A. Frycz Modrzewski - O poprawie Rzeczypospolitej
BUDOWA O POPRAWIE RZECZYPOSPOLITEJ: traktat publicystyczny Andrzeja Frycza Modrzewskiego O poprawie Rzeczypospolitej został napisany w języku łacińskim, jego pełny tytuł brzmiał: Commentariorum de republica emendanda, libri quinque. Całość składała się z pięciu ksiąg:
Księga I - O obyczajach (De moribus). Składają się na nią rozważania o ludzkiej naturze, o moralności. Modrzewski bliski jest w swych poglądach Erazmowi z Rotterdamu, czołowemu europejskiemu humaniście. Człowiek powinien dążyć do doskonałości (poprzez wiarę i życie zgodne z naturą). Modrzewski sporo czerpie z Biblii, szczególnie z Pięcioksięgu Mojżesza (mit pierwotnego i naturalnego dobra). Księga I zawiera również opis idealnego ustroju, łączącego przymioty monarchii (rządy jednego człowieka, króla), arystokracji (rządu jednej, elitarnej, warstwy społecznej) oraz politei (rządy ludu, większości). Była to oczywiście wizja utopijna, nierealna, ale Frycz miał nadzieję, że uda mu się przynajmniej wskazać właściwy kierunek postępowania (etycznego, moralnego) dla sprawujących władzę.
Księga II - O prawach (De legibus). Frycz skupił się w tej księdze na niesprawiedliwych, nierównych prawach, jakie w XVI wieku obowiązywały w Polsce. Znowu pojawia się argumentacja biblijna - skoro Bóg stworzył wszystkich ludzi równych, to nie może być sprawiedliwe, by za ten sam czyn szlachcic był karany łagodniej od mieszczanina.
Księga III - O wojnie (De bello). Modrzewski jest niechętny wojnom w ogóle. Rozróżnia jednak wojny sprawiedliwe (toczone w obronie ojczyzny) od wojen niesprawiedliwych, zaborczych. Pojawia się również postulat wzmocnienia obronności państwa, stworzenia mocnej, karnej i dobrze opłacanej armii. Tylko wtedy Rzeczpospolita będzie państwem bezpiecznym.
Księga IV - O Kościele (De Eccelesia). Była to niewątpliwie najbardziej kontrowersyjna księga traktatu. Frycz krytykuje Kościół katolicki, ale nie czyni tego w sposób brutalny, agresywny. Domaga się tolerancji religijnej i wolności sumienia, demokratyzacji organizacji kościelnej i niezależności Kościoła narodowego wobec papiestwa. Siebie samego określa, znowu za Erazmem z Rotterdamu, jako zwolennika irenizmu, czyli pokoju między poszczególnymi wyznaniami.
Księga V - O szkole (De schola). Naczelnym jest tu żądanie poprawy sytuacji bytowej nauczycieli. Frycz potępia przy okazji zbytek, rozrzutność i nadużycia w Kościele, postuluje jednocześnie laicyzację wychowania, podniesienie stanu oświaty, a przez to stopnia wykształcenia społeczeństwa polskiego.
Księga I, rozdział XI.
Autor określa obowiązki, jakie spadają na senatora. Uważa, że senator powinien jak najdokładniej zbadać wszystkie sprawy mu przedstawione, a następnie wydać sąd, który powinien się opierać na uczciwości, rozumie oraz prawach boskich i ludzkich. Dla przykładu ukazany jest sposób rozpatrzenia jednego z przestępstw, a mianowicie zabójstwa: czy powinno ono być karane śmiercią winnego, czy tylko nałożeniem na niego grzywny.
Księga II, rozdział III.
Opisuje przypadek, kiedy to szlachcic wspólnie z plebejuszem pobili innego szlachcica tak ciężko, że spowodowało to po pewnym czasie śmierć poszkodowanego. Ponieważ pobity nie potrafił określić, który z napastników zadał mu cięższe rany, po jego śmierci postawiono przed sąd i ukarano śmiercią plebejusza, pozostawiając szlachcica w spokoju. Autor wyraża tu dezaprobatę, a nawet potępienie dla prawa, które za jednakowe przestępstwa wyznacza karę, której wysokość uzależniona jest od stanu, z jakiego wywodzi się winny.
Księga III, rozdział II.
Autor wyraża tu swoją niechęć do wojen oraz zdanie, że najwięcej cierpią w czasie wojny ci, którzy najmniej zawinili - najubożsi, natomiast sprawcy wojen - królowie, książęta i możnowładcy - wychodzą z nich bez większych szkód. Stwierdza też, że żadne korzyści płynące z wygranej wojny nie usprawiedliwiają wszczynania, ani nie wyrównają strat materialnych i moralnych, poniesionych zarówno przez cały kraj, jak i przez poszczególnych jego obywateli.
Księga V, rozdział II.
Modrzewski potępia tu zbytek i rozrzutność, apeluje natomiast o pomoc materia1ną dla rozwoju oświaty. Wyraża też opinię, że nauczyciel powinien być w Rzeczypospolitej szanowany na równi z lekarzami, prawnikami i innymi ludźmi zasłużonymi dla ojczyzny.
Traktat " O poprawie Rzeczypospolitej" (pełny tytuł: "Commentariorum de Republica emendanda, libri quinque") jest najwybitniejszym utworem publicystycznym A. Frycza Modrzewskiego. Został on napisany po łacinie i wydany w Krakowie w 1551 r. Na całość składało się pięć ksiąg ( I. O Obyczajach, II. O Prawach, III. O Wojnie, IV. O Kościele i V. O Szkole), jednak pierwsze wydanie ukazało się bez dwóch ostatnich ksiąg, które zostały skonfiskowane przez kościelną cenzurę. Kompletne dzieło zostało wydane w Bazylei w trzy lata po ocenzurowanym wydaniu krakowskim.
"O poprawie Rzeczypospolitej" obejmuje całość najważniejszych reform ustrojowych koniecznych do wprowadzenia w kraju. Modrzewski wiedział, że osiągnięcie reform państwowych w XVI - wiecznej Polsce było możliwe jedynie poprzez króla i szlachtę, dlatego to właśnie im dedykuje swoje dzieło. Chce wykazać konieczność reform, a zarazem sposób ich przeprowadzenia.
Księga I. "O Obyczajach" - obejmuje rozważania o człowieku, jego naturze, moralności. Podobnie jak Erazm z Rotterdamu, autor uważa, że człowiek powinien dążyć do doskonałości poprzez wiarę i życie zgodne z naturą. Modrzewski uważa, że państwo powinno sprawować kontrolę nad przestrzeganiem zasad moralnych i cnoty, co zagwarantuje mu pomyślność i stabilność. Występuje przeciw przywilejom rodowym wynikającym z pochodzenia szlacheckiego - szczególnie przy obsadzaniu wysokich stanowisk państwowych. Twierdzi, że decydującym argumentem powinna tu być przydatność samej osoby do zajmowania danego stanowiska, jej mądrość, wiedza i uczciwość.
Księga II. "O Prawach". Modrzewski stanowczo występuje tu przeciw nierówności prawa karnego. Żąda zrównania wszystkich obywateli wobec prawa ( tzn. jednakowej kary za to samo przestępstwo dla każdego stanu). Zrealizowanie tego postulatu wydaje mu się podstawą wszelkich dalszych reform.
W Księdze III. "O Wojnie" zawarte są rozważania na temat konieczności wprowadzenia reform wojskowych i obronności państwa. Autor wyraża tu dezaprobatę wobec zniszczeń wojennych, jednocześnie wprowadza podział wojen na sprawiedliwe (toczone w obronie ojczyzny) i niesprawiedliwe (zaborcze). Modrzewski uważa, że należy unikać konfliktów zbrojnych w ogóle, lecz na wypadek zagrożenia, państwo powinno być przygotowane na skuteczną obronę.
Z kolei Księga IV. "O Kościele" pisarz domaga się zarówno zmian wewnątrz Kościoła, jak i uregulowania wzajemnego stosunku Kościoła i państwa w celu całkowitego uniezależnienia od papieża i jego legatów, reprezentujących interesy obce, często wręcz sprzeczne z interesami Polski. Autor domaga się tu również tolerancji religijnej, zwrócenia uwagi Kościoła na ogół wiernych a nie tylko na kwestie materialne.
W ostatniej Księdze V. "O Szkole" Modrzewski domaga się podniesienia poziomu nauczania, zakładania nowych szkół i poprawienia sytuacji finansowej nauczycieli. Obserwując rozrzutność dostojników kościelnych, chce aby i duchowieństwo brało czynny udział w finansowaniu szkół.
Dzięki dziełu " O poprawie Rzeczypospolitej" Modrzewski stał się jednym z najsławniejszych pisarzy politycznych XVI wieku w Europie. I w Polsce cieszył się wielkim uznaniem wśród polityków obozu królewskiego, ale równocześnie był gwałtownie atakowany przez przeciwników z obozu magnackiego (np. przez pisarza Stanisława Orzechowskiego). Zawarte w utworze postulaty
(• opieranie sądów na uczciwości i sprawiedliwości; • obrona chłopów przed uciskiem pańszczyźnianym; • równość wszystkich obywateli wobec prawa; • stworzenie silnej armii zdolnej skutecznie bronić państwa; • podniesienie poziomu oświaty; • uniezależnienie Kościoła od papiestwa), choć na ówczesne czasy dość utopijne, były próbą wskazania właściwego kierunku postępowania dla sprawujących władzę i dopiero dwa wieki później (oświecenie) dostrzeżono nowatorstwo myśli Andrzeja Frycza Modrzewskiego.