Samobójstwa młodych, Studia, Patologie

W województwie łódzkim 11-letnia dziewczynka popełniła samobójstwo. Powiesiła się na drzewie. Jak wynika ze wstępnych ustaleń policji dziecko zostało posądzone o kradzież pieniędzy koleżance ze szkoły. Mama dziewczynki pracuje jako woźna, w tej samej szkole. Gdy doszły do niej wieści o domniemanej kradzieży pokłóciła się z córką. Dziewczynka nie wróciła na noc do domu. Rodzice zawiadomili o zaginięciu policję. Jednak policjanci nie odnaleźli dziecka. Ciało 11-letniej Ani odnalazł miejscowy rolnik.

To tylko jedna depesza Polskiej Agencji Prasowej z października zeszłego roku. Dla większości odbiorców samobójstwo Ani pozostało niezrozumiałe. Podejmowane przez media próby, aby znaleźć winnego tej tragedii niewiele wyjaśniły. Pozostało jedynie wrażenie irracjonalności całego zdarzenia. Warto jednak uświadomić sobie, że czyn Ani nie był odosobniony w jej grupie wiekowej. Dane Komendy Głównej Policji pozwalają oszacować, że ponad 400 młodych ludzi odebrało sobie w zeszłym roku życie. Jest to liczba zaniżona, ponieważ rodziny starają się ukryć w miarę możliwości samobójczy charakter śmierci osoby bliskiej. Zamach samobójczy uznawany jest powszechnie za postępek niegodny i sprzeczny z prawem naturalnym. Może zatem przynieść rodzinie zmarłego dodatkowe kłopoty, szczególnie jeśli żyje ona w małej społeczności. Warto także mieć świadomość, że jeden zamach samobójczy zakończony zgonem przypada na ponad 10 prób samobójczych, prowadzących do urazów psychicznych bądź okaleczeń. Mamy zatem do czynienia ze zjawiskiem znacznie powszechniejszym, niż by się mogło wydawać na podstawie relacji prasowych. Według statystyk amerykańskich, samobójstwo jest wśród młodych trzecią co do znaczenia przyczyną śmierci.

Co skłania młodych ludzi do samobójstwa?

Brak odpowiednich badań uniemożliwia jasne określenie czynników sprzyjających samobójstwu. Musimy zatem przyjąć, że decydują tu zarówno cechy indywidualne, jak i pewne współczynniki ryzyka związane z wcześniejszymi przeżyciami i otoczeniem. W zależności od tego, jak układa się życie danej osoby, próg odporności na działania samobójcze może zostać przekroczony, lub nie.

Cechy samobójstwa ludzi młodych różnią je znacznie od samobójstwa osoby dorosłej. Może mieć ono podłoże romantyczne i idealistyczne, bądź być efektem impulsu, porywu gniewu, lub irytacji. Autoagresja może być wynikiem niskiej samooceny, ale także powstać z chęci zemsty.

Istnieją dwie główne teorie wyjaśniające zjawisko samobójstwa. Pierwsza z nich to model depresyjny, uznawany przez medycynę. Zgodnie z tą teorią skłonność do samobójstwa jest rodzajem choroby i jako taka powinna być leczona. Z kolei model stresowy wskazuje na kontekst społeczny i w nim szuka wyjaśnienia działań samobójczych. Teoria ta zakłada, że zagrożenie samobójstwem można minimalizować poprzez poprawę relacji z otoczeniem. Naukowcy zgadzają się, że w obecnych czasach młody człowiek narażony jest na wiele większe i bardziej różnorodne stresy, niż jego równolatkowie z poprzednich pokoleń. Obciążenia te są wywołane problemami z dostosowaniem się do nowoczesnego społeczeństwa i związanym z tym wymogiem posiadania wysokich kwalifikacji, czy zerwaniem więzi w obrębie rodziny i najbliższego otoczenia. Nie bez znaczenia dla wzrostu zachowań samobójczych jest także dostępność środków umożliwiających odebranie sobie życia; takich jak lekarstwa, samochody, broń itp.

Inna klasyfikacja samobójstw skupia się na ich motywach:
- Zemsta - złość i wrogość, połączona z pragnieniem wzbudzenia w innych poczucia winy, a także z typową dla młodych impulsywnością.
- Izolacja - osoba odizolowana społecznie, która czuje się niezdolna, aby dopasować się do społeczności. Uważa, że nikogo nie obchodzi i nikt nie będzie po niej płakał.
- Beznadziejność - poczucie uwięzienia w sytuacji, nad którą człowiek nie ma kontroli i z której nie może uciec (dotyczy to np. nastolatek w ciąży, młodych ludzi z rodzin w których dochodzi do przemocy, gdzie rodzice są alkoholikami lub się rozwodzą).
- Niepowodzenie - często wyolbrzymione i mające niewiele wspólnego z rzeczywistą sytuacją.
- Strata - uważana za najpoważniejszą przyczynę samobójstw. Obiekt straty może być realny (osoba, która umiera lub odchodzi, związek), symboliczny (poczucie własnej wartości, cel w życiu), bądź wyimaginowany.
- Depresja - wpływa na zachowanie, emocje, sposób myślenia, czy nawet na stan fizyczny i może wynikać z przyczyn biologiczno-genetycznych, lub psychologicznych. Uważa się, że jest on najważniejszą przyczyną samobójstw wśród ludzi młodych. Wahania nastroju są na tyle dla nich powszechne w okresie dojrzewania, że wręcz uważa się je typowe dla tego okresu życia. Jeżeli jednak stan ten przedłuża się do dwóch tygodni i obserwujemy pewne typowe elementy, możemy podejrzewać, że mamy do czynienia z depresją.

Jakie czynniki zwiększają ryzyko samobójstwa?

Wyodrębniono osiem czynników, których występowanie zwiększa prawdopodobieństwo próby samobójczej. Ryzyko jest tym większe, im więcej z nich występuje jednocześnie. Są to:
- cechy osobowości
- obciążenia rodzinne
- wcześniejsze zachowania samobójcze
- stresujące wydarzenia
- czynniki społeczne i kulturowe
- zaburzenia psychiczne
- zachowanie
- kontakt z zamachem samobójczym innej osoby

1. Cechy osobowości
Niektóre cechy charakteru mogą, w połączeniu np. z depresją, znacznie zwiększać ryzyko popełnienia samobójstwa, chociaż jako takie nie są zagrażające. Są to: wycofanie, perfekcjonizm, słaba kontrola emocji, agresja, brak zaufania, bezwzględność i poczucie beznadziejności.

2. Obciążenia rodzinne
Wszelkie istotne problemy z dzieciństwa znacznie zwiększają zagrożenie samobójstwem. Ryzyko zwiększają zarówno wydarzenia prowadzące do rozpadu rodziny poprzez śmierć rodzica, rozwód, czy związanie się z nowym partnerem, jak i te związane z jej wadliwym funkcjonowaniem (brak zainteresowania dziećmi, przemoc i napastowanie seksualne). Nie bez znaczenia są także występowanie w rodzinie chorób psychicznych, czy też samobójstwa wśród bliskich.

3. Wcześniejsze zachowania samobójcze
Jakkolwiek nie można stwierdzić, aby każda osoba, która przeżyła zamach samobójczy próbowała tego z powtórnie, jednak ryzyko jest poważne.

4. Stresujące wydarzenia
Wydarzenia budzące negatywne emocje, takie jak poczucie odrzucenia, odrzucenia, złość, wstyd, chęć zemsty i odegrania się (nawet poprzez przemoc) mogą zwiększać ryzyko samobójstwa.

5. Czynniki społeczne i kulturowe
Co prawda nie wyjaśniają one wprost okoliczności samobójstwa, jednak stwierdzono znaczący związek między ich występowaniem, a liczbą zamachów samobójczych. Są to:
- wzrost przemocy przy jednoczesnym spadku zainteresowania ludźmi
- rozpad małżeństw, powtórne małżeństwa i zmiany w strukturze rodziny
- niepewność, poprzez zmiany w zatrudnieniu i dostępie do edukacji
- zmiana ról społecznych mężczyzn i kobiet
- powstawanie coraz większych społeczności przy jednoczesnym osłabianiu więzi między ludźmi.

6. Zaburzenia psychiczne
Wiele zaburzeń psychicznych może zwiększyć ryzyko samobójstwa. Są to m.in. depresja, stan maniakalno-depresyjny, zaburzenia zachowania i schizofrenia. Osoby planujące samobójstwo zazwyczaj nie rozpoznają swojego stanu emocjonalnego.

7. Zachowanie
Następujące elementy zachowania mogą świadczyć o zwiększonym ryzyku zamachem samobójczym:
- stosowanie alkoholu, narkotyków i innych środków chemicznych
- pisanie listów samobójczych, wybieranie dla siebie sposobu śmierci
- zmiany w codziennym zachowaniu
- zachowanie wskazujące na odczuwanie odrzucenia, upokorzenia, beznadziejności i izolacji
- zachowanie impulsywne i inne zaburzenia zachowania włączając w to agresywność, złość i wrogość.

8. Kontakt z zamachem samobójczym innej osoby
Kategoria ta jest dość obszerna. Uwzględnia zarówno osoby, które znalazły ofiarę samobójstwa i zostały włączone w sprawę przez policję, jak i te, które miały styczność z samobójcą w obrębie własnej rodziny, grupy przyjaciół, uczniów lub znajomych. Ryzyko obejmuje także sympatyków gwiazd show-businessu, które popełniły samobójstwo, czy wręcz wszystkich, którzy dowiedzieli się o czyjejś śmierci samobójczej z mediów.

Sygnały ostrzegawcze

Niezwykle trudno jest przewidzieć zamach samobójczy; odróżnić grożenie samobójstwem od chęci pozbawienia się życia. Jednak ok. 80% młodych samobójców sygnalizowało swe myśli i uczucia przed śmiercią. Chociaż nie jest możliwe zapobiec każdemu samobójstwu, to jest możliwe rozpoznanie charakterystycznych zmian w zachowaniu i stwierdzenie zagrożenia. Wówczas istnieje możliwość pomocy.

Im więcej sygnałów ostrzegawczych występuje jednocześnie, im więcej stresów i obciążeń w życiu młodego człowieka, tym większe jest ryzyko samobójstwa. Warto obserwować zmiany tych czynników w czasie, aby móc zorientować się w tendencji i odpowiednio reagować. Ważne jest, aby traktować przypadek każdego człowieka jako szczególny i unikać porównań jednej osoby z innymi.

Sygnały zagrożenia samobójstwem
Niepokojące zachowanie zauważyć można zarówno w szkole, jak i w domu. Warto zwrócić uwagę, że wiele z nich może być łatwo zaklasyfikowane jako przejawy młodzieńczego buntu, czy przejściowe dziwactwa. Niestety, aby pomóc młodemu człowiekowi konieczne jest głębsze zainteresowanie jego sytuacją. Inaczej opisane poniżej znaki nie zostaną po prostu zauważone.
a) Zachowanie w szkole
Młody człowiek traci zainteresowanie szkołą. Nie ma znaczenia, co w niej wcześniej lubił, a czego nie; stopnie są coraz gorsze, przybywa nieobecności. Metody zachęcenia lub przymuszenia go do nauki nie dają rezultatów, jest senny i rozkojarzony, łatwo go rozdrażnić. Tematyka śmierci lub samobójstwa zaczyna się pojawiać w jego pracach pisemnych i plastycznych.
b) Relacje interpersonalne
Osoba zagrożona samobójstwem stara się odizolować od innych. Zrywa przyjaźnie, wycofuje się z grup rówieśników. Rozdaje swoje najcenniejsze rzeczy. Nie chce, aby ktokolwiek ją dotykał.
c) Zachowanie w domu
Trudno nie zauważyć zmiany w wyglądzie. Młody człowiek traci zainteresowanie tym, co na siebie zakłada i jak wygląda. Gwałtownie zmienia się masa ciała. Pojawiają się blizny i inne ślady samookaleczeń. Zmieniają się godziny snu. Mogą się zdarzyć ucieczki z domu.
d) Inne sygnały w zachowaniu
Osoba zagrożona samobójstwem zaczyna "igrać z nieszczęściem". Postępuje nierozważnie i prowokuje nieszczęśliwe wypadki. Cechy osobowości i nastrój zmieniają się jak w kalejdoskopie. Po przedłużonym okresie depresji następuje nagła poprawa nastroju, mamy do czynienia z zachowaniami kompulsywnymi, mimo zaniku poczucia humoru może wystąpić kompulsywna wesołość. Zwrócić uwagę mogą także jawne symptomy choroby psychicznej, jak np. halucynacje.
e) Wypowiedzi
W wypowiedziach możemy znaleźć bezpośrednie ("Chciałbym umrzeć", "Trzeba skończyć z tym wszystkim") i pośrednie ("Nikogo nie obchodzi, czy ja żyję czy nie", "Czy to bardzo boli kiedy się umiera?") odniesienia do depresji i samobójstwa.

Epizodyczne sytuacje zwiększające stres
Na zagrożenie samobójstwem mają wpływ przejściowe sytuacje i stany, które dla osoby dorosłej mogą być niewarte uwagi. Dla osoby młodej mogą jednak oznaczać prawdziwą tragedię i - w połączeniu z innymi czynnikami ryzyka - doprowadzić do zamachu samobójczego.
a) Szkoła i społeczność
Problemy związane ze szkołą mogą wynikać z naruszenia obowiązujących norm i przepisów i prowadzić do nieprzyjemności ze strony władz szkoły lub policji. Także zmiana szkoły, czy klasy i konieczność zaadaptowania się do nowej społeczności mogą być źródłem stresu. Należy pamiętać, że także wywieranie na młodego człowieka zbyt dużego nacisku przez dorosłych w celu wymuszenia na nim lepszych efektów nauki, skuteczności i konkurencyjności może doprowadzić do załamania i zamachu samobójczego.
b) Problemy interpersonalne i fizyczne
Każda strata osoby bliskiej może być niebezpieczna. Dotyczy to zarówno śmierci, czy odejścia członka rodziny, jak i zerwania z przyjacielem, czy sympatią. Nie należy dodawać, że jakie ryzyko niesie ze sobą śmierć samobójcza w najbliższym otoczeniu. Podobne znaczenie ma odmowa pomocy, wsparcia, lub okazania miłości od osoby ważnej dla młodego człowieka. Będzie to szczególnie bolesne w przypadku rodzin patologicznych. Inna grupa przypadków dotyczy osób będących ofiarami przemocy lub poniżenia. Zwiększone ryzyko samobójstwa dotyczy osób stosujących alkohol i narkotyki.

Chroniczne sytuacje zwiększające stres
Do zamachu samobójczego mogą doprowadzić także sytuacje i stany istniejące permanentnie. Mają one szczególne znaczenie, kiedy młoda osoba nie jest w stanie uwolnić się od problemu, np. poprzez zależność materialną od rodziców.
a) Życie rodzinne
Każda patologia życia rodzinnego może doprowadzić do samobójstwa. Będzie tak w przypadku występowania aktów kazirodczych i napastowania seksualnego, poważnych konfliktów między rodzicami, złej komunikacji z rodzicami, nacisków ze strony rodziców, aby uzyskiwać wysokie osiągnięcia w celu zdobycia ich uznania i akceptacji. Ryzyko dotyczy także ludzi młodych, których rodzice są mają chroniczną depresję, są chorzy psychicznie, popełnili samobójstwo, lub zginęli gwałtowną śmiercią na oczach dziecka.
b) Relacje interpersonalne
Ryzyko zamachu samobójczego dotyczy osób, których relacje interpersonalne są wadliwe i nie przynoszą satysfakcji. Stąd np. skłonność do agresji fizycznej lub do niewierności. Osoby te mogą charakteryzować się także wahaniami nastroju i skłonnością do wybuchów gniewu. Inna grupa to młodzi ludzie o zaniżonym poczuciu własnej wartości. Ich brak zaangażowania interpersonalnego wynika z przekonania o byciu dla innych ciężarem, z poczucia winy, niepowodzenia i braku kontroli nad swoim życiem.

Jak można pomóc?

Wszystkie groźby samobójcze należy traktować poważnie. Podczas rozważania samobójstwa młody człowiek może postrzegać świat w sposób odmienny od rzeczywistego. Jeżeli młody człowiek może być uznany za zagrożonego samobójstwem, należy działać szybko i we właściwy sposób. Nie należy liczyć, że sytuacja sama się wyjaśni. Lepiej zareagować zbyt pochopnie, niż ryzykować, że przedstawiona na wstępie ponura statystka zwiększy się o kolejną osobę.

Młody człowiek zagrożony samobójstwem może wymagać natychmiastowej pomocy specjalisty. Z uwagi na impulsywny charakter zamiarów samobójczych konieczne jest, aby osoba, która nawiąże kontakt z zagrożonym samobójstwem młodym człowiekiem potrafiła prowadzić rozmowę we właściwy sposób. Pamiętajmy, że w wielu przypadkach myśli samobójcze wynikają z zaburzeń relacji interpersonalnych. Taka rozmowa może mieć zasadnicze znaczenie i wręcz usunąć przyczynę zagrożenia.

Interwencja opiera się następujących założeniach:
- afirmacja naszego rozmówcy w dowolny sposób, który uznamy za odpowiedni, aby młody człowiek mógł poczuć się dowartościowany i wart naszego zachodu
- afirmacja problemu - rozpoznanie stosunku, naszego rozmówcy do problemu, nie wolno dewaluować tego problemu i lekceważyć jego znaczenia
- negowanie samobójstwa jako wyjścia z sytuacji, poszukiwanie innych punktów widzenia i innych rozwiązań; należy bezwzględnie unikać pouczania i moralizatorskiego tonu.