RÓŻNICE OKRESU DOJRZEWANIA
U DZIEWCZĄT I CHŁOPCÓW.
Okres dojrzewania jest to fascynujący czas stawania się dorosłym, dojrzałym. Dojrzewanie jest biologiczną fazą przechodzenia z etapu rozwoju dziecka na etap człowieka dorosłego. Każdy dojrzewa własnym rytmem, każdy ma własny program dojrzewania. Nie istnieją ścisłe reguły, jakie zjawiska powinny zachodzić w określonym wieku; tzw. normy są tutaj bardzo szerokie.
Dojrzewanie człowieka zachodzi we wszystkich płaszczyznach: mówimy więc o dojrzewaniu biologicznym (fizycznym), psychicznym, w którym szczególnie ważne jest dojrzewanie emocjonalne, intelektualne, duchowe i społeczne.
Wszystkie te aspekty naszego człowieczeństwa podlegają dojrzewaniu, lecz w różnym tempie. Najwcześniej osiągamy dojrzałość biologiczną. Biologiczne mechanizmy dojrzewania są stale jeszcze przedmiotem badań. Wiadomo, że proces ten sterowany jest przez układ hormonalny. Za wystąpienie objawów dojrzewania u chłopców jak i dziewcząt odpowiadają inne hormony. Męski hormon - testosteron, jest odpowiedzialny za powstawanie napięcia seksualnego; dlatego też dojrzewający chłopcy mają problemy z pojawiającym się napięciem, zaś dziewczęta w początkach okresu dojrzewania nie mają napięcia seksualnego. Jest to podstawowa różnica okresu dojrzewania, mająca swoje konsekwencje we wzajemnych odniesieniach i oczekiwaniach. Narastające napięcie powoduje czasem, że chłopiec dąży do jego rozładowania; dziewczęta w okresie dojrzewania odczuwają przede wszystkim ogromną potrzebę podobania się, miłości i czułości. Bardzo ważne jest uświadomienie młodzieży tych podstawowych różnic we wzajemnych oczekiwaniach, by lepiej rozumieli się nawzajem i by zapobiegać dramatycznym nieraz konsekwencjom błędnej interpretacji zachowań płci przeciwnej.
Dojrzewanie jest to proces przebiegający indywidualnie. W żadnym okresie wiek metrykalny nie jest tak bardzo pozbawiony znaczenia, jak właśnie tu.
Np. pierwsze miesiączkowanie - jako uchwytny i ważny objaw dojrzewania - może pojawić się zarówno w 10-ym jak i 15 czy 16 roku życia. Kryteria wieku metrykalnego są więc w okresie dojrzewania zupełnie bez wartości. Badania wykazały, że istnieje wiele czynników, które mogą wpływać na przyspieszenie lub opóźnienie dojrzewania. Ważny jest czynnik rodzinny. W pewnych rodzinach z pokolenia na pokolenie dziewczęta dojrzewają wcześniej niż przeciętnie. Wpływ czynnika genetycznego jest więc tu niewątpliwy. Nie bez znaczenia wydaje się czynnik rasowy. Mówi się o wpływie klimatu. Najwcześniej dojrzewa młodzież w strefie klimatu umiarkowanego, przy czym wyróżnia się tu region basenu Morza Śródziemnego. Natomiast Eskimosi i Lapończycy dojrzewają znacznie później.
Warunki bytowe, szeroko pojęty poziom życia, w tym żywienie, warunki higieniczno - zdrowotne czy nawet warunki mieszkaniowe, wydają się mieć wpływ na dojrzewanie. Jest więc tych czynników wiele. Stale jeszcze dzieci ze wsi dojrzewają później w stosunku do dzieci miejskich, przy czym w krajach rozwiniętych różnice te maleją.
Wcześniej biologicznie dojrzewają dziewczęta niż chłopcy, a różnica wieku jest tu większa niż 1 rok. Największy rozrzut poziomu dojrzewania występuje w klasach 1-3 gimnazjum. Potem te różnice zacierają się i pod koniec nauki w szkole ponadgimnazjalnej klasa jest już dość jednolita pod względem rozwoju fizycznego.
Wszystkie objawy dojrzewania mogą występować w różnej kolejności,
w różnym nasileniu.
Pierwszym dostrzegalnym objawem dojrzewania jest przyspieszone wzrastanie. Nazywa się to skokiem dojrzewania lub skokiem pokwitaniowym. Jeżeli do okresu dojrzewania dziecko rosło przeciętnie w ciągu roku ok. 4 - 6 cm, to teraz przyrost wysokości w jednym roku może wynieść 10, a nawet więcej centymetrów. Po zakończeniu dojrzewania w zasadzie kończy się wzrastanie. Najczęściej chłopcy rosną mniej więcej do 18 roku życia, a dziewczęta do 16 roku życia, przyrost wzrostu po zakończeniu skoku pokwitaniowego jest już niewielki. Rozrost dotyczy przede wszystkim kości długich. Ponieważ przyspieszonemu wzrostowi w tym czasie nie towarzyszy adekwatny przyrost masy ciała, przeto młodzi ludzie stają się osobnikami chudymi, o długich, „pająkowatych” kończynach. U chłopców rozrasta się także chrząstka tarczowata i w związku z tym zmienia się ich głos.
Po tym okresie „chudości” następuje druga faza dojrzewania. Jest ona sterowana przez hormony płciowe o których już wspominałam. Charakteryzuje się ona zwiększonym przyrostem masy ciała w stosunku do przyrostu wysokości. Sterowana przez hormony płciowe jest fazą różnicowania się sylwetki. Od tego czasu już inaczej będzie rozwijać się chłopak, a inaczej dziewczyna.
Przyrost masy ciała u dziewcząt będzie głównie sprawą przyrostu podskórnej tkanki tłuszczowej. Tkanka ta rozwija się w sposób charakterystyczny - odkłada się przede wszystkim na biodrach, ale także na udach i karku. Dziewczyna pełnieje, sylwetka staje się zbliżona do sylwetki typowej kobiety - dość szerokie biodra przy stosunkowo wąskich barkach, uwypuklone piersi, pojawia się typowe u kobiet owłosienie okolicy zewnętrznych narządów płciowych. U dziewczynki gruczoły płciowe, czyli jajniki, podejmują cykliczną czynność. Wynikiem jej jest jajeczkowanie, tzn. uwolnienie z jajnika dojrzałej komórki jajowej, zdolnej do zapłodnienia. Chociaż najważniejsze dla „młodej kobiety” jest powtarzające się cykliczne jajeczkowanie, to jednak najbardziej przeżywanym faktem przez dziewczęta jest miesiączka.
Rozrost i przyrost masy ciała u chłopców w okresie dojrzewania jest sterowany przez androgeny. Wpływają one na rozrost kości, a także na rozwój muskulatury. Sylwetka chłopca charakteryzuje się wąskimi biodrami i szeroki8m pasem barkowym. Następuje duży rozwój muskulatury - podskórna tkanka tłuszczowa zanika i poprzez skórę wyraźnie widać zarysy mięśni. Jest to zjawisko nader pozytywnie przez chłopców widziane. Rozwojowi muskulatury towarzyszy przyrost siły mięśniowej. Chłopcy są bardzo dumni z mięśni, a także ze swoich możliwości fizycznych. Pod wpływem przemian psychicznych podejmują często walkę - stają się brutalni, agresywni. W tej fazie dojrzewania chłopcy często stają się groźni dla otoczenia. Wszystko, czego się dotkną jest „słabe, zrobione z byle czego”, łatwo się psuje. Po prostu nie czują swojej siły. Mają duży zapał do ćwiczeń fizycznych. Chłopcy chcą ćwiczyć. Ruch jest im potrzebny fizjologicznie - w związku z rozwojem muskulatury, a może także z innych powodów. Uprawiają sport, bo w okresie dojrzewania szukają pola walki. Są stale gotowi do współzawodnictwa, do gry, do próby siebie. Sport zaspokaja te potrzeby.
Zupełnie inaczej jest u dziewcząt - u nich maleje chęć uprawiania ćwiczeń. Dziewczęta tego typu potrzeb nie odczuwają, a jeżeli one są, to w znacznie mniejszym zakresie niż u chłopców. Nie mają także motywacji psychologicznej.
Chciałabym również zwrócić uwagę na istotną różnicę w procesie dojrzewania chłopców i dziewcząt, dziewcząt dotyczącą rozwoju cech płciowych. Dojrzewanie dziewcząt przebiega inaczej, znacznie dla nich korzystniej. Otóż narządy płciowe u dziewcząt zlokalizowane są w jamie brzusznej i nie podlegają obserwacji. Dziewczyna nie wie, czy jej macica powiększa się skokowo, czy nie i fakt ten nie ma wpływu na jej psychikę. Nie występuje również taka pobudliwość seksualna zakończeń erogennych receptorów w skórze i błonach śluzowych. Pobudliwość seksualna dziewcząt w okresie dojrzewania albo nie występuje, albo jest mała, albo o niej nie wiemy w przeciwieństwie do pobudliwości chłopców. Tak więc dziewczęta dojrzewają korzystniej pod tym względem od chłopców.
W gruczołach płciowych chłopca, czyli w jądrach, w tym okresie rozpoczyna się spermatogeneza, tzn. produkowane są męskie komórki rozrodcze - plemniki. Szczytowym objawem dojrzewania chłopców jest wydzielanie płynu nasiennego (tzw. polucje); są to tak zwane zmazy nocne. U chłopców w tym czasie pojawia się zarost na twarzy.
Odmienne tempo rozwoju dziewcząt i chłopców dotyczy także mniej uchwytnych przejawów tak fizjologicznych, jak i psychicznych. Zagadnienia dojrzewania psychicznego są bardziej złożone, bo zależne od zmiennych wpływów środowiska społecznego.
Jeżeli chodzi o odmienność tempa dorastania psychicznego, to trzeba się zadowolić ogólnym wyróżnieniem równomiernie (harmonijnie) przyspieszonego bądź opóźnionego rozwoju. Równomierne przyspieszenie lub opóźnienie rozwoju oznacza, że dorastający pod względem podstawowych parametrów rozwoju (tak fizycznego, jak i psychicznego) jest osobą albo starszą niż na to wskazywałby jego wiek kalendarzowy, albo - w przypadku opóźnienia rozwoju - osobą młodszą. Pociąga to za sobą wiele psychologicznych konsekwencji odmiennych u dziewcząt i chłopców.
Wczesne czy późne dojrzewanie może wywierać wpływ na wewnętrzne przeżycia i na zachowanie młodzieży. Dorastający są na ogół bardzo wrażliwi na swój wygląd zewnętrzny. Dziewczęta, które szybko dojrzewają są niekiedy skrępowane kobiecą sylwetką ciała, wstydzą się swoich piersi, są zakłopotane menstruacją czy pytaniami wolniej dojrzewających koleżanek. Jak już wspomniałam, tempo rozwoju dziewcząt w sposób wyraźny różni się od tempa rozwoju chłopców, których dojrzewanie rozpoczyna się około 2 lata później. To daje dziewczętom przewagę, widoczną zwłaszcza w środowisku szkolnym. Ponieważ proces dojrzewania dziewcząt trwa krócej, krótkotrwały jest też okres ich psychicznego niezrównoważeni, rozproszonej uwagi, chaotycznych poczynań. Wówczas, gdy chłopcy wchodzą w ten niekorzystny - z punktu widzenia wymagań szkolnych - okres, dziewczęta są już wewnętrznie zorganizowane, dojrzalsze społecznie. Do różnic między dziewczętami a chłopcami w tym okresie rozwoju nie zawsze w sposób prawidłowy ustosunkowują się nauczyciele, często nadmiernie chwaląc „wspaniałe dziewczyny”, urażając poczucie własnej wartości chłopców. Mylą też przyspieszone dojrzewanie dziewcząt z ich ogólnymi możliwościami intelektualnymi.
Wpływy wczesnego lub późnego dojrzewania na zachowanie są zaznaczone wyraźniej i bardziej jednoznacznie u chłopców niż u dziewcząt. Wcześnie dojrzewający chłopcy są w szkole bardziej pewni siebie i odprężeni. Również przy dorosłych są oceniani jako bardziej atrakcyjni.
Fakt przemiany chłopca w mężczyznę rodzice niemal zawsze przyjmują pozytywnie. Nie popełniają więc na ogół w odniesieniu do syna tylu błędów, ile popełniają wobec córki, gdy staje się ona kobietą, a które wynikają prawdopodobnie z większego lęku o nią, w tym również lęku o przedwczesne utracenie dziewictwa i możliwość zajścia w ciążę. Wobec synów rodzice są wolni od takich obaw, och wczesne życie seksualne jest na ogół akceptowane. Dla samych dojrzewających chłopców bywa powodem dobrego samopoczucia i wysokiej pozycji wśród rówieśników.
Tak więc wcześniej dojrzewający chłopcy, odczuwający akceptację i przewagę nad swoimi mniej dojrzałymi rówieśnikami, nabierają większej pewności siebie i są ogólnie bardziej aktywni.
W pracy tej pragnę zwrócić uwagę na młodzież z pewnym równomiernym opóźnieniem w rozwoju. Tak jak przyspieszony rozwój jest intensywnie i zarazem pozytywnie przeżywany przez dojrzewających chłopców i akceptowany przez ich rodziców, to również rozwój równomiernie opóźniony ma większe znaczenie dla chłopców niż dla dziewcząt (oczywiście jest to znaczenie negatywne).
Dziewczęta o opóźnionym rozwoju - z reguły drobne, o dziecięcej sylwetce i ruchach, spontanicznie reagujące - bywają pupilkami rodziców i często nauczycieli. Są również lubiane i przygarniane do grup rówieśniczych, jakkolwiek nie do wszystkich tajemnic dopuszczane. Przy rozsądnym postępowaniu wychowawczym mogą one uniknąć poczucia mniejszej wartości z racji opóźnionego dojrzewania.
W przeciwieństwie do dziewcząt chłopcy o wolniejszym tempie rozwoju są z reguły tym faktem mocno zaniepokojeni. W okresie życia, gdy siła i sprawność fizyczna odgrywają dużą rolę w zajmowaniu pozycji społecznej, niedorównywanie innym kolegom jest boleśnie przeżywane. Chłopcy mniej dojrzali fizycznie nadrabiają braki w różny sposób. Nieraz uzyskują wysoką pozycję wśród rówieśników dzięki bardzo dobrym wynikom w nauce, kiedy indziej grają role, które umożliwiają im utrzymanie dobrego miejsca w zespole (np. maskotki czy błazna). Zdarza się i tak, że właśnie ci mniejsi i słabsi, o dziecinnych buziach, dokonują czynów chuligańskich, chcąc w ten sposób zdobyć uznanie.
Zarówno chłopcy, jak i dziewczęta późno dojrzewający wykazują - według niektórych badaczy - silniejsze przejawy niewiary w siebie, poczucie osamotnienia oraz większą potrzebę podporządkowania się niż wcześniej dojrzewający rówieśnicy. Chłopcy wykazują ponadto silniejszą potrzebę więzów społecznych oraz większą agresywność w zachowaniu. Późno dojrzewający chłopcy znajdują się więc w wyraźnie niekorzystnej sytuacji.
Wraz z powstającymi w okresie dojrzewania zmianami fizycznymi pojawiają się nowe odczucia i nowe pragnienia. W dużej mierze dotyczą one sfery seksualnej. Wystąpienie pragnień seksualnych pojawia się zazwyczaj z większą siłą u chłopców niż u dziewcząt. Zróżnicowanie jest pod tym względem bardzo duże. Odmienna jest droga chłopców i dziewcząt ku dojrzałemu seksualizmowi. Po okresie wspólnych zabaw, wzajemnego dziecięcego braku skrępowania, w stosunkach między chłopcami i dziewczynkami można zaobserwować pewne oddalenie, polegające na preferowaniu kontaktów z osobami własnej płci. Wytwarza się tzw. antagonizm płci. W zachowaniu dziewcząt razi chłopców egzaltowane wyrażanie uczuć, owe dziewczyńskie pocałunki i uściski, szepty, chichoty. Antagonizm taki może być prawdziwy (co zdarza się rzadko) lub pozorny. Kto obserwował spontaniczne zachowanie się grupy dziewcząt i chłopców w początkowej fazie dorastania, ten zapewne przyzna, że dziewczynki górują ogólną kulturą, są uważne, serdeczne, natomiast chłopcy - hałaśliwi, rozpychają się, posługują się skrótami zdań, mało dbają o swoją powierzchowność. Przy takiej odmienności zachowań trudno p wzajemne zrozumienie, toteż uczucia są kierowane wtedy ku osobom tej samej płci.
Pisząc o dojrzewaniu młodzieży nie sposób pominąć rozwoju emocjonalnego. Nietrudno zauważyć, że pobudzenie emocjonalne w okresie dorastania jest nasilone. Dziewczęta i chłopcy śmieją się hałaśliwie, pokrzykują, popychają się.
W początkowej fazie dorastania można obserwować dużą chwiejność (labilność) emocji. Na przykład po żywiołowej radości młody człowiek pogrąża się w smutku i na odwrót. Taka chwiejność emocjonalna niejednokrotnie utrudnia rozumienie dorastających i wychowawcze oddziaływanie na nich. Gdy labilność emocjonalna zanika, pojawia się skłonność do występowania nastrojów, jest ona większa u dziewcząt. Nastrojami nazywam słabo nasilone stany emocjonalne o dodatnim lub ujemnym znaku oraz nieokreślonej treści uczuciowej.
W okresie dojrzewania dochodzi do głosu nieznane przedtem uczucie, które powszechnie obejmuje się nazwą „miłość” lub „zakochanie”. Budzi się ono spontanicznie, przy czym większe nasilenie przejawia u dziewcząt, które są jakby predysponowane do kochania.
W warunkach naszej cywilizacji zagadnienie dojrzewania stało się bardzo skomplikowane i złożone. Nastąpiło coś, co możemy nazwać rozczepieniem procesu dojrzewania na różne komponenty, przy czym ich osiąganie jest znacznie rozciągnięte w czasie. Dojrzewanie zostało rozczepione na takie komponenty, jak dojrzałość seksualna, biologiczna, psychiczna i socjalna, a czas ich pełnej integracji może trwać ok. 10 lat.
W niniejszej pracy poruszyłam tylko niektóre różnice pomiędzy chłopcami a dziewczynami, które występują w okresie dojrzewania. Faktem jest jednak to, że dojrzewanie zaznacza się u dziewcząt szybciej, trwa krócej i ma mniej burzliwy przebieg. U chłopców zaś proces dojrzewania przebiega pod każdym względem bardziej burzliwie.
Chociaż dojrzewanie w różnych sferach przebiega nierównomiernie, człowiek jest w pełni dojrzały wówczas, gdy osiągnie dojrzałość biologiczną, emocjonalną, intelektualną i duchową, zaś całością jego działań kieruje wola i rozum. Ten stan nazywamy integracją seksualną.