ęęłęó„Ojczyzna to wielki zbiorowy obowiązek”. Słowa te uczyń tematem rozważań o patriotyzmie - motyw naprawy Rzeczpospolitej w staropolskim piśmiennictwie i literaturze pięknej.

„Ojczyzna to wielki zbiorowy obowiązek”
– Cyprian Kamil Norwid.
Słowa te uczyń tematem rozważań o patriotyzmie
– motyw naprawy Rzeczypospolitej w staropolskim piśmiennictwie i literaturze pięknej.

„Ojczyzna to wielki zbiorowy obowiązek” powiedział Cyprian Kamil Norwid, mając przed oczyma Polskę w okresie romantyzmu. Mimo, iż słowa te zostały wypowiedziane wiele lat temu, dalej mają wielkie znaczenie i jestem przekonana o ich słuszności. Państwo istnieje dzięki obywatelom, którzy ją tworzą, i których nazywa się narodem. To właśnie naród wpływa na kształt kraju, na jego gospodarkę czy politykę. Wielu literatów staropolskich próbowało wskazać niedoskonałości, jakie wynikały z błędów ludzi. Pokazywali oni także przyczyny upadku naszego państwa, czego wynikiem były oświeceniowe rozbiory. Starali się także wysunąć propozycje naprawy, projekty mające na celu odbudowanie Rzeczypospolitej. Czy Polacy wysunęli z tego jakieś wnioski ? Możemy się o tym przekonać poprzez analizę wydarzeń kolejnych epok literackich.
Renesansowy okres Polski po roku 1953 określa się mianem złotego wieku. Kraj nasz był zjednoczony i silny gospodarczo. Posiadaliśmy Akademię Krakowską, czego wynikiem było szkolnictwo na wysokim poziomie. W tym okresie powstawały wspaniałe dzieła literackie, wychodzące spod pióra Mikołaja Reja czy Jana Kochanowskiego.

O programie przebudowy Rzeczypospolitej pisał Andrzej Frycz Modrzewski. Jego utwór pt. „O poprawie Rzeczypospolitej” składał się z pięciu ksiąg. W pierwszej z nich, zatytułowanej „O obyczajach”, publicysta wysunął postulat równości wobec prawa wszystkich obywateli, przedstawił także argumenty za i przeciw karze śmierci. W księdze „O prawach” autor skrytykował niesprawiedliwe prawo polskie, które według niego jest niezgodne z Biblią i świadczy o nierówności stanowej. Księga „O wojnie” mówi, iż każda wojna jest złem, ponieważ powoduje szkody i nieszczęścia. Wojny zostały podzielone na sprawiedliwe, czyli obronne, i niesprawiedliwe – wojny zaczepne. Autor wysunął postulat zabezpieczenia granic i opłacania regularnego wojska. W kolejnej części pt. „O kościele” Modrzewski głosił ideę zjednoczenia wyznań, gdyż był on zwolennikiem pokoju religijnego. Natomiast w księdze „O szkole” podkreślił rolę nauki i wiedzy, bo wysoki poziom oświaty gwarantuje rozwój państwa. Modrzewski pokazał jak powinno być zorganizowane doskonałe państwo. Przedstawił zasady życia społecznego, politycznego, religijnego i obyczajowego.

Kolejnym oświeceniowym publicystą był Piotr Skarga. W „Kazaniach sejmowych” wyraził swoje zdanie na temat aktualnej sytuacji Polski.
Ukazał kraj jako żywy organizm dręczony przez sześć chorób, którym były złe prawa, upadek moralności, brak patriotyzmu, niezgoda wewnętrzna, różnowierstwo oraz osłabienie władzy królewskiej. Skarga porównał Polskę do tonącego okrętu, którego pasażerowie ratują własne bagaże, zamiast chronić ojczyznę przed zatonięciem.

Barok to okres, w którym obserwujemy znaczny zastój w dziedzinie nauki. Rozwija się kultura dworska, ale pogłębia się wyzysk chłopów. W Polsce jest to czas wielu wojen, elekcji i buntów żołnierskich. Barokowym poetą, który zauważył słabości Rzeczypospolitej był Jan Andrzej Morsztyn. W swojej fraszce „Non facit taliter ulli nationi” zaznaczył, że kraj zawdzięcza sławę swej bohaterskiej przeszłości, lecz Polska barokowa jest słaba, bo słaba i zniewieściała jest szlachta, która nie zajmuje się sprawami politycznymi. Morsztyn uważał, że Polsce potrzebny jest silny rząd, który poprowadziłby ojczyznę do znacznego jej rozwoju. Negatywne zdanie o szlachcie miał także Wacław Potocki, który w swojej satyrze „Pospolite ruszenie” przedstawia sytuację w obozie, gdzie zebrała się szlachta, aby bronić ojczyzny. Rotmistrz, gdy dowiedział się, że nocą może zaatakować nieprzyjaciel wydaje doboszowi polecenie wprowadzenia gotowości bojowej. Szlachta, która położyła się niedawno do snu, oburza się i ani myślała wstawać. Potocki ukazał negatywne cechy szlachty sarmackiej. Przedstawił ją jako warstwę niezdyscyplinowaną, anarchiczną, opieszałą, egoistyczną i nieświadomą, że w ten sposób naraziła Ojczyznę i jej obywateli na niebezpieczeństwo.

W epoce oświecenia, pomimo sprzyjającego Polsce rozwoju kultury, nastąpiło znaczne pogorszenie sytuacji politycznej. Kraj znajdował się w stanie rozkładu ze względu na wzrost anarchii czy funkcjonowania ustawy liberum veto i wolnej elekcji. W epoce tej nastąpiły trzy rozbiory Polski, pierwszy w roku 1772, drugi w 1792, natomiast trzeci w 1795.
Od tego momentu Polska straciła swoją niepodległość na 123 lata, pomimo tak wielu ostrzeżeń poetów poprzednich epok.

Krytykę wad polskiego społeczeństwa możemy zaobserwować w satyrach Ignacego Krasickiego. Utwór pt. „Monachomachia” stanowi parodię eposu homeryckiego i jest stylizowany na poemat ukazujący walkę pomiędzy dwoma zgromadzeniami zakonnymi. Krasicki, ukazując w sposób humorystyczny codzienne życie zakonników, pragnął pomóc Komisji Edukacji Narodowej, przejmującej nadzór nad szkolnictwem. Poeta pragnął przekonać społeczeństwo, że nadzór duchowieństwa nad oświatą wpłynął ujemnie na poziom polskiej kultury oraz szerzenia się ciemnoty i zacofania.

Próbę ratowania Ojczyzny podjęli oświeceniowi publicyści. Stanisław Staszic w „Edukacji” ukazał swoje poglądy związane z wychowaniem i kształceniem przyszłych obywateli. Według autora każdy młody człowiek powinien mieć przekazane z tradycji chrześcijańskiej wartości najistotniejsze w dalszym życiu, które są kształtowane w domu i szkołach. Także w utworze „Prawodawstwo” Staszic głosił obdarzenie wolnością osobistą, umożliwiającą decydowanie o swoim losie bez naruszania obowiązujących praw moralnych i etycznych. Stanisław Staszic opowiadał się za dziedzicznością tronu, podziałem władzy na wykonawczą i prawodawczą oraz powołaniem regularniej armii. Natomiast utwór Hugo Kołłątaja pt. „Do Stanisława Małachowskiego […] Anonima listów kilka” był zbiorem listów zawierających propozycje reform, jakie powinien uchwalić Sejm Czteroletni. Kołłątaj proponował m.in. wzmocnienie władzy królewskiej, zniesienie liberum veto, wprowadzenie reformy podatkowej czy utrzymanie licznej armii. Natomiast „Do prześwietnej deputacji” to manifest pełniący funkcję mowy politycznej. Autor zwraca się do komisji przygotowującej projekt konstytucji z apelem o rozwagę i przyjęcie bezpieczeństwa człowieka, szczęścia obywateli i jedności ojczyzny za główne „prawidło robót”, zmierzających do uzdrowienia państwa. Zachęca on do uwolnienia chłopów od poddaństwa i przyznania mieszczanom prawa do nabycia ziemi.

Romantyzm był epoką, w której możemy zaobserwować postawę buntu przeciwko niesprawiedliwości społecznej, przesądom i konwenansom czy złu panującemu na świecie. Wielu poetów, skazanych na wygnanie, tworzyło poza granicami ojczystego kraju. W swoich utworach przedstawiali oni przede wszystkim ojczyznę jako raj utracony, utopię. Skupiali się bardziej na opłakiwaniu zakazanego kraju, niż na konkretnym i trzeźwym wskazaniu przyczyn upadku państwa.

Adam Mickiewicz wyraził swoją krytyczną ocenę polskiego w scenie „Salon Warszawski” w „Dziadach cz. III”. Podzielił on towarzystwo zebrane w salonie na trzy grupy. Pierwszą była elita towarzyska, czyli arystokracja reprezentowana przez wielkie damy, polskich urzędników i generałów. Głównym tematem ich rozmów były bale i rozrywki. Ubolewali oni, iż odkąd wróg polskości, Nowosilcow, wyjechał z Warszawy, nikt nie potrafi zorganizować prawdziwego balu. Drugą grupą byli literaci, którzy uważali, iż literatura powinna ukazywać sprawy wzniosłe. Mickiewicz skrytykował ich postawę, ponieważ uznawali oni historię Ciechowskiego, polskiego patrioty, jako temat nie zasługujący na uwagę. Trzecia grupa, której autor był przychylny, określała towarzystwo stolikowe. Była to polska młodzież zaangażowana w działalność spiskową, wyrażała ona sądy i opinie związane z prześladowaniem Polaków. Piotr Wysocki w swej wypowiedzi tak sprezentował ocenę narodu polskiego:

„Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.”.

Mickiewicz, pomimo iż przebywał poza granicami ojczyzny, był zagorzałym patriotą. Starał się wskazać narodowi przyczyny upadku powstania listopadowego oraz koncepcję walki o wolność. Dążył on do ukazania w utworach męczeństwa i prześladowań polskiego narodu.
Na przestrzeni wielu epok polscy poeci starali się wskazać błędy, które negatywnie wpływały na nasz kraj. W swoich utworach stawiali często wyimaginowanych bohaterów w sytuacjach, w których znajdował się niejeden Polak. Chcąc wskazać przyczyny upadku Polski oraz propozycje jej naprawy, poeci tworzyli historie ludzi zwykłych i przeciętnych, by trafić do czytelników, pragnęli wzbudzić w ludziach chęć działania oraz nadzieję na lepszą przyszłość. Mimo przestróg, wskazania przyczyn upadków czy projektów naprawy kraju, ludziom ciężko było zorganizować się i połączyć siły, czego wynikiem była 123-letnia niewola. Myślę, że gdyby Polacy nie zlekceważyli rad literatów, Polska byłaby krajem silnym i zjednoczonym. Nie doszłoby do tak wielkiej katastrofy, jaką były rozbiory. Sądzę, że wydarzenia z przeszłości mają bardzo duży wpływ na kształt i obraz obecnej Polski. Wyjeżdżając na wakacje, często dowiaduję się od obcokrajowców, iż nie potrafią oni wskazać gdzie dokładnie usytuowany jest nasz kraj. Niektórzy są przekonani, że Polska wciąż jest krajem komunistycznym. Słowa te bolą na pewno każdego Polaka, ale niewielu podejmuje działania, by zrobić cokolwiek w kierunku poprawy wizerunku naszej ojczyzny. Znowu nasuwa się tutaj problem integracji patriotycznej, zjednoczenia Polaków do wspólnej pracy. Wielu jest polityków, którzy na początku swej kadencji próbują naprawić błędy naszego niedoskonałego państwa. Niestety często tracą oni swój zapał już po pierwszej wręczonej im łapówce. Stworzyć silne gospodarczo, politycznie i społecznie państwo jest bardzo ciężkim zadaniem. Nie może się tego podjąć kilka poszczególnych jednostek, bo jest to niemożliwe. Należy działać, jednoczyć się, bo przyszłość kraju leży w rękach całego narodu. Uważam, że każdy obywatel ma obowiązek opieki i pracy nad swoim krajem, bo jak powiedział Cyprian Kamil Norwid „Ojczyzna to wielki zbiorowy obowiązek”.
ęłęóA. Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej"

Utwór jest sumą poglądów na temat kształtu i organizacji nowoczesnego państwa. Traktat składa się z pięciu ksiąg, obejmujących najważniejsze w funkcjonowaniu państwa dzieciny: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O Kościele", "O szkole". Główne postulaty Modrzewskiego: nacisk położony na moralną storę życia (propozycja powołania cenzora, który kontrolowałby sposób życia i morale obywateli); oddzielenie spraw Kościoła od państwa, Kościół podporządkowany państwu; pieniądze z dóbr kościelnych i klasztornych przeznaczone na rozwój szkół (opodatkowanie); wojny są złem, toteż pisarz nie popiera wojen zaborczych, ale nowoczesne państwo powinno umieć bronić swoich granic.