O poprawie Rzeczypospolitej, ks. O prawach

I- Jesli w jakieś rzeczypospolitej sa srogie prawa znaczy to, że są tam ludzie źle wychowani.

II- Obyczaje, źródła , początek prawa

Prawo- nagradzanie i karanie. Rozum to dar boski, kto sie go wyrzeka nie powinien nazywać sie człowiekiem. Dzieki rozumowi wiemy co jest dobre a co złe.

III- Wolnośc polega na umiejętności panowania nad złymi skłonnościami.Równość i sprawiedliwośc kar. Niewolnikiem jest osoba która słucha złych namiętności,- wonośc nie podlega ich władzy. „ Państwo perskie zginęło przez zbytnia niewole, a ateńskie przez ndmierną wolność”- chłopi, plebejusze jak p. Perskie, a szlachta jak p. Ateńskie.

Gorzej karceni powinni być ci na wyższych stanowiskach ponieważ mieli więcej sposobności na kształtowanie i rozwijanie rozumu niz ci biedniejsi.urowsze kary dla tych,którzy uważaja, że sa wychowani i lepsi od innych. „ Im wyżej stoi przetępca, tym jego zbrodnia widoczniejsza” i znajduje naśladowców.

IV-Prawa powinny utrzymywac każdego w jego obowiązkach

V-Różnośc i podział praw.Jedne prawa wyrosły ze stanu, inne wynikłyz obyczajów i urządzeń narodów, niektóre są boskiego pochodzenia

VI-Urząd wojewodów dla ludzi doświadczonych w wojaczce, sędziami-posiadający zdolności prawnicze, kasztelanie i starości grodowi- ci co staraja sie przestrzegać pokój domowy sprawiedliwość. Nie powinno sie wybierac tych, ktorzy sami o to zabiegaj. Wybierac na urzedy mieszkancow danego wojewodztwa w ktorym maja wlosci. Dle jednego człowieka najlepiej jeden urząd. Prawo powinno stanowic o wyborze króla. Nie powinien być nim cudzozimiec. Król powinien mieć przed oczami prawo boskie i nie powinien opływać w zbytni dostatek.Synów królewskich uczyć i nie pozwalać im przebywać w gronie rozputników, pochlebców itp. Urzędnicy powinni miec jasnookreślone swoje prawa i obowiązki.

VII- Lepiej być rycerzem niż szlachcicem.trzeba utalic ustawy dotyczace różnic w upawnieniachosób prywatnych. Np. Różnice upawnień plebejuszów i szlachty.

VIII- Ustawy dotyczace prawa własności i podział rzeczy. Np. Powszechnośc dóbr- objęcie dziedzictwa, rzeczy poszczegolne -np . prawo własności przez zasiedzenie jej , zapis w testmęcie

IX- Prawa o umowach i zobowiazaniach

X-Trzeba krać tych co pastwią sie nad ubogmi, bomoże zrodzić sie w nich wielka nienawiść i wybuchnąć może ona w każdym momęcie. Solon dawał możliwość dochodzenia swoich praw przed sądem.

4 rodzaje mężobójstwa; rozmyślne ( zamierzone), niespodziewane, konieczne, przypadkowe. Za 2 pierwsze śmierć.

Kara powinna zpaść po upływie pewnego czasu od dopuszczenia się występku, żeby człówiek sie uspokoił, a wyrok był sprawiedliwy.

Zbrodnia obrazy majestatu gdy ktoś wystąpi zdradziecko, podburzająco, czy buntowniczo powinna pdlegać karze, a nie jak tylko ktos kogoś obrazi.

XI- Prawa przeciw zbytkowi wszelkiego rodzaju.Pijacy którzy zrobili cos złego powinni być gorzej karani.

XII- Prawa przeciw próżnującym. Każdy kto chce jeść powinien pracować. Co roku każdy powinien rozliczac się ze spędzania czasu i wydatków.

XIII- O unikaniu i gaszeniu pożarów. Np. Powinni być wybierani starsi dzielnicowi co rok, którzy będą strzec gminy przed ogniami i nieszczęśliwa przygodą. Ominy powinny wytawać ponad szczyty budynków, każde domosto powinno mieć sprzęt do gaszenia pożarów. 3 grzywny dla tego kto przy pożarze się nie stawi.

XIV- Prawa dotyczące rozpraw i przewodów sądowych. Terminów sadów i ferii sądowych.

XV- O przysiędze, o badaniu świadków, a także o lekkomyslnych pieniądzach. Każdego świadka powinno przesłuchiwać sie osobno przez pisarza, który wyjaśnia mu powage przysiegi, bada czy jego świadectwo zasługuje na wiare, pyta czy zna sprawę, czy ktoś mu mówił jak ma zeznawać, potem rozstrząsa poszczególbe okoliczności zdarzenia.( tak było w sądownictwie kościelnym)

XVI- O sedziach i sądach.

Sędzia musi znać prawa, maja kierować się pawdą i sprawiedliwościa.Musi rozumieć sprawe, wysluchac obu str, nie powinien narzucac sposobu prowadzenia rozprawy oskarżycielowi,powinien wzywać do ugody, uzasadniać wyrok i być w nim konsekwentny. Wrok powinien odczytywać z pisma (żeby niczego nie pominąć). Ni epowinien przyjmować pdarunków. Nikt nie może być sędzią we własnej sprawie.Sądy powinny odbywać sie częściej. Sprawy powinno podzielić sie wedle powiatów, żeby nie wszyscy przychodzili na raz. Najlepiej żeby sędziowie zostali na urzędzie 3-4 lata. Powinno ich być 9. Trzech ze stanu duchownego, 3 ze szlacheckiego, 3 plebejuszy- grono dziewięciu mężów.( Nieparzysta liczba zeby w razie takiej samej liczby za i przeciw ktoś miał decydujący głos) Każdy może sadzić swój stan ale inne trójki mogą pomagać. Powinny urzędować każdego dniaz wyjątkiem świat, żniw itp. Określona zapłata pisarzom, sędziom. Apelacja tylko w wyjątkowych syt. do króla i sejmu walnego. Sedziba sędziów najlepiej w centrum Polski czyli np. Kraków czy Piotrków. Każdy powinien dostać po wiosce, żeby mógł uprawiać pole i ogród.Njapierw wybierani przez sjm walny a potem już między sobą ( np jesli którys z nich umrze)

XVII- O sejmach walnych. Sejmy powinny być krótsze i coroczne, nie powinno przyjeżdżć na ni tylu posłów ziemskich.(Fryczowskie rozważania na temat sądownictwa były w tamtych czasach najszerzej omówine. Byc może dzieki niemu izba poselska wystapiła z włsnym nawatorskim projektem najwyższego sądu apelacyjnego). Posłom za przyjazd na sejm nie powinno sie płacic, leopiej ta kase wydać na pożyteczniejsze sprawy.

XVIII- O oskarżeniu i obronie tak prywtnych jak i publicznych, o cenzorach i rzecznikach sąowych.

Dotychczas przemowy oskarżycieli i obrońców bardzo długie i wychwalały swojgo klienta za zaslugi itp. Wedłu Frycza nie powinno tak być, bo częstro odbiegali od tematu i tym chcieli odwrócić uwagę sadu, albo przekabacić na swoja str. Do sadu powinni przychodzić tylko ci między którymi jest sprawa sadowa.Powinno sie ustalić publicznych oskarżycieli i rzeczników broniacych sprawy pozwanych.Jeśli kogoś na niego nie stać , Rzeczpospolita powinna za niego zapłacić.Konkretna zapłata dla rzeczników żeby nie zdzierali z klienta. Powinno sie wprowadzić urzędy cenorów i nomofilaków.

XIX- Wykonawcy wyroków sadu. Tutaj rzecz o kacie.Musi być kat z urzędu, żeby sędzia sm nie wykonywał swoich wyroków.kat nie powinien byc potępiny przez innych, ale traktowany narmalnie.

XX- Kara musi być na skazanych wykonana.Czy to grosz czy głowa. Jeśli grosz pieniądze powinny iść albo do poszkodowanego albo do skarbu państwa.jeśli ktoś nie ma pieniędzy musi kre odbyć inaczej, np chłosta.Jeśli ma majątek (ziemie) musi to być sprzdane i dług spłacony. ( W jego czasch jak ktos nie płacił akbo nie dał zająć majatku to np podwajało sie kwote do zapłacenia która i tak nie była regulowana i sprawa się bardzo dłudo ciagnęła)

XXI- O ulepszenie praw. Prawa nie sa trałe i zbyt szybko sie zmieniaja Prawo powinni ustalać ludzie światowi, obyci, wykształceni, filozofowie, pawnicy(jak w rzymie). Prawodawca musi tak tworzyć prawo żeby słuszne i dobre.powinno ono kształtowa sie na prawie rzymskim.Radzi wprowadzić je do szkół.Powinno być ono jasno sformułowane ,bez miejsca na kjrętactwa, i dowoln interpretcje.

Orzeczach podobnych powinno sie ustanawiac pobobne prawa.Skoro karze sie sołtysa który jest nieużyteczny przez zprzedanie jego majątku , to czemu nie robi się tak też z np nieużytecznymi biskupami,sędziami, pisarzami, kasztelanami? Wszystkie części Rzeczposp. Trzeba trzymać w dobrym stanie.”rozpoczynasz rzeczy bardzo wielkie od chudego końca”. Jeśli sie kocha krj tzreba zacząć porządki od siebie. Frycz mówi o tym, żeby karac sołtysów ale tylko wtedy gdy naprwde coś źle zrobią a nie kiedy szlachta chce po prostu wykupić jego ziemie. ( Warta 1423. statut „ o sołtysie nieużytecznym albo buntowniczym. Prawo to wywarła szlachta na W. Jagielle)

Rzeczposp. Jest jak jedno ciało żywego stworzenia, krórego członki ozywia jeded duch i którego czynności wpływaja z jednego źródła. Jest jak cialo kościoła zwizene z Chrystusem.

Prawo nie było w Polsce takie samo np. Wedle prawa polskiego dobra brata po jedo śmierci zabiera się siostrze, a wedle mazowieckiego jej sie je przysądza. Dzieje sie tak bo w jednym władze rozpoznawania i rozróżniania prawdy są wyraźniejsze.

Prawa kościelne powinny być takie jak rzymskie np, jedne pozwalaja na slub kuzynów inne nie, w jednych gwałciciel musi ożenić sie z dziewczyną a w innych nie.(przyjkłady prawnika Bartolusa)

Prawa powinny być takie same żeby nie było krętactwa.

Rzeczpospolitą maja rządzić nakazy prawa a nie władcy.Jeśli przkracza on prawo staje sie tyranem i trzeba go wtedy podonić. Ci którzy powiedzieli że władca jest ponad prawem musieli myślec o ideale.Trzeba władcy wdrażac że jest przedstawicielem Rzeczpos.

Na zak. Ogólne wsazówki że urzędnicy maja być surowi , a obywatele maja poskramiać swoje namiętności. Kto obyczajów nie poprawia, a prawa nie słucha , klęske na wszystkich przyzywa

THE END

---