Opracowanie

„O poprawie Rzeczypospolitej” – geneza traktatu Właściwy tytuł dzieła

Modrzewskiego to „Commentariorum de Republica emendanda libri

quinque” (łac. „Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć”).

Utwór ukazał się w 1551 roku bez dwóch ostatnich ksiąg („O Kościele”,

„O szkole”) ze względu na interwencję cenzury. W 1554 roku traktat

wydrukowano w całości w Bazylei. Pięć lat później wydano wznowienie

dzieła, zawierające m.in. dodatki do ksiąg i uzupełnienie autora

(Defensio = łac. „Obrona”). „O poprawie Rzeczypospolitej” –

interpretacja „O poprawie Rzeczypospolitej” to renesansowy traktat,

który zawiera wizję idealnego (ale nie utopijnego!) państwa.

Modrzewski w pięciu księgach, z których składa się dzieło, wskazał te

elementy państwa, które wymagają napraw i reform, m.in.: system

edukacji, władza wykonawcza, sądownictwo. Autor wymienił także

problemy, z jakimi zmaga się polskie państwo. Modrzewski podkreśla

rolę silnej władzy królewskiej. Ideał władcy to – zdaniem autora – mądry

i roztropny człowiek, otoczony grupą zaufanych i bardzo

doświadczonych doradców. Jedną z kluczowych kwestii poruszanych w

traktacie jest problem nierówności obywateli wobec prawa. Modrzewski

przytacza przykład zastosowania dwóch różnych kar za tę samą

zbrodnię: za morderstwo szlachcic zostaje ukarany grzywną, plebejusz

– skazany na śmierć. Autor wielokrotnie odnosi się do kwestii

obyczajów, nazywając je podstawą prawa. Zdaniem Modrzewskiego

ogromną rolę w stanowieniu i wypełnianiu praw odgrywa moralność

(etyka). Pisarz nakłania wprost do dbania o własny duchowy rozwój.

Propaguje walkę ze słabościami, które „zmuszają” zwykłego obywatela

do łamania prawa, a także wzmacnianie silnej woli. Modrzewski jest

zaciekłym przeciwnikiem wojny (wyjątek stanowi tu wojna obronna).

Jedna z ksiąg traktatu w całości została poświęcona problematyce

obronności kraju. Modrzewski proponuje konkretne rozwiązania mające

wzmocnić Rzeczpospolitą: wzmacnianie granic, budowę zamków

przygranicznych, większe zaangażowanie szlachty. Podaje

jednocześnie argumenty przeciwko wojnie, podkreślając ogrom

niesionego przez nią zła: (…) Zaprawdę, żelazne serce mieć by musiał

ten, kto tyle zła w wojnie widząc nie wzdrygałby się na jej wspomnienie,

choćby sobie zwycięstwo obiecywał (…). Trafnie zauważa, że ci, którzy

wywołują wojny, zazwyczaj unikają kary. Szkolnictwo i Kościół to dwie

ostatnie kwestie poruszane w traktacie. Modrzewski jawi się tu jako

znakomity przedstawiciel epoki, podkreślający konieczność

harmonijnego i wszechstronnego wykształcenia. Autor apeluje o wielki

szacunek dla nauczycieli i zwiększenie uwagi w kwestii finansowania

szkolnictwa. Jeśli chodzi o kwestię religii i instytucji Kościoła,

Modrzewski propaguje irenizm (pogląd zapoczątkowany przez Erazma

z Rotterdamu), czyli dążenie do jedności chrześcijan. Treść

przedostatniej księgi traktatu doczekała się potępienia ze strony

Kościoła katolickiego i początkowo była objęta cenzurą. Mimo to, dzieło

Modrzewskiego cieszyło się dużą popularnością (łaciński utwór był

czytany w całej ówczesnej Europie), a kolejne pokolenia doceniły styl

traktatu i wagę poruszonej w nim tematyki. „O poprawie

Rzeczypospolitej” – najważniejsze motywy literackie w dziele Motyw

prawa To jeden z kluczowych motywów traktatu. Modrzewski podkreśla

konieczność zreformowania polskiego prawa. Wytyka władzom

sądowniczym nierówne traktowanie obywateli. Autor przekonuje, że

podstawą sprawiedliwości jest równość wszystkich klas społecznych

(szlachty, mieszczaństwa, chłopstwa) wobec prawa. Zauważa także

zależność pomiędzy prawem a indywidualną postawą moralną

jednostki. Motyw szkoły Problematyce polskiego szkolnictwa w dobie

renesansu poświęcona jest jedna z pięciu ksiąg traktatu. Modrzewski –

podobnie jak większość renesansowych twórców – podkreśla ogromną

rolę wykształcenia w życiu człowieka. Namawia do lepszego

finansowania szkolnictwa (proponuje m.in., aby edukacja młodzieży

finansowana była z dóbr klasztornych) i większego szacunku dla

zawodu nauczyciela. Autor przypomina o wielkiej moralnej

odpowiedzialności ciążącej na nauczycielach. Chętnie posługuje się

przykładami z historii starożytnej, przytaczając opowieści o wielkich

władcach wychowywanych przez filozofów. Podkreśla także wagę

wykształcenia jako narzędzia służącego do budowania świadomości

młodych Polaków. Motyw wiary We wczesnej młodości Modrzewski

miał kontakt ze środowiskami reformatorskimi (kalwiniści). Z pewnością

wpłynęło to na proces kształtowania się jego poglądów. W traktacie

pisarz propaguje ideę irenizmu, podkreślając konieczność pojednania

wszystkich wyznań chrześcijańskich. Autor nie obawia się krytykowania

władz Kościoła katolickiego. Proponuje, by w soborach – prócz osób

duchownych – uczestniczyły osoby świeckie.