Formy monopolizacji rynku ze szczególnym uwzględnieniem karteli miedzynarodowych.
Pozycja Monopolisty w zakresie produkcji lub zbytu umożliwia przedsiębiorstwu ustalenie ceny monopolowej i osiąganie większych zysków w porównaniu do warunków rynku konkurencyjnego. Z tej racji dążenie przedsiębiorstw do monopolizowania działalności gospodarczych jest cecha rozwijającej się gospodarki rynkowej.
Istnieją dwie podstawowe drogi umożliwiające przedsiębiorstwom osiąganie pozycji monopolistycznej. Pierwsza polega na nieustannym inwestowaniu w rozwój przedsiębiorstwa i opanowywaniu danej dziedziny produkcji lub rynku zbytu. Ponieważ konkurenci również podejmują podobne działania proces ten jest niezwykle kosztowny (ogromne nakłady inwestycyjne oraz ryzyko związane z inwestowaniem) i długotrwały. Innym rozwiązaniem, umożliwiającym szybsze zdobycie pozycji monopolistycznej jest łączenie ze sobą przedsiębiorstw często będących dotychczas konkurentami. Proces ten określa się mianem fuzji przedsiębiorstw. Łączenie się kapitałów przedsiębiorstw może mieć charakter tymczasowy lub trwały.
W wyniku łączenia się firm powstają nowe formy instytucjonalne, z których najbardziej znane to: poole i ringi, kartele, syndykaty, trusty, koncerny, konglomeraty oraz holdingi.
Poole i ringi
Przedsiębiorstwa tworzą poole lub ringi w celu zrealizowania konkretnego przedsięwzięcia i osiągnięcia korzyści ekonomicznych o charakterze monopolistycznym. Firmy wchodzące w skład poolu lub ringu ustalają np.: wspólna politykę cenowa, dzielą zadania produkcyjne oraz rynki zbytu.
Porozumienia tego typu są dość luźne i tymczasowe i po wykonaniu przedsięwzięcia ulegają rozwiązaniu.
Syndykat
Syndykat powstaje w wyniku umowy przedsiębiorstw, które ustalają wspólna politykę sprzedaży lub zakupu produktów. Syndykat spełnia role wspólnego biura handlowego przedsiębiorstw, które w ich imieniu i interesie prowadzi odpowiednia politykę cen i zbytu. Syndykat kontroluje również rozmiary podaży wyznaczając poszczególnym przedsiębiorstwom odpowiednie limity produkcyjne. Niekiedy syndykat towarzyszy kartelowi, potęgując pozycje monopolistyczna zrzeszonych przedsiębiorstw.
Poole, ringi, kartele i syndykaty nie są związkami trwałymi.Poszczególne firmy wchodzące w skład tego typu porozumień pozostają niezależnymi podmiotami gospodarczymi {zachowują odrębność własnościowa i nie tracą niezależności prawnej}i dlatego w przypadku pojawienia się ostrych konfliktów {sprzeczności interesów} łatwo może dojść do rozpadu porozumienia monopolistycznego.
Trust
Trust stanowi jakościowo wyższą formę monopolizacji produkcji. Trust jest nowym przedsiębiorstwem, powstałym zamiast samodzielnie istniejących dotychczas firm. Akcjonariusze ( udziałowcy) poszczególnych przedsiębiorstw przekazują swoje udziały zarządowi trustu otrzymując w zamian certyfikaty trustowe. Przedsiębiorstwa wchodzące w skald trustu tracą swa niezależność ekonomiczną i prawną. Trustem zarządza rada wykonawcza. Zyski wypracowane prze przedsiębiorstwa płyną do centralnej kasy trustu. Rada trustu dzieli osiągnięte zyski proporcjonalnie do udziałów poszczególnych firm w truście.
Koncern
Koncern jest zespołem odrębnie działających przedsiębiorstw, należących jednak do wspólnego właściciela. Duże silne kapitałowo przedsiębiorstwo wykupuje akcje innych firm lub doprowadza do fuzji organizacyjnych uzyskując w ten sposób kontrole nad nimi. Poszczególne firmy wchodzące w skład koncernu działają samodzielnie w oparciu a rachunek ekonomiczny. Równocześnie jednak centrala koncernu ustanawia długofalowe strategie rozwoju przedsiębiorstw oraz zakreśla zasięgi rynków zbytu. Konkurencja miedzy przedsiębiorstwami koncernu zostaje zlikwidowana.
Cecha wielu koncernów są technologiczne powiązania pionowe przedsiębiorstw. Koncern samochodowy może obejmować przedsiębiorstwa związane z wytworzeniem samochodu tzn.: stalownie, przedsiębiorstwa przemysłu gumowego, elektrycznego firmy produkujące lakiery samochodowe, itp. W skład koncernów naftowych wchodzą firmy poszukiwania i wydobycia ropy naftowej, rafinerie, przedsiębiorstwa dystrybucji benzyn i oleju,stacje benzynowe itp.
Konglomerat
Konglomeraty zaczęły powstawać po drugiej wojnie światowej jako wyraz ekspansji dużych firm monopolistycznych i rozszerzenia ich tradycyjnych działalności na inne dziedziny produkcji i handlu.
Monopol dominujący w danej dziedzinie produkcji zdobywa udziały w firmach z różnych
Gałęzi zwłaszcza w tych, gdzie istnieje mniejsza koncentracja produkcji rynku zbytu.
Celem dywersyfikacji jest nie tylko osiąganie zysków z dodatkowych dziedzin, lecz również rozłożenie ryzyka na większą liczbę różnorodnych stref działania
Rozszerzanie działań monopolu na inne dziedziny może mieć także związek z unikaniem oskarżeń o praktyki monopolistyczne, które mogą się pojawiać wówczas,kiedy monopol koncentrowałby wszystkie swoje środki na rozwijaniu dotychczasowej, zmonopolizowanej w znaczącym stopniu dziedziny.
Przykładem konglomeratu jest działająca na polskim rynku firma amerykańska Procter and Gamble. Która zajmuje istotne miejsce nie tylko w produkcji artykułów sanitarnych dla kobiet
I dzieci ( ponad 60 % produkcji tych wyrobów), lecz również w produkcji past do zębów, proszków do prania., maszynek do golenia oraz kawy. Inna znana firma Pepsico, która w Polsce wykupiła dominujące udziały Wedla, wytwarza zarówno napoje chłodzące jak i sprzęt sportowy ( rakiet i piłki tenisowe, znane pod nazwą Wilson)
Holding
Holding jest stosunkowo skomplikowana forma monopolizacji, pozwalającą na kontrolowanie znacznej ilości przedsiębiorstw. Holding jest przedsiębiorstwem ( najczęściej spółka akcyjna), które poprzez posiadane akcje innych przedsiębiorstw sprawuje kontrole nad nimi.
Spółka akcyjna jest forma prawna przedsiębiorstwa, w której władze sprawują akcjonariusze (współwłaściciele przedsiębiorstwa). Teoretycznie należy posiadać przynajmniej 51% wszystkich akcji, aby decydować o działalności spółki. W rzeczywistości mamy często do czynienia z rozproszeniem akcji(np. 20-30%) należy do bardzo wielu właścicieli, z których każdy posiada niewielka ilość akcji. W rezultacie skupienie w ręku jednego właściciela znacznie mniej niż 51% akcji pozwala na całkowitą kontrole spółki. Im większe rozproszenie akcji tym mniejsza jest ilość akcji potrzebna do władania spółką.
Holding może również powstać w wyniku kupowania akcji przedsiębiorstw na giełdzie. Najczęściej holdingi tworzą wielkie firmy przemysłowe lub finansowe ( banki) w celu kontrolowania przedsiębiorstw powiązanych z ich działalnością. Jednym z największych holdingów w skali światowej jest General Motors.
Kartel
Kartele powstały w Niemczech na przełomie XIX i XX wieku. Umowy kartelowe dotyczą wspólnej polityki ustalania cen, podziału i rynków zbytu (wyznaczania kwot rynkowych) a także koordynacji planów inwestycyjnych przedsiębiorstw. W skład karteli mogą wchodzić przedsiębiorstwa krajowe, zagraniczne, a niekiedy instytucje rządowe poszczególnych krajów. Jednym z najbardziej znanych karteli międzynarodowych jest OPEC organizacja eksporterów ropy naftowej.
Zasadniczym celem umowy kartelowej jest ograniczenie wzajemnej konkurencji oraz podział osiąganych zysków monopolowych. Producenci wchodzący w skald kartelu wyznaczają odpowiednie kontyngenty produkcji dla każdego przedsiębiorstwa i równocześnie określają ceny sprzedaży. Podział zysków jest zazwyczaj funkcją przyznanych kontyngentów produkcyjnych lub rynkowych. Przedsiębiorstwa kartelu walczą nieustannie miedzy sobą o przydziały kontyngentów, o wielkości udziałów rynkowych oraz o podział wspólnie osiąganych zysków. Powstające konflikty prowadza w końcu do łamania ustaleń kartelowych przez niezadowolonych producentów. Z tej racji kartele są z natury forma niestabilna i po pewnym okresie funkcjonowania ulegają rozwiązaniu.
OPEC jest organizacją zrzeszającą największych światowych eksporterów ropy naftowej. Impulsem do jej utworzenia była konieczność ochrony przed dyktatem naftowych koncernów. Dziś jednak wielu uznaje ją za kartel dążący do przejęcia kontroli nad światowym rynkiem ropy.
Geneza:
W latach 50-tych ceny na światowym rynku ropy kształtowane były przez wielkie koncerny naftowe. Największe zyski czerpało „Siedem Sióstr” - kartel siedmiu największych kompanii, skupiających większość wydobycia, rafinerii i dystrybucji (British Petroleum, Exxon, Gulf Oil, Mobil, Royal Dutch Shell, Standard Oil i Texaco). Wraz z rosnącym zapotrzebowaniem na ropę rosły zyski firm zajmujących się jej wydobyciem, ale tylko niewielki procent dochodu ze sprzedaży ropy i jej pochodnych trafiał do skarbu państw, na terenie których była ona wydobywana.
Monopol wielkich kompanii, którego skutkiem było bogacenie się państw zachodnich kosztem najbiedniejszych, ale zasobnych w ropę państw doprowadził do powstania organizacji, która miała bronić interesów krajów eksportujących ropę i stanowić przeciwwagę dla „Siedmiu Sióstr”.
OPEC (The Organization of the Petroleum Exporting Countries), czyli Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową jest organizacją zrzeszającą największych światowych eksporterów ropy naftowej. Została utworzona w trakcie trwającej od 10 do 14 września 1960 roku konferencji w Bagdadzie. Celem Organizacji jest:
· ochrona interesów i ujednolicenie strategii handlowych Państw Członkowskich,
· dążenie do zapewnienia równowagi między podażą a popytem oraz utrzymanie stabilnych cen ropy na rynku światowym.
Głównym narzędziem w dążeniu do realizacji tych celów mają być normy wydobycia, za pomocą których Organizacja chce dostosowywać tempo produkcji do wymagań rynku i utrzymując równowagę między popytem a podażą nie dopuszczać do gwałtownych wahań ceny ropy.
Pierwotnie siedziba OPEC znajdowała się w Genewie, jednak 1 września 1965 została przeniesiona do Wiednia.
Członkowie:
Zgodnie ze statutem OPEC „każdy kraj, będący znaczącym eksporterem ropy naftowej w stanie surowcowym, którego podstawowe dążenia są zbieżne z dążeniami Państw Członkowskich może zostać pełnoprawnym Członkiem Organizacji, jeśli otrzyma akceptację trzech czwartych Państw Członkowskich, wliczając w to jednomyślną akceptację Państw Założycielskich”.
Państwa założycielskie to oczywiście pięć krajów, które brały udział w bagdadzkiej konferencji - Arabia Saudyjska, Irak, Iran, Kuwejt i Wenezuela.
W następnych latach dołączyło do nich jeszcze dziewięć krajów - Katar (w 1961), Indonezja i Libia (1962), Abu Dabi (1967, od 1971 roku wraz z sześcioma sąsiednimi państwami jako Zjednoczone Emiraty Arabskie), Algieria (1969), Nigeria (1971), Ekwador (1973 do 1992 i ponownie od 2007), Gabon (1975 do 1996) i Angola (2007).
Struktura:
Głównym organem OPEC jest Konferencja złożona z przedstawicieli wszystkich Państw Członkowskich (Heads of Delegation), z których każdy ma jeden głos. Konferencja podejmuje decyzje dotyczące głównych strategii Organizacji oraz sposobach ich realizacji, a także decyduje o przyjęciu nowych Państw Członkowskich. Organizowana jest dwa razy w roku, w marcu i wrześniu, oraz dodatkowo zawsze, kiedy wymaga tego sytuacja. Konferencja wspierana jest przez Sekretariat, zarządzany przez Komitet Gubernatorów (Board of Governors), na czele którego stoi Sekretarz Generalny.
Działalność:
W pierwszej dekadzie swojej działalności OPEC nie była zbytnio efektywna. Od 1958 do 1971 roku ceny ropy stale spadały. Za baryłkę ropy, która w 1958 roku kosztowała 10,88 dolarów, w 1970 roku płacono 7,36 dol. Dopiero w początku lat 70-tych zaczął się powolny wzrost cen ropy.
Do ich dramatycznego wzrostu doszło dopiero w 1973 roku, w czasie pierwszego kryzysu naftowego. Szóstego października 1973 w wyniku syryjsko - egipskiej agresji na Izrael rozpoczęła się wojna Jom Kippur. W czasie konfliktu państwa Europy Zachodniej oraz Stany Zjednoczone opowiedziały się po stronie Izraela. W odwecie kraje arabskie zrzeszone w OPEC postanowiły wstrzymać handel z tymi krajami. W tym samym czasie OPEC zdecydowała się na zmniejszenie wydobycia ropy, zmniejszając tym samym jej podaż i doprowadzając do gwałtownego wzrostu cen tego surowca.
W tym czasie cena ropy skoczyła z 8,69 do ponad 27,20 dolarów za baryłkę.
Drugi kryzys naftowy rozpoczął się w 1979 roku. Spowodowany był głównie gwałtownym spadkiem wydobycia, którego przyczyną była sytuacja polityczna na Bliskim i Środkowym Wschodzie - wkroczenie wojsk radzieckich do Afganistanu, rewolucja islamska w Iranie. Cena ropy gwałtownie wzrosła i w 1980 roku sięgnęła 70 dolarów za baryłkę, jednak, inaczej niż w czasie pierwszego kryzysu, nie był to stały wzrost i cena równie szybko zaczęła spadać. Dodatkowo, importerzy ropy postanowili ograniczyć do minimum zużycie tego surowca i zaczęli, przynajmniej częściowo, zaopatrywać się w ropę wydobywaną na Alasce i Morzu Północnym. Doprowadziło to spadku popytu i zmusiło państwa OPEC do zmniejszenia wydobycia, w wyniku czego ich zarobki wyraźnie spadły.
Od lat 90-tych cena ropy stale rośnie, konflikt w Zatoce Perskiej i katastrofy takie jak huragan Katrina powodują ich dalszy wzrost. 2 stycznia 2008 roku cena za bryłkę przekroczyła 100 dolarów i nadal rośnie.
Skutki:
Wprawdzie stałe podnoszenie cen ropy pokazało jak silna jest pozycja OPEC i pozwoliło wzbogacić się państwom Organizacji, jednak jednocześnie bardzo boleśnie uświadomiło importerom ropy ich uzależnienie od OPEC. To skłoniło największych importerów - Stany Zjednoczone, Japonię oraz państwa Europy Zachodniej do inwestowania w badania alternatywnych źródeł energii, co może skutkować zmniejszeniem zużycia ropy, a tym samym uderzy w państwa zrzeszone w OPEC, oraz poszukiwania nowych złóż ropy. Obecnie intensywnie eksploatowane są złoża ropy w Rosji, na Alasce oraz na Morzu Północnym.
Krytyka:
Stałym elementem, towarzyszącym OPEC niemal od początku jej istnienia, jest lawina spadającej na Organizację krytyki.
OPEC, jako kartel, krytykowana jest za dążenie do przejęcia kontroli nad rynkiem ropy, zawyżanie jej cen, wyłącznie w celu zwiększenia zarobków państw członkowskich oraz doprowadzenie do wzrostu inflacji. Faktem jest, że skupiając w swoich rekach 40 procent wydobycia ropy,15 procent wydobycia gazu oraz 77,6 procent światowych rezerw ropy OPEC ma ogromny wpływ na ceny ropy, a przez to również na ceny wszystkich artykułów, do wyrobu których ropa lub jej pochodne są bezpośrednio (jako surowiec) lub pośrednio (do transportu) potrzebne.
Od lat, dążąc do poprawy wizerunku Organizacja wyraża swoją chęć pomocy państwom rozwijającym się, podkreśla dbałość o ekologię. W 1975 roku OPEC powołała OFIE (Opec Fund for International Development) znany też jako Fundusz Specjalny (OPEC Special Fund), którego celem jest pomoc krajom rozwijającym się, a głównym źródłem finansowania są dobrowolne składki przekazywane przez Państwa Członkowskie.
USTAWODAWSTWO ANTYMONOPOLOWE
Pozycja monopolisty umożliwia nie tylko ustalenie ceny monopolowej, która jest,mniej korzystna dla kupujących aniżeli cena na rynku konkurencyjnym. Monopol może również stosować dyskryminacje cenowa lub narzucać swoje warunki cenowe wykorzystując posiadana pozycje dominującą.
Teoria ekonomii wsparta wieloma doświadczeniami praktyki gospodarczej wykazuje, iż monopolizacja produkcji, sprzedaży lub zakupów prowadzi do mniejszej efektywności alokacji zasobów (mniejszej efektywności gospodarowania) w porównaniu do wolnej konkurencji.
Szczególnie niebezpieczne dla konkurencji gospodarczej są jawne lub ukryte praktyki zmierzające do tworzenia karteli w wielu krajach rozwijających gospodarkę rynkowa. Krajem, w którym powstały pierwsze przepisy prawne o konkurencji były Stany Zjednoczone. Burzliwy rozwój gospodarki amerykańskiej pod koniec XIX wieku prowadził do przekształceń struktur gospodarczych oraz do powstania dużych organizacji monopolistycznych w formie trustów. Koncentrując działalność gospodarcza w rękach niewielkiej grupy kapitalistów trusty opanowały znaczna cześć handlu i przemysłu w USA. Niekontrolowana działalność trustów spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem społeczeństwa amerykańskiego. Znalazło to wyraz z ustanowieniu w 1980 r. Pierwszej na świecie ustawy antymonopolowej zwanej Sherman act ( od nazwiska senatora, który przygotował projekt ustawy. Zastosowanie w praktyce przepisów ustawy doprowadziło do całkowitej likwidacji trustów.
Celem ustawodawstwa antymonopolowego jest poprawa efektywności funkcjonowania rynku przez eliminowanie porozumień monopolistycznych, dyskryminujących podmioty pozostające poza porozumieniem, zakaz nadużywania pozycji dominującej, gdy skutki takiego zachowania zniekształcają, ograniczają lub hamują rozwój konkurencji, wreszcie niedopuszczenie do połączeń firm, w wyniku, których nowy podmiot posiadałby taka władze rynkowa, ze mógłby ograniczyć produkcje i podnieść ceny.
Ustawodawstwo antymonopolowe rozwinęło się zwłaszcza po II wojnie światowej w USA i krajach Europy Zachodniej. Jednak wszystkie przepisy, podatki nakładane na monopole były i są tak mało skuteczne, ze monopole nadal swobodnie się rozwijają, a ustawodawstwo antymonopolowe pozostaje pod martwa litera prawa. Najważniejszym elementem pierwszej ustawy antymonopolowej jest przekonanie, ze wolność konkurencji musi być chroniona. W konsekwencji praktyki zmierzające do ograniczenia konkurencji, takie jak zmowy i związki mające na celu ograniczenie handlu i wymiany towarowej, czy tez dążące do zmonopolizowania jakiejkolwiek części handlu lub wymiany towarowej miedzy stanami lub narodami zostały uznane za nielegalne.
W praktyce dotyczy to m.in. takich postępowań jak: uzgadnianie cen miedzy konkurentami, uzgadnianie ograniczeń produkcji oraz podziału rynków zbytu, wspólnego bojkotu lub uzgodnionej odmowy dostaw czy tez stosowania wyłączności umów.
W USA polityka antytrustowa oparta jest na trzech ustawach, które były i są poprawiane oraz modyfikowane poprzez decyzje sądów: Ustawie Shermana, Ustawie Claytona i Ustawie o Fedreralnej Komisji Handlu.
Ustawa Shermana
Ustawa Shermana została przyjęta w 1890 roku, po serii połączeń, jakie miały miejsce wśród wielkich korporacji. Zawiera ona dwa wyraźne postanowienia. Pierwsze, w części pierwszej Ustawy, która za nielegalne uznaje "każdą umowę, związek w formie trustu lub innej oraz porozumienie tajne w celu ograniczenia produkcji lub handlu pomiędzy stanami lub innymi państwami". Drugie, w części drugiej Ustawy, które stwierdza, że "każda osoba, która będzie działać monopolistycznie albo zawierać tajne porozumienia z inną osobą lub osobami w celu monopolizacji jakiejkolwiek części produkcji lub innymi państwami, winna będzie przestępstwa". Ujmując rzecz krótko - pierwsza część Ustawy zakazuje jakiejkolwiek formy współdziałania, która ogranicza konkurencję, a część druga zakazuje monopolizacji lub jakichkolwiek działań w celu uzyskania pozycji monopolu.
Ustawa Claytona
Ponieważ Ustawa Shermana nie precyzowała, czym są nieuczciwe i nieetyczne działania w biznesie i ponieważ sądy przyjmowały na ogół bardzo wąski pogląd na to, co stanowiło ograniczenie przemysłu i handlu, w roku 1914 Kongres przyjął nowe rozwiązanie prawne. Ustawa Claytona zawierała listę czterech działań ograniczających konkurencję, które uznano za nielegalne. Zakazem objęto dyskryminacyjne zróżnicowanie cen albo wykorzystywanie różnic cenowych nie uzasadnionych różnicami kosztów do osłabienia konkurencji albo stworzenia monopolu. Powyższe postanowienie zmierzało do powstrzymania firm od obniżania cen poniżej kosztów na określonych obszarach geograficznych po to, by wypchnąć konkurentów z rynku. Twierdzono, że w tego typu "niszczącą konkurencję zaangażowane były przede wszystkim linie kolejowe i domy towarowe.
Ustawa Claytona zabraniała:
- umów wiązanych;
- wyłączności handlowej;
- połączeń poziomych;
- połączonej dyrekcji.
Umowa wiązana jest porozumieniem między sprzedającym i kupującym, które wymaga od kupującego dane dobro lub usługę, by nabył jakieś inne dobro lub usługę.
Wyłączność handlowa jest porozumieniem między producentem i handlowcem pracującym dla tego producenta, która zabrania handlowcowi obrotu produktami innych producentów. Jednak Ustawa Claytona może być stosowana wyłącznie wobec takiej wyłączności handlowej, która ogranicza konkurencję w sposób "znaczny". Tak długo, jak produkty innych producentów sprzedawane są na tym samym obszarze, producenci mogą organizować wyłączność handlową obejmującą określone terytoria; związane to jest powszechnie stosowane w przemyśle samochodowym. Od 1985 roku urzędy antytrustowe i sądy są bardziej wyrozumiałe w stosunku do takich niecenowych ograniczeń konkurencji jak transakcje wiązane i wyłączność handlowa.
Część siódma Ustawy Claytona zabrania łączenia się firm albo wykupywania przez firmę akcji jej konkurenta, jeśli efekt połączenia w znaczy sposób ogranicza konkurencję. Ustawa odnosi się jednak wyłącznie do połączeń poziomych. Połączenie poziome jest połączeniem się dwóch lub więcej firm należących do tego samego rynku - na przykład dwóch producentów samochodów - w jedną firmę. Połączenia pionowe nie były objęte ustawą. Połączenie pionowe jest połączeniem się dwóch lub więcej firm, które wykonują poszczególne fazy jednego procesu produkcyjnego, w jedną firmę. Na przykład połączenie się firmy wydobywającej ropę naftową z firmą rafineryjną w myśl Ustawy Claytona byłoby dopuszczalne. Podobnie dopuszczalne były połączenia prowadzące do powstania konglomeratów. Konglomerat jest firmą, która powstaje w wyniku połączenia się szeregu firm działających w różnych gałęziach przemysłu. Te właśnie luki w Ustawie Claytona zostały - połączenia pionowe i konglomeraty - zostały częściowo wyeliminowane przez poprawkę Antypołączeniową Cellera - Kefauvera, którą przyjęto w 1950 roku. Jakkolwiek od tego czasu ustawa była wykorzystywana w ściganiu połączeń pionowych, to nie zdarzyło się, by użyto jej przeciwko konglomeratom.
Ustawa Claytona uznawała również za nielegalne zjawisko połączonej dyrekcji. Połączona dyrekcja jest praktyką polegającą na zatrudnianiu tych samych ludzi jako dyrektorów dwóch lub więcej konkurujących ze sobą firm. Jeśli ci sami ludzie kierują konkurującymi ze sobą firmami i zalecają politykę, która skutecznie zmniejsza rozmiary produkcji, to de facto doprowadzają do powstania rodzaju monopolu. Część ósma Ustawy Claytona zabrania takich rozwiązań, jeśli "znacząco obniżają one" konkurencję.
Ustawa o Federalnej Komisji Handlu
Pierwotnym celem Ustawy o Federalnej Komisji Handlu, którą przyjęto w 1914 roku, było udaremnienie "nieuczciwych metod konkurowania" firm. Ustawa upoważniała Federalną komisję handlu do przeprowadzenia dochodzeń w przypadkach szpiegostwa przemysłowego,
łapownictwa związanego z próbami przeniknięcia sekretów handlowych lub z uzyskaniem kontraktów, a wreszcie bojkotu. W późniejszym okresie Poprawka Wheelera - Lei rozszerzyła uprawnienia Komisji na sprawy "nieuczciwych lub wprowadzających w błąd działań lub praktyk", które wyrządzają szkodę klientowi, wliczając w to sprzedaż towarów złej jakości oraz reklamę wprowadzającą w błąd lub polegającą na oszustwie.
Wyraźnym celem wszystkich tych ustaw jest walka z monopolami, która prowadzona jest poprzez ustawowy zakaz działań gospodarczych zapobiegających konkurencji albo ją osłabiających. Sprawiając, że firmy mogą ograniczać produkcję lub ustalić ceny jedynie ukradkiem, ustawodawstwo antytrustowe zwiększa koszty zmawiania się między konkurentami. Pogwałcenia prawa pociągają za sobą grzywny i kary wobec zmawiających się firm i ich pracowników.
Należy jeszcze dodać, że zgodnie z wniesionymi poprawkami Ustawa Claytona daje prywatnym firmom prawo do wszczynania postępowania antytrustowego. Jeżeli pogwałcenie praw antytrustowych zostanie dowiedzione, firma będąca powodem w sprawie otrzymuje odszkodowanie w potrójnej wysokości ustalonych szkód.
Również w innych krajach ukazały się ustawy przeciwko restrykcjom handlowym. W Niemczech w 1909 roku uchwalono obowiązującą do dziś ustawę przeciwko nieuczciwej konkurencji, a w RFN w 1957 roku - ustawę przeciwko ograniczeniom konkurencji. Powołano także instytucje do czuwania nad przestrzeganiem ustaw antymonopolowych i ściągania monopolistycznych praktyk. W RFN jest to Federalny Urząd Kartelowy.
POLSKA
Polityka władz II RP
Kryzys gospodarczy lat 30. spowodował, że stosunek władz do organizacji monopolistycznych stał się jednym z najważniejszych zagadnień w polityce gospodarczej państwa. Politycy obozu rządzącego uznali, że istnienie karteli i syndykatów jest niezbędne dla realizacji polityki forsowania eksportu i uniknięcia masowych zwolnień robotników zatrudnionych w przedsiębiorstwach przemysłowych. Ważne, choć w mniejszym stopniu było to, że organizacje monopolistyczne przyczyniają się do utrzymania przejściowo nie wykorzystywanego potencjału produkcyjnego w różnych dziedzinach wytwórczości. Taka polityka władz była zgodna ze stanowiskiem dużej części potentatów przemysłowych reprezentowanych przez Centralny Związek Polskiego Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów. Jego działacze, podobnie jak politycy sanacyjni, również dowodzili, że monopole są niezbędne dla gospodarki kraju, ponieważ umożliwiają utrzymanie eksportu, stabilizację zatrudnienia oraz zachowanie majątku produkcyjnego wielu firm.
W kołach rządowych uważano, że monopolom z czasem będzie łatwiej niż indywidualnym producentom zająć trwałe miejsca na rynkach europejskich i w ten sposób zapewnić krajowi stały dopływ obcych środków płatniczych. Liczono na to, że polskie kartele i syndykaty zdołają z pomocą państwa osiągnąć znaczny udział w kontyngentach produkcyjnych przydzielanych przez wielkie międzynarodowe organizacje monopolistyczne. Ustałaby wtedy konieczność ponoszenia przez gospodarkę kraju kosztów wspierania eksportu, a konkurenci Polski na rynkach zagranicznych zostaliby ostatecznie zmuszeni do pogodzenia się z istnieniem nowego partnera w międzynarodowych stosunkach gospodarczych.
Mimo to władze postanowiły przeciwdziałać pewnym, negatywnym, w ich ocenie, przejawom działalności monopoli. Podjęły, zatem wysiłki zmierzające do regulowania wysokości cen dyktowanych przez zmonopolizowaną wytwórczość przemysłową oraz likwidując (delegalizując) porozumienia monopolistyczne uznane za niekorzystne dla gospodarki kraju. W tym celu wydano w 1933 r. tzw. ustawę kartelową, która nakazywała przedsiębiorcom zgłaszanie do specjalnego rejestru kartelowego wszystkich umów dotyczących:
- regulowania ilości i jakości produkcji i zbytu oraz jej kontyngentowania i rejonowania;
- ustalania cen i warunków sprzedaży;
- zamykania lub wykupu przedsiębiorstw należących do monopoli oraz outsiderów działających poza nimi;
- ograniczenia i zakazu inwestycji, płacenia postojowego;
- przystępowania nowych uczestników do określonego monopolu;
- zawierania umów rozwiązujących porozumienia monopolistyczne.
Prowadzenie rejestru (wykazu) monopoli powierzono Ministerstwu Przemysłu i Handlu. Minister, stojący na jego czele, miał prawo zwracać się do specjalnie utworzonego sądu kartelowego, działającego przy Sądzie Najwyższym, z wnioskiem o rozwiązanie tych organizacji monopolistycznych, które uznał za niepożądane. W 1935 roku przepisy ustawy kartelowej znowelizowano, rozszerzając zakres uprawnień władzy wykonawczej. Od tego czasu minister przemysłu i handlu samodzielnie podejmował decyzję o rozwiązaniu niektórych porozumień monopolistycznych, natomiast ich uczestnikom przysługiwało prawo odwoływania się od decyzji ministra do Sądu Kartelowego.
Polityka III RP
Polska gospodarka u progu procesu transformacji systemowej charakteryzowała się wysokim stopniem koncentracji produkcji i monopolizacji rynku. Było to kłopotliwe dziedzictwo po scentralizowanej gospodarce. Monopole w Polsce nie powstały w wyniku walki rynkowej z konkurentami, lecz pozycja ta została im nadana administracyjnie. Ma to istotne znaczenie dla polityki promowania konkurencji w gospodarce.
Administracyjne źródło monopolistycznej lub dominującej pozycji przedsiębiorstw sektora publicznego ( zwłaszcza państwowego) było jedną z głównych przyczyn braku ich głębszych reakcji na istniejącą na początku lat 90 barierę efektywnego popytu. Stąd właśnie wynikało ogromne znaczenie łamania struktur monopolistycznych przez ułatwienie wejścia na rynek nowych podmiotów gospodarczych oraz przez konkurencyjny import.
Na mocy ustawy z 24 lutego 1990 roku o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym rozpoczął swoją działalność Urząd Antymonopolowy ( obecnie nazywany Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów). Generalną linią działania Urzędu jest promowanie konkurencji przez wpływanie na zmianę struktury organizacyjnej gospodarki, w tym - tworzenie warunków dla powstania nowych firm oraz przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym, stosowanym wobec konsumentów i przedsiębiorstw. Promowanie konkurencji ma na celu poprawę efektywności gospodarowania w skali makro- i mikroekonomicznej.
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów pełni dwojakiego rodzaju funkcje: strukturalne i regulacyjne. Strukturalne funkcje Urzędu polegają na jego ustawowej możliwości wpływania na łączenie przedsiębiorstw, przekształcenie ich w spółki prawa handlowego, podział i tworzenie nowych podmiotów gospodarczych. W działaniach urzędu szczególna wagę przywiązuje się do likwidacji monopoli utworzonych dla potrzeb centralnego zarządzania gospodarką (tzw. monopole organizacyjne). Ważnym elementem strukturalnej polityki Urzędu jest jego wpływ na tworzenie warunków swobody wejścia na rynek, zwłaszcza małych przedsiębiorstw. Polega ono na przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym, broniącym dostępu do rynku, oraz inspirowaniu działań ułatwiających wchodzenie nowych przedsiębiorstw na zmonopolizowane rynki.
Regulacyjne funkcje Urzędu to przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym, polegającym przede wszystkim na:
- ustalaniu bezpośrednio lub pośrednio cen oraz zasad ich kształtowania między konkurentami w stosunkach z osobami trzecimi;
- podziale rynku według kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych;
- ustaleniu lub ograniczeniu wielkości produkcji, sprzedaży lub skupu towarów;
- ograniczeniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku podmiotów gospodarczych nie objętych porozumieniem;
- ustaleniu przez konkurentów, lub ich związki, warunków umów zawieranych z osobami trzecimi.
Ustawa odnosi się również do podmiotów gospodarczych, które już posiadają pozycje monopolistyczna i wykorzystują je do podwyższania cen. Tak wiec monopolistom zakazuje się:
• ograniczania produkcji i sprzedaży mimo posiadanych możliwości, zwłaszcza prowadzącego do zwiększania cen
• Wstrzymywania sprzedaży w celu podwyższania cen
• Pobierania nadmiernie wygórowanych cen