KSIĘGA POWTÓRZONEGO PRAWA
NAZWA
Hebrajska nazwa ostatniej księgi Pięcioksięgu brzmi Debarim [czyt. dewarim], znaczy „Słowa”. Biblia Grecka używa nazwy „Deuteronomion”, składajacej się z dwóch członów: deuteros, czyli „powtórny, wtórny, drugi” i nomos, czyli „prawo”. Ta nazwa wywodzi się z Pwt 17,18, gdzie w Septuagincie występuje wyrażenie „powtórne prawo”, w znaczeniu „powtórny zapis”, „powtórne rozporządzenie”, podczas gdy w tekście hebrajskim chodziło o „kopię”, „odpis” Prawa. Nazwę grecką przeniesiono do języka łacińskiego: „Deuteronomium”. W nazwie zwraca się uwagę na prawodawstwo, które w znacznej części jest powtórzeniem oraz zaktualizowaniem przepisów i rozporządzeń podanych w poprzednich księgach.
RODZAJ LITERACKI I KOMPOZYCJA KSIĘGI
Księga zamyka narrację i prawodawstwo obejmujące niewyobrażalnie długi okres od stworzenia świata do śmierci Mojżesza. Została opracowana w formie pożegnalnej mowy Mojżesza, jakby jego testamentu. Czytelnik odnosi wrażenie, że zawiera historię ostatnich dni życia wielkiego przywódcy i prawodawcy. W księdze jest bardzo mało fragmentów narracyjnych, natomiast często powtarzają się słowa: „Mojżesz powiedział...”. Dzięki takiej formule wprowadzającej, rozporządzenia i przepisy nabierają charakteru mów i pouczeń. Księga jest zbiorem praw oraz reguł postępowania opracowanych na bazie czterech tytułów umieszczonych kolejno w Pwt 1,1; 4,44; 29,1 oraz 33,1. Tytuły te dzielą księgę na cztery nierówne rozmiarami części, traktowane jako kolejne „mowy Mojżesza”:
Pwt 1,1 - 4,43: pierwsza mowa Mojżesza;
Pwt 4,44 - 28,69: druga mowa Mojżesza;
Pwt 29-32: zawarcie przymierza w Moabie;
Pwt 33-34: błogosławieństwo Mojżesza i jego śmierć.
Część pierwsza stanowi retrospektywne spojrzenie na wędrówkę od pobytu pod Synajem do przybycia do Moabu. Przypomina najważniejsze epizody, podkreślając skuteczność opieki Bożej nad Izraelem wyprowadzonym z niewoli i prowadzonym ku Ziemi Obiecanej. Jeden z kluczowych tematów stanowi wskazanie na los Mojżesza, który będzie oglądał kraj na własne oczy, ale Jordanu nie przejdzie (3,27). Wzgląd na dzieje wędrówki przez pustynię świadczy, że zachowywanie Bożych przykazań jest mądrością, natomiast odstępstwo stanie się na pewno powodem utraty ziemi.
Zasadniczy trzon całej Księgi Powtórzonego Prawa stanowi część druga, znana jako Kodeks Deuteronomiczny (Pwt 5-28). Otwiera go druga wersja Dziesięciorga Przykazań, mająca swój odpowiednik w Księdze Wyjścia. Ten zbiór rozporządzeń wyróżnia się zawartością i spójnością. Można w nim rozpoznać następujące tematy:
a). Pwt 5-11: wprowadzenie historyczne, czyli podstawy przepisów Prawa oraz główne wymogi czci Boga wraz z zachętami do posłuszeństwa i lojalności;
b). Pwt 12-26: korpus Prawa: nakazy i przykazania dotyczące różnych aspektów życia jednostki i wspólnoty wierzących;
c). Pwt 27-28: błogosławieństwa (za wierność) i przekleństwa (za niewierność).
Jest to schemat typowy dla rzeczywistości przymierza między Bogiem a ludem Jego wybrania. Podobną strukturę ma Dekalog. Bardzo prawdopodobne, że tekst Pwt 5-28 stanowi „Księgę Prawa” odnalezioną za panowania króla Jozjasza (640-609 przed Chr.) podczas prac remontowych w świątyni jerozolimskiej w 622 r. przed Chr. (2Krl 22,3-20; 23,1-3.21=23). Zapis przechowywano w świątyni jako świadectwo przymierza zawartego na Synaju, ponowionego po wejściu Izraelitów do Kanaanu na równinach Moabu. Do starożytnej „Księgi Praw” dodano wprowadzenie (Pwt 1-4) oraz zakończenie (Pwt 29-32) z opisem przymierza w Moabie oraz błogosławieństwa i śmierć Mojżesza. Skoro całą księgę nazywamy Deuteronomium zatem tekst Pwt 5-28 można określić jako Pradeuteronomium, które później zostało opatrzone wstępem i zakończeniem.
TEOLOGIA KSIĘGI POWTÓRZONEGO PRAWA
W Pwt mamy do czynienia z prawodawstwem podanym w perspektywie homiletycznej. Rozporządzenia zostały ujęte w formie zachęty, czyli parenezy, oraz homilii. Prawodawstwo jako takie jest mało atrakcyjne w przekazie, zatem styl homiletyczny ma je przybliżyć, potwierdzić jego zasadność i potrzebę. Uczynić je bardziej atrakcyjnym. Teologiczną wartość Pwt trzeba rozważyć w dwóch aspektach: historycznym i literackim. Na podkreślenie zasługuje kilka wątków.
1. Księga zawiera rozmaite prawa i rozporządzenia, które w biblijnym Izraelu nagromadzono przez wieki. Dzięki zebraniu ich w całość, możemy je poznać, odtworzyć ich ewolucję oraz opisywać życie wspólnoty wierzących.
2. Rozporządzenia zawarte w Pwt posiadają charakter zobowiązania i powinności. Oznaczają, że Boga należy nie tylko wielbić, lecz Mu SŁUŻYĆ, co oznacza potwierdzanie swojej wiary określonym sposobem życia. Wiara musi być czytelna i posiadać wymiar świadectwa.
3. Co się tyczy tematów specyficznie teologicznych, najważniejsze są następujące:
- koncepcja ludu Bożego (zob. Pwt 6,5; 29,12): Izrael żyje i rozwija się na dwóch płaszczyznach, a mianowicie historycznej (tak, jak inne narody) i teologicznej (jako lud Bożego wybrania). Jest to bardzo ważny rys jego monoteistycznej religijności, który powoduje również rozmaite napięcia. Oznacza, że lud Bożego wybrania realizuje swoje powołanie na płaszczyźnie historii. Z drugiej strony jego historia stanowi nie tylko składnik „obiektywnej historii”, lecz i Bożego planu zbawienia. Historia i dzieje nabierają zatem jakości religijnej i teologicznej. Dopiero na tym tle staje się lepiej zrozumiała koncepcja powołania i wybrania: jest to nie tyle wybranie „z”, ile wybranie„ku” bądź wybranie „do”. Izrael jest określany jako `am qodeš, czyli „lud święty” oraz `am segullah, „lud wybrania [Bożego]”. Wybranie i powołanie są postrzegane jako powinność, zobowiązanie, natomiast jego realizacja tworzy wspólnotę ludzi, którzy kierują się tą samą wiarą i jej wzniosłymi wymaganiami;
- wątek obietnicy: sedno relacji miedzy ludźmi stanowi zasada retrybucji, czyli odpłaty, przenoszona także do życia religijnego: Bóg za dobro wynagradza, a za zło karze. W Pwt kładzie się nacisk na nagrodę i to jest właściwa pedagogia religijna. Ale Bóg nie kieruje się zasadą odpłaty. Pwt wskazuje na nieustanną opiekę Bożą nad Izraelem, jako wyraz Jego stałej wierności względem ludu wybrania. Właśnie na tym opiera się pewność przyszłości, bo Bóg nigdy nie pozostawi swoich wybranych bez pomocy ani też o nich nie zapomni. Nie jest to jednak pewność absolutnie bezwarunkowa. Na tym tle pojawia się myśl o Bogu, który jest „zazdrosny” o swój lud, wskutek czego jego występki stanowią niewierność;
- dar ziemi: Kanaan, do którego Izrael jeszcze nie wszedł, postrzega się jako Ziemię Obiecaną, czyli kraj, w którym będzie obowiązywał Boży styl życia. Tym tłumaczy się nacisk na prawodawstwo społeczne: sędziowie (Pwt 16,18 - 17,13), król (17,14-20), kapłani (18,1-8), prorocy (18,15-22), czyli odpowiedzialność przywódców, a także na życie rodzinne, obronę ubogich, wdów i sierot oraz przybyszów, a także tzw. miasta ucieczki (19,1-13).