O poprawie Rzeczypospolitej
W słynnym traktacie pt. O poprawie Rzeczypospolitej Andrzej Frycz-Modrzewski tworzy własną wizję prawidłowo funkcjonującego, sprawiedliwego, prawego państwa. Poglądy autora dotyczą konkretnie Rzeczypospolitej, a nie są rozwiązaniami abstrakcyjnymi. Jakie tematy podejmuje autor? Zawarte są w tytułach pięciu ksiąg :
I O obyczajach
II O prawach
III O wojnie
IV O Kościele
V O szkole
Jak widać - nie pomija Modrzewski żadnego z ważnych problemów państwa, którego uniwersalną konstrukcję tworzą : sąd, wojsko, Kościół, oświata i ... obyczaj.
Swój wywód rozpoczyna Frycz od przykładu. Pewien szlachcic zostaje pobity tak dotkliwie, ze umiera. Sprawcy są znani - trzeba ich ukarać. I oto :|”sprawiedliwość”! za takie samo przewinienie szlachcic nie jest ukarany, a plebejusz zostaje skazany na śmierć. Jak to jest - zadaje Modrzewski - ze w tej samej Rzeczypospolitej, za tę samą winę, jedni płaca głową, a innych traktuje się pobłażliwie. Państwo polskie nie spełnia więc podstawowego zadania: żeby wszyscy mogli żyć spokojnie i szczęśliwie. Jednakże ważny jest postulat Modrzewskiego o równouprawnieniu wszystkich! Wtedy była to zupełna nowość w Europie - pierwszy sygnał rodzącej się demokracji, równie ważny jak odkrycie Kopernika.
Najistotniejszą i najbardziej światłą częścią dzieła wydaje się dziś księga II O prawach, ze względu na zawartą w niej myśl: bez praw nie może być prawdziwej wolności.
Z księgi O wojnie należy zapamiętać, że Frycz-Modrzewski jest - podobnie jak jego duchowy patron Erazm z Rotterdamu - wyznawcą ireizmu, czyli wielkim przeciwnikiem waśni i wojen, zwolennikiem zgody i pokoju. Eksponuje zło wojenne: zbrodnie, ohydy, hańby, nieszczęścia nieskończone, które wojna za sobą wlecze...
W księdze O obyczajach zajmuje się Modrzewski obowiązkami, cnotami, jakimi winien odznaczać się uczciwy obywatel, wykłada powinności senatora, posła, sędziego, starosty i hetmana.
W księdze O szkole widać, jak ogromną - większą niż Rej - przykłada Modrzewski wagę do edukacji młodego obywatela i do znaczenia zawodu nauczyciela. Pisze: „szkolny stan jest najcudniejszy i rzeczom ludzkim najpoczytniejszy” - i woła o potrzebę finansowania szkół, które ważniejsze jest niż wydatki na zabytki. Postulat ten bardzo łatwo zapamiętać, bo jest dziś tak samo lub bardziej jeszcze aktualny niż w XVI wieku.