Pieniądz. Funkcje pieniądza.
Towar staje się przedmiotem społecznego zapotrzebowania dzięki swojej wartości użytkowej. Wartość użytkowa towaru to całokształt fizycznych i chemicznych właściwości, dzięki którym może on zaspokoić określoną potrzebę. Jest to kategoria obiektywna. Nie należy jej identyfikować z użytecznością, która wiąże się z subiektywną oceną przydatności danego dobra dla konkretnego nabywcy. Może ona być różna dla różnych osób, a nawet może ulegać zmianie dla jednej i tej samej osoby; użyteczność pierwszej jednostki nabywanego dobra jest większa od użyteczności kolejnych jednostek tego dobra.
W procesie wymiany producent otrzymuje za swój oferowany towar określoną ilość innego towaru. Ten stosunek ilościowy, w jakim jeden towar jest wymieniany na drugi, nazywamy wartością wymienną. Możemy ja wyrazić za pomocą zapisu:
X towaru A = Y towaru B
Wymiana T - T charakteryzuje się pewnymi niedogodnościami. Może dokonać się jedynie wtedy, kiedy zaistnieje podwójna zbieżność potrzeb. Posiadacz towaru A potrzebujący towaru B musi spotkać takiego posiadacza towaru B, który będzie potrzebował towaru A. Gdy do takiego spotkania nie dojdzie, transakcja kupna - sprzedaży nie zostanie zawarta. Aby podjąć optymalną decyzję, sprzedawcy i nabywcy muszą znać bardzo dużą liczbę wartości (relacji) wymiennych. Dla gospodarki wytwarzającej N towarów liczba tych relacji wynosi:
N (N - 1) : 2
Przykładowo: dla gospodarki wytwarzającej 10 towarów liczba tych relacji wynosi 10 (10 - 1) : 2 = 90 : 2 = 45; ale już dla gospodarki wytwarzającej 100 towarów liczba rośnie, rzecz można, lawinowo, do 4950 relacji, itd. Te niedogodności zrodziły potrzebę wyodrębnienia z całego świata towarów jednego, który zaczął odgrywać rolę pośrednika w wymianie, czyli rolę ogólnego ekwiwalentu innych towarów. Ten ogólny ekwiwalent to pieniądz. Posiadacz towaru A mógł go zamienić na ogólny ekwiwalent i nabyć za niego towar B bez koniecznej wzajemności ze strony posiadacza towaru B. Ten, otrzymawszy pieniądz, mógł go przeznaczyć na kupno innego dobra bądź zatrzymać.
Ogólny ekwiwalent (pieniądz) staje się wspólnym mianownikiem dla wyrażenia relacji wymiennych. Ogólna formuła wartości wymiennej przybiera teraz postać:
X towaru A = Y jednostek pieniężnych.
Jest to cena. Możemy ją określić jako szczególny przypadek wartości wymiennej, kiedy rolę ogólnego ekwiwalentu odgrywa pieniądz.
Pieniądz powstał więc w wyniku naturalnego rozwoju gospodarki towarowej w celu zniesienia ograniczeń, jakie niosła ze sobą gospodarka bezpieniężna. Umożliwił on wzrost zakresu wymiany towarowej oraz zwiększenie jej racjonalności. Funkcję pieniądza pełniły początkowo różne towary: zwierzęta, ozdoby, narzędzia. Posługiwanie się nimi powodowało jednak pewne trudności. Ich pokonywanie w wyniku dalszego rozwoju gospodarki towarowej doprowadziło do tego, że ze względu na swoje specyficzne właściwości rolę ogólnego ekwiwalentu zaczęły pełnić kruszce (miedź, złoto, srebro).
Jakie właściwości sprawiają, że kruszec może pełnić tę rolę najlepiej? Jest ich kilka: jednorodność, trwałość, podzielność, łatwość przechowywania i przenoszenia. One to sprawiają, że kruszce wyparły inne towary z roli ogólnego ekwiwalentu, z roli pośrednika wymiany. Początkowo posługiwano się kruszcem na wagę. Stwarzało to jednak wiele niedogodności. Wprowadzano więc w następnym etapie jednostki kruszcu (monety) o określonej wadze, próbie kruszcu i nazwie. Ustaloną urzędowo podstawową jednostką pieniężną i jej podział na części nazywamy skalą cen.
Ponieważ złoto wygrało rywalizację z innymi kruszcami, pierwszy ukształtowany system monetarny nazywamy systemem waluty złotej. Obok złotych monet funkcjonowały wtedy w obiegu banknoty, czyli rewersy banku, noty banku (stąd nazwa) na określoną zdeponowaną w nim ilość złota. Pojawienie się banknotów ułatwiło transakcję zawierane w coraz większej skali. W systemie waluty złotej monetowej banknoty są wymienialne na złoto bez ograniczenia. Fundusz złota zabezpieczający wymienialność nazywa się złotym pokryciem. Drugą istotną cechą tego systemu jest swoboda przepływu złota w wymianie międzynarodowej. System ten funkcjonował do wybuchu I wojny światowej (w niektórych krajach nieco dłużej).
Potrzeby wojny i sposób jej finansowania sprawiły, że związek pieniądza ze złotem nieco się rozluźnił. Wkraczamy w system waluty pozłacanej. Nie ma już w obiegu złotych monet. Wymienialność banknotów na złoto została ograniczona powyżej określonego minimum, w takich ilościach, jakie odpowiadały wadze kilkunastokilogramowej sztaby złota (system waluty złotej sztabowej). W niektórych krajach istniała wymienialność na zagraniczne należności pieniężne, czyli dewizy krajów o mocnej walucie (system waluty dewizowo-złotej).
Wprowadzenie wymienialności banknotów na dewizy było kolejnym krokiem na drodze do oderwania pieniądza od złota. Związek ten staje się coraz luźniejszy. Konieczność finansowania różnych potrzeb sprawia, że emisja papierowych znaków pieniężnych przekracza (czasami nawet wielokrotnie) złote pokrycie. Pieniądz przestaje być wymienialny na złoto, staje się pieniądzem papierowym. Wyróżniamy otwarty system pieniądza papierowego, który oznacza, że pieniądze danego kraju są wymienialne na pieniądze innych krajów, i zamknięty system pieniądza papierowego, w którym pieniądz danego kraju ma ściśle wewnętrzny charakter, jest niewymienialny na pieniądz innych krajów.
Po krótkiej historii rozwoju systemów pieniężnych zastanówmy się nad funkcjami pieniądza w gospodarce towarowo-pieniężnej. Jest ich kilka. Pieniądz pełni funkcję:
a) dobra obrachunkowego
b) środka cyrkulacji
c) środka płatniczego
d) środka przechowywania bogactwa
Pieniądz w roli dobra obrachunkowego, pozwala sprowadzić wartość wszystkich produktów i usług do wspólnego mianownika. Porównujemy wartość towaru z wartością jednostki pieniężnej i w wyniku tego otrzymujemy cenę. Aby pieniądz spełniał funkcję dobra obrachunkowego, nie musimy posiadać go przy sobie. Pieniądz pełni zatem tę funkcję w sposób idealny (wyobrażeniowo).
Z funkcją pieniądza jako środka cyrkulacji spotykamy się najczęściej. Polega ona na pośredniczeniu w aktach sprzedaży (T - P) i aktach kupna (P - T). Do obsłużenia mnogości aktów kupna i sprzedaży potrzebna jest odpowiednia ilość pieniądza. Zależy ona wprost proporcjonalny od sumy cen towarów będących przedmiotem transakcji kupna bądź sprzedaży oraz w sposób odwrotnie proporcjonalny od szybkości obiegu jednoimiennych jednostek pieniężnych. Ta zależność ulega modyfikacji, gdy uwzględnimy transakcje kredytowe. W tym wypadku pieniądz zostaje zastąpiony zobowiązaniem dłużnika wobec wierzyciela do zapłaty określonej sumy w określonym terminie. Dopiero z chwilą nadejścia terminu zapłaty musi realnie wystąpić pieniądz. Pośrednicząc w realizacji zaciągniętych zobowiązań, pieniądz pełni funkcję środka płatniczego.
Pieniądz może pełnić funkcję środka przechowywania bogactwa (środka tezauryzacji), ponieważ bardzo łatwo przekształcić go w inną formę bogactwa. Mówimy, że pieniądz posiada dużą płynność. Pieniądz papierowy może pełnić tę funkcję jedynie w ograniczonym zakresie, tzn. w krótkim okresie i przy założeniu, że jego siła nabywcza nie ulega zmianie.