliczna

 semantyczna

 behawioralna

III wymiar - rezultaty czynności, czyli wytwory:

• jednostki

• klasy

• relacje

• systemy

• przekształcenia

• implikacje

9.      Kreatywność a inteligencja

Kreatywność - proces umysłowy pociągający za sobą powstawanie nowych idei, koncepcji, lub nowych skojarzeń, powiązań z istniejącymi już ideami i koncepcjami. Myślenie kreatywne, to myślenie prowadzące do uzyskania oryginalnych i stosownych rozwiązań. Alternatywna, bardziej codzienna definicja kreatywności mówi, że jest to po prostu zdolność tworzenia czegoś nowego.
10.     Warunkowanie sprawcze B.F. Skinnera

Twórcą tej teorii jest Edward Thorndike i Baruch F. Skinner. W myśl tej teorii organizmy uczą się pewnych reakcji, obserwując konsekwencje, do których te reakcje prowadzą. Jeśli moja reakcja przynosi mi jakiś rodzaj korzyści (pozytywny czynnik wzmacniający) - będę ją wykonywać częściej. Gdy dana reakcja przynosi mi szkody (negatywny czynnik wzmacniający) - będę wykonywać ją rzadziej. Ponieważ agresja może prowadzić do wielu rodzajów korzyści i nagród, to ludzie powielają zachowania agresywne, bowiem nauczyli się czerpać w ten sposób korzyści.

11.     Konceptualizm instrumentalny J.S. Brunera

Uczenie się jako aktywny proces, w którym uczący się wyciąga wnioski z zasad i praw, aby następnie je przetestować. Zachowanie to złożona aktywność, która wymaga trzech głównych procesów poznawczych:

• zdobywania informacji

• transformacji lub manipulacji informacji w stronę formy odpowiedniej do radzenia sobie z danymi zadaniami

• testowania i sprawdzania adekwatności tej transformacji

12. Motywacja a uczenie się

Uczenie się, jako proces zdobywania wiedzy i umiejętności, wymaga od dziecka świadomego działania, często połączonego z dużym wysiłkiem. W związku z tym, zagadnienie motywacji, jako czynnika warunkującego procesy poznawcze, jest ważnym problemem praktyki. Jeżeli motywacja zostanie prawidłowo ukształtowana i ukierunkowana, należy oczekiwać, że funkcjonowanie ucznia będzie równie prawidłowe.

Stwierdzono duży wpływ motywów na rozwój myślenia i aktywności w procesie uczenia się. Uczeń o silnej motywacji, przystępując do nauki z dużym zaangażowaniem, zdolny jest do poszukiwań różnorodnych sposobów rozwiązań, do przeprowadzania wnikliwego rozumowania, mobilizując całą swoją wiedzę. Silna motywacja zazwyczaj sprzyja uzyskiwaniu dobrych wyników w uczeniu się. Warto jednak dodać, że istnieje pewien optymalny poziom motywacji, który to pozwala na osiągnięcie najwyższych wyników. Zarówno zbyt słaba jak i zbyt silna motywacja może przyczynić się do pewnego obniżenia wyników uczenia się.

---