1. Biblia Żydowska (Biblia Hebraica BH) oraz Biblia chrześcijańska (S.T.). Koncepcja kanonu ksiąg świętych.

1. Wyznawcy judaizmu

2. Chrześcijanie

3. Muzułmanie

Każda z ww. religii korzysta z Biblii jako głównej księgi wiary. Różni je interpretacja ksiąg

Ad 1.

Żydzi interpretują Biblię przez Talmud stąd Judaizm Talmudyczny lub Judaizm Rabiniczny.

Ad 2.

Interpretacja przez pryzmat Nowy Testament, gdzie sednem rozumienia jest wiara w Jezusa Chrystusa, stąd Chrystologia.

Ad 3.

Interpretacja przez pryzmat Koranu.

Ad 1.

Tradycja żydowska => Biblia Hebrajska (wg Żydów, więcej napisana po hebrajsku niż aramejsku.

Biblia Hebrajska składa się z:

1. Tora(h) = od jara (t - taw) - ciskać, miotać, rzucić; mówić, ale też uczyć nauczać.

Na grecki νομος nomos - prawo stąd tłumaczone jako prawo.

Pięciozwój - πεντατέύχως Pentatuchos => futerał na zwoje

Sednem Biblii Hebrajskiej jest Pięcioksiąg.

1. Nebiim => prorocy

1. Risonim => rosz hebr. głowa stąd Risonim Nebiim - prorocy wcześniejsi: Joz, Sdz, 1 i 2 Sm, 1 i 2 Krl.

Działalność opisana od 1200 przed Chr., do 587 przed Chr czyli zagłady Jerozolimy. Zgodnie z tym, prorok to jest ten, który przedstawia i ocenia przeszłość z myślą o kształtowaniu przyszłości.

2. Acharonim - acharon - plecy, grzbiet.

Nebiim acharonim - prorocy późniejsi: Iż, Jr, Ez, Dwunastu: Oz, Jl, Am, Abd, Jo, Mi, Na, Hb, Sof, Ag, Za, Ma.

3. Ketubim - od katab, ketubim=> pisać, pisma.

Ps, Hi, Prz, Pięć zwojów: Rt, Pnp, Koh, Lm, Est, Ezd, Ne, 1-2 Krn, Dn, czyli w sumie 39 ksiąg.

Reasumując zestawienie mamy od pierwszych liter TANAK (Torah, Nebiim, Ketubim).

Biblia żyje, gdy jest odtwarzana, czytana.

Ad 2. Biblia chrześcijańska

Stary Testament - Stare Przymierze

Testament pochodzi z łacińskiego co oznacza przymierze, układ, więź

Nowy Testament - Nowe Przymierze

Układ ST bierze się z Biblii greckiej - Septuaginty, czyli przekładu z języka hebrajskiego na grecki z dodaniem ksiąg, które powstały w języku greckim.

Pierwotna to protokanoniczna, a w greckim deuterokanoniczna.

Ksiąg deuterokanonicznych jest siedem: Mdr, Syt, Jdt, Tob, Ba, 1-2 Mch. Wg chrześcijan jest więc 46.

Układ ksiąg

1. Historyczne - Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt, Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl, 1-2 Krn, Ezd, Ne, 1-2 Mch, Rt, Tob, Jt, Est.

2. Prorockie - Iż, Jr, Ez, Dn - prorocy więksi,

Prorocy mniejsi; Oz, Jd, Ag, Abd, Ma, Am, Jon, Mi, Na, Hi, Za, Ml

3. Dydaktyczne (mądrościowe) pozostałe księgi ST.

Układ ksiąg odzwierciedla kolejność powstania zbiorów.

PIĘCIOKSIĄG

Najważniejszym wydarzeniem Pięcioksięgu jest wyjście z Egiptu. Z tym związana była pamięć Izraela. Jemu poświęcone są księgi Wj, Kpł, Lb, Pwt.

Te księgi rozpatrywane są z różnych perspektyw:

1. historycznej

2. społecznej

3. kulturowej

4. prawa

5. liturgicznej

Kiedy księgi wyjścia były utrwalone, pojawiło się pytanie o początki. Z pytania o początku przed 1250 przed Chr. Z tego pytania zrodziły się dwie odpowiedzi;

1. Uwzględnienie pamięci i wątków historycznych. Była to pamięć o protoplastach biblijnego Izraela. Było ich trzech: Abraham, Izaak, Jakub. Pamięć była elementem tradycji ustnej. Ta pamięć została utrwalona w Rdz 12-50 - protohistoria Izraela. Historia Izraela rozpoczęła się wraz z wyjściem z Egiptu. Od tej pory lud stał się narodem świadomym swojego bytu. Abraham, Izaak, Jakub żyli w czasie: 1850-1750. Nastąpiła potem niewola do ok. 1250 r w Egipcie.

Co było wcześniej?

Jedynym przesłaniem stały się wiec wyobrażenia, myślenie kształtujące się w myśli. Zostało to stworzone w Rdz 1-11. Tekst ten można nazwać prehistorią.

Prehistoria Protohistoria Historia

Rdz 1-11 Rdz 12-50 Od Wj do końca

2. Księga Rodzaju tyi$)"r:B

Cała biblia napisana jest w języku hebrajskim. Niektóre jednak księgi są w języku aramejskim.

Nazwa księgi tyi$)"r:B Bereszit (Na początku, w łacińskiej Wulgacie - In Principio (Genesis - Księga Początków), w języku greckim γενεσεως Geneseos - Początki), pochodzi jak pozostałe części Pięcioksięgu, pochodzą od pierwszych słów zawartych w poszczególnych częściach.

Ze staropolskiego pochodzi Genesis, rodzaj, początek stąd Księga Rodzaju.

Księga Genesis dzieli się na dwie części: Rdz 1-11, a druga Rdz 12-50.

Pierwszą część możemy nazwać prehistorią, czy też historią początków. Urgesichte z niemieckiego - dzieje początków.

1. Budowa i cel księgi Rodzaju: prehistoria i protohistoria Izraela

Tworzywo historii początków księgi

1. łatwy przekaz w formie opowiadania (Noe, Babel, pierwsi ludzie, stworzenie)

2. rodowody (genealogia)

Celem rodowodów i opowiadań jest zapełnienie przeszłości w dwóch wymiarach:

• czasu - następstwo pokoleń,

• przestrzeń - opowiadania.

Tak opowiadania i genealogie są potrzebne. Spełniają rolę, jaką należałoby wypełnić luki czasowe, aby mogły wystąpić długowieczne postacie jak: Meteszuel, Jaird.

Prehistoria dzieli się na dwie części: przed potopem i po potopie. O tym co było przed opowiada się zdawkowo, w skutek czego potop zmienił świat na inny. Potop rozumiany jest więc jako nowe stworzenie, woda, która oczyszcza. Czas przed potopem ukazują moralną degradację ludzkości: Rdz 4, 22-24; 5, 29; 9, 20-27, 11, 1-9. Obok tego występuje również błogosławieństwo. Tu wyraz tego czynu widzimy w płodności.

Rdz 12 - rozumiany jako przejaw ambiwalencji, czyli dwuznaczności, zmagania dobra ze złem. To rezultat tego, ze tak jest od zawsze. Opowiadania mają więc charakter prototypiczny, wzorcowy np. tak jak Noe, Sem, Cham. Opowiadania Księgi Rodzaju, tak jak pozostałych ksiąg S.T. mają być odzwierciedleniem teraźniejszości. Ważne jest więc opowiadanie, a nie ich określenie czasowe.

Sumując czas księgi, dochodzimy do świadomości, że upłynęło już 1650 lat.

Wykaz po i przed potopem zawiera po 10 pokoleń. Też jest to tylko symbolem. Pierwszych 10 pokoleń do Noego, potomkowie 10 pokoleń od Abrahama. Noe staje się wiec ojcem protoplastą ludzkości. Abraham jest więc ojcem Izraela. W Rdz 5 i Rdz 10 istnieją różnice. W pierwszej części istnieje stwierdzenie; „miał innych synów i córki” - zginęły w potopie. W drugim rodowodzie: wylicza się rodzeństwo i wskazuje na ponowne zaludnienie ziemi.

Od Sema pochodzą: Żydzi i Arabowie,

Od Chama pochodzą: murzyni,

Od Jafeta: Grecy i inni.

2. Treść i budowa księgi Rodzaju (Rdz 1-11)

Rdz 1-11 - dwukrotne powtórzenie początkowego rozwoju ludzkości.

1. Stworzenie świata i człowieka: Rdz 1,1 - Rdz 2,4

2. Przyjaźń ludzkości z Bogiem: Rdz 2,5 - 25

3. Upadek ludzkości i skutki: Rdz 3

4. Grzech Kaina i skutki: Rdz 4, 1-24

5. Set w zamian za Abla i jego potomstwo: Rdz 4,25 - 5,32

6. Totalne zepsucie ludzkości i Boża decyzja o potopie: Rdz 6,1 - 7, 24

Nowe stworzenie

1. Troskliwość Boga o dzieło po potopie: Rdz 8, 1-19

2. Nowe przymierze Boga z człowiekiem: Rdz 8, 20 - 9,17

3. Brak rozwoju Noego jak niegdyś Adama i występek Chama i jego skutki: Rdz 9, 18 - 29

4. Sem, Cham, Jafet jako ojcowie po potopie: Rdz 10

5. Występek mieszkańców całej ziemi i ich rozproszenie - Wieża Babel: Rdz 11, 1 -8

W obu częściach ten sam schemat:

1. Dobroć Boża w stworzeniu.

2. Przyjaźń ludzi z Bogiem.

3. Grzech ludzi.

4. Jeszcze większy grzech ludzi.

5. Kara Boża jako warunek odnowy.

Schemat ten świadczy o przeżywaniu doświadczenia religijnego. Takie same jest doświadczenie w relacji z Bogiem. Ten schemat wyraża zgłębienie wiedzy Izraela i każdego człowieka. Taki przykład stanowi schemat teologii historii (dziejów).

3. Opowiadania o stworzeniu człowieka i świata. (Rdz 1,1-2,4a)

1. Wiersz pierwszy stworzenie, to Credo biblijnego Izraela. Stworzyciel nieba i ziemi.

;jerf)fh t")w {éyamf<ah t") {yiholE) )frfB tyi$)"r:B 1.1

(Bereszit bara Elohim, et haszamajim weet haarec)

Pierwsze zdanie jest jakby wyobrażeniem obrazowym wiary, początków świata. Tu pomocne są nauki przyrodnicze: paleologia, geologia. Wyobrażenie początków ma charakter opowiadania.

2. Wiersz drugi to przedstawienie pierwotnego chaosu

{Oh:t yn:P-la( \e$oxw Uhobw Uhot hftyfh jerf)fhw 1.2
;{éyfMah yn:P-la( tepexar:m {yiholE) axUrw

Akt stworzenia na dwa sposoby:

• powołanie czegoś do życia,

• podtrzymywanie czegoś co powstało.

Tu mamy kosmologię. Starożytna kosmologia wyobrażała sobie świat, jako ziemię ograniczoną morzem. Świat wg nich to bryła ziemi pływająca na morzu. Kopiąc w ziemi dojść można do Szeolu, pramorza. Wody ze studni pochodzą właśnie z tego pramorza.

3. Wiersz trzeci, gdzie staje się światłość jako pierwsze stworzenie przez: „Bóg rzekł i stało się”

;rO)-yihyáw rO) yihy {yiholE) rem)oYáw 1.3

Słowo ma więc moc stwórczą. Wg starożytnych więc światłość jest niezależna od słońca, księżyca. Światłość istnieje jako odrębność.

4. Wiersz czwarty, gdzie znajdujemy oddalenie światłości od ciemności.

{yiholE) l"D:báYáw bO+-yiK rO)fh-te) {yiholE) ):ráYáw 1.4
;\e$oxah }y"bU rO)fh }y"B

„I nazwał Bóg światłość dniem, a ciemność nazwał nocą”. U Żydów dzień liczy się od zachodu słońca.

5. Dzień drugi stwarzania - oddzielenie wód i nazwanie ich

Wyobrażenie sklepienia ponad ziemią. Oddzielenie wód na górze od tych na dole.

„Potem Bóg rzekł...zbiorowisko wód na ziemi nazwał morzem”.

6. Dzień trzeci stwarzania - pierwsze owoce i rośliny

Utworzenie morza, suchego lądu i pierwszych owoców. Tu pojawia się pierwsza klasyfikacja botaniczna: „trawy, dające nasiona, drzewa owocowe”

Trzeciego dnia pojawia się życie roślinne.

7. Oddzielenie pór roku i ciał świecących

Ciała świecące:

• mają świecić na ziemi - oddzielenie nocy od dnia,

• regulujący pory roku - tygodnie, miesiące, dni.

8. Dzień piąty - stworzenie istot żyjących Rdz 1,20.

„Tak Bóg stworzył potwory morskie,..., ptaki”, „Bóg widząc je, że są dobra - pobłogosławił je”

hebr. Beraka(h) - błogosławieństwo

Wyrazem błogosławieństwa jest dar, że stworzenie wciąż trwa.

9. Dzień szósty - stworzenie zwierząt lądowych.

• bydło udomowione,

• pełzające - te które może człowiek dogonić,

• dzikie (szybsze od człowieka).

10. „A wreszcie...”

Całe dzieło stworzenia zmierza do kulminacji. Do tej pory świat był przygotowywany dla ostatecznego dzieła: „...uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego nam” - pluralis deliberationis (liczba mnoga namysłów), lub też pluralis maiestatum (liczba mnoga dostojeństwa).

Przedziwna intuicja prawdy o Trójcy Świętej.

11. „Niech panuje...” Rdz 1,26.

Panowanie oznacza wg hebrajskiego nie tylko władzę, ale głównie odpowiedzialność nad powierzanymi rzeczami. Człowiek jest więc odpowiedzialny za dzieło stworzenia.

12. „...na obraz Boży go stworzył”.

Przekład dalszych słów winien brzmieć: „stworzył mężczyzną i niewiastą”.

Owe słowa rozumiemy jako dwa sposoby bycia człowiekiem. Zróżnicowanie płciowe jest odwzorowaniem tego Kim jest Bóg. Bóg nie ma ciała, nie jest cielesny, ale ludzka cielesność jest odzwierciedleniem Boga. W samej cielesności znajduje się miłość. Ta właśnie miłość jest odwzorowaniem Boga. Ten fragment mówi nam: Kim jest Bóg i kim jest człowiek. Człowiek - podwaliny religijnej antropologii, Bóg - podwaliny teologii. Schemat 7 dni to odzwierciedlenie tygodnia. Staje się schematem liturgicznym. Siódmy dzień szabat - hebr. odpoczynek, świętowanie.

4. Patriarchowie biblijnego Izraela (Rdz 12-50)

1. Budowa i treść księgi Rodzaju (Rdz 12-50)

Bohaterem jest:

1. Abraham: Rdz 11, 10 - 25, 10,

2. Izaak, Jakub: Rdz 25, 11 - 36, 43,

3. Józef: Rdz 37 - 50

Dużą rolę w tej księdze odgrywają kobiety:

HAGAR ABRAHAM SARA

IZMAEL IZAAK REBEKA

RACHELA REBEKA

ARABOWIE JAKUB EZAW

Rachela i Lea stają się matriarchiniami, czyli pramatkami.

Ad a)

CYKL ABRAHAMA

Układ wertykalny - ojciec => dzieci

Opowiadania o Abrahamie, ustawione tak, że stanowią całość. Ważny motyw to opowiadanie o Bożej obietnicy: Rdz 12, 1-3; 22, 18. Obietnice spełniają się. Tu występuje nowy typ doświadczenia religijnego, przez osobiste powołanie przez Boga.

Skutki powołania

Sedno stanowi wiara. Abraham uwierzył Bogu. Wiara pojmowana jest tu jako zawierzenie i zaufanie.

„Abraham uwierzył Bogu i Bóg poczytał mu to za sprawiedliwe.”

W tradycji chrześcijańskiej, muzułmańskiej i żydowskiej, Abraham staje się ojcem wierzących. Próby Abrahama, pokazują Bogu posłuszeństwo człowieka wobec Stworzyciela.

Ad b)

CYKL IZAAKA I JAKUBA

Układ horyzontalny - brat => brat

Jakub staje się przyczyną Żydów,

Ezaw przyczyną Edomitów.

W tej części widoczne są trzy dłuższe opowiadania:

• o Jakubie i Ezawie,

• o Jakubie i Labanie,

• o Świętych Miejscach.

Najważniejszym tematem opowiadań jest błogosławieństwo. Wielość miejsc świętych, ma nam pokazać, że Bóg jest wszędzie, tam gdzie są Jego czciciele.

Ad c)

CYKL JÓZEFA

Różne układy:

• Jakub, a synowie (wertykalny),

• Dwunastu braci (horyzontalny).

Opowiadanie o Józefie, staje się głównym wątkiem tej części. Wcześniej miejscem akcji była Mezopotamia i Kanaan, a teraz głównie Egipt. Cykl o Józefie może być nazwany nowelą o wyższych celach dydaktycznych. Przesłaniem jest uzasadnienie, wskazanie na prapoczątki pobytu Izraelitów w Egipcie. Cechą opowiadania jest duży ładunek emocjonalny, o dużej ilości szczegółów. Opowiadanie wprowadza nas w księgę Wyjścia.

2. Teologia księgi Rodzaju (Rdz 12-50)

Teologią tej księgi mamy przesłanie o tym, że Izrael powinien pamiętać o swoich początkach: kto jest Ojcem Izraela, jak Bóg doświadcza każdego z bohaterów, pokazując, że wierność i zaufanie Bogu, zawsze procentuje. Obecność Izraela w Egipcie i ich późniejszy Exodus uzasadniony i wyjaśniony opowiadaniem o braciach Józefa, którzy z nienawiści do niego sprzedają go w niewolę. Ten dzięki Bożej Opatrzności, jest w stanie zabezpieczyć los swojej rodzinie, a dalej i staje się podwaliną rozrostu Izraela w Egipcie, pod rządami faraona.

5. Wybrane perykopy z księgi Rodzaju

1. Opowiadania o przekleństwie Izraela (Rdz 9,20-27)

2. Opowiadania o ofiarowaniu Izaaka (Rdz 22,1-12)

„A po tych wydarzeniach Pan Bóg doświadczył Abrahama i rzekł do niego: Abrahamie! A ten odpowiedział: Oto jestem.”

Przekaz podobny spotykamy w księdze Hioba. Bóg zwraca się po imieniu, wiec wezwanie jest indywidualne. Rozumiemy to jako wymaganie czegoś więcej od niego.

„I przykazał: Weź proszę, swojego syna, swojego jedynego, którego miłujesz, Izaaka i udaj się do krainy Moria i złóż go tam na ofiarę całopalną na jednym ze wzgórz, które ci wskażę.”

Ofiara Abrahama, to ofiara syna, ale głównie z miłości, którą żywił do syna Abraham. Ta ofiara miała być ofiarą całopalną, więc najtrudniejszą w składaniu.

„I wstał Abraham rano, osiodłał swojego osła i zabrał dwóch swoich sług oraz Izaaka swojego syna i narąbał drze na ofiarę i wstał i udał się do miejsca, o którym powiedział mu Bóg.”

Mimo wszystko, Abraham od samego początku zachowuje się racjonalnie. Oszczędza cierpienia innym, nikomu nic nie mówiąc, co ma się dokładnie dokonać.

„A trzeciego dnia podniósł Abraham swoje oczy i zobaczył do miejsce z daleka. Wtedy rzekł Abraham do swoich sług: Zostańcie tu z osłem, ja zaś i chłopiec pójdziemy tam, aby oddać pokłon Bogu, a potem wrócimy do was. I zabrał Abraham drewno na ofiarę i położył je na Izaaku swoim synu. I wziął w swoją rękę ogień i nóż i szli obaj razem.” Izaak miał wtedy 13 lat, więc wg prawa Izraela, był już dorosły.

„Wtedy rzekł Izaak Abrahamowi swojemu Ojcu: Tatusiu. On odpowiedział: Oto jestem, mój synku. A ten rzekł: Oto ogień i drzewa, a gdzie jest jagnię na ofiarę?”

Izaak chce zrozumień, co się dzieje. Akceptuje czyny swojego ojca. Staje się przez to również świadomym tego, że ofiara staje się również jego ofiarą. „Odpowiedział Abraham: Bóg upatrzy sobie jagnię.” Abraham mówi tak, bo winno się przedkładać dobro ponad prawdę.

Gdy Abraham ma dokonać aktu złożenia ofiary, przychodzi do niego anioł wstrzymując rękę Abrahama. Wskazuje mu jagnię, które ma złożyć w ofierze.

3. Jana Pawła II medytacja nad księgą Rodzaju

6. Księga Wyjścia tOm:$

Szmot drugi wyraz w księdze, oznaczający: IMIONA. Łacińska nazwa exodus, wyjście

1. Tło historyczno-geograficzne wyjścia Izraelitów z Egiptu

2. Budowa i treść księgi Wyjścia

3. Teologia księgi Wyjścia

7. Księga Kapłańska )fr:qéYáw

Wajikira hebr. wezwanie

Seffer - hebr. księga

Wg żydowskiej tradycji księga Kapłańska to Kochanim.

Tora Kochanim - Prawo Kapłanów (Kapłańska).

Gr. Lewitikon λευιτικον- księga Lewicka

Nazwa polska księgi, nawiązuje do tradycji żydowskiej. Księga dotyczy kultu i personelu sprawującego go. Obraz kultu w księdze Kapłańskiej jest dynamiczny. Dominują w niej prawa i rozporządzenia. W całej są tylko cztery opowiadania:

1. Kpł 8, 9 - ustanowienie Aarona arcykapłanem

2. Kpł 10, 7-9 - ukaranie Nadaba i Abihu

3. Kpł 10, 16-20 - rytualny błąd Eleazara i Itamara

4. Kpł 24, 10-14 - ukaranie bluźniercy

Jeden blok to dłuższy wykaz prawodawczy (Kpł 17-26)

Egzegeci mówią tu o Heilhatsgesetz - Prawo Świętości.

Tu powstają bloki prawodawcze dwojakiego typu:

• prawa kategoryczne - obowiązujące wszystkich,

• kazuistyczne prawa - łac. Casus - przypadek, zdarzenie nawiązujące do konkretnych sytuacji i okoliczności.

Dotyczą one wielu dziedzin życia: tak sakralnych, jak świeckich. Dla Semitów nie ma podziału na przepisy, ponieważ życie ma wydźwięk religijny.

Księga Kapłańska wg Żydów jest najważniejsza księga Pięcioksięgu. Na niej opracowano cały system żydowskiego prawa i ustawodawstwa.

1. Budowa i treść księgi Kapłańskiej

Księga Kapłańska składa się z kilku części:

1. wskazanie dotyczące ofiar (Kpł 1-8)

2. ustanowienie kapłaństwa (Kpł 9-10)

3. prawo czystości (Kpł 11-15)

4. Dzień Przebłagania (Kpł 16)

5. Prawo Świętości (Kpł 17-26)

6. Dodatek - regulacja dot. Dziesięcin (Kpł 27)

Ad a) OFIARY

Księga warunkująca sprawowanie kultu w świątyni. Dzieli się na dwa części:

Kpł 1-5 - mówi się o różnych rodzajach ofiar,

• ofiary dobrowolne (Kpł 1-3),

• całopalenie ofiary - ten typ nazywa się holokaustos,

• pokarmowe ofiary,

• biesiadne ofiary - wspólne spożywanie (Kpł 3),

• ofiary obowiązkowe (Kpł 4-5),

• oczyszczenie za grzech (Kpł 4,1-5,13),

• zadośćuczynienie - przebłagalna (Kpł 5,14-26)

Paradoks kultu Starego Testamentu polega na tym, że za ludzi karę ponosiły zwierzęta. Odnośnie Listu do Hebrajczyków św. Pawła - porównanie ofiar S.T. i N.T w eucharystii.

Próby odbudowania Świątyni w Jerozolimie:

1. 132-133 r. za Bar Kochby

2. Aelia Capitolina za Hadriana

3. Za Juliana Apostaty 360-362 r.

4. Ostatnia 1980-90 r.

Kpł 6-7 - rola kapłana w składaniu ofiar.

Ad b) USTANOWIENIE KAPŁAŃSTWA

1. Konsekracja kapłanów Kpł 8

2. Składanie pierwszych ofiar - służba liturgiczna (Kpł 9-10). Pojawić się mogą pewne nadużycia w służbie składania ofiar.

Ad c) PRAWO CZYSTOŚCI (Kpł 11-15)

1. Kpł 11 - zwierzęta czyste i nieczyste, czyli rozporządzenia pokarmowe, co nadaje się na ofiarę, jedzenie. Latające (poza drapieżnymi), nieparzystokopytne, przeżuwające, a pełzające, parzystokopytne, nieprzeżuwające.

Zakaz mieszania potraw. Tu koszer - oznacza odpowiednie jedzenie, zakaz mieszania potraw.

2. Kpł 12 - czystość położnic, czyli kobiet po porodzie. Kobiety przechodziły „mykwę”, czyli rytualną kąpiel.

3. Kpł 13-14 - nieczystość z powodu chorób - zwłaszcza trądu i skażenia tkanin i domów.

4. Kpł 15 - rozporządzenia dotyczące życia seksualnego mężczyzn i kobiet.

5. Kpł 16 - Dzień Przebłagania - Jom Kipur - odpowiednik Środy Popielcowej.

6. Kpł 17-26 - Prawo Świętości:

1. Kpł 17 - prawa dot. ofiar,

2. Kpł 18-22 - świętość rodziny i życia codziennego,

3. Kpł 23 - czasy święte,

4. Kpł 24 - różne rozporządzenia,

5. Kpł 25 - rok szabatowy co 7 lat i jubileusze co 50,

6. Kpł 26 - napomnienia końcowe

2. Teologia księgi Kapłańskiej

Heilgesichte - Historia Zbawienia. Bóg objawia się człowiekowi. W Kpł człowiek odpowiada Bogu, przestrzegając Heilgesetz - Świętego Prawa. Ta odpowiedź następuje w kulcie i służbie. Odpowiednik to księga Psalmów.

1. Liturgia i ofiary

Odpowiedź dawana Bogu; posłuszeństwo Bogu opierające się na dwóch filarach:

• krew - siedlisko życia,

• składanie krwawych ofiar, to wyraz ofiarowania życia Bogu. Ofiary ze zwierząt są zastępcze.

Miejscem składania ofiar jest ołtarz. Dlatego, że Bóg jest Panem życia, to wszelkie zabijanie zwierząt ma charakter sakralny. Nie wolno zwierząt dręczyć, ani zabijać dla przyjemności.

2. Kapłaństwo

Kapłani wywodzili się z rodu Lewiego, a kapłaństwo przechodzi z ojca na syna. Było dziedziczone. Kapłan był ofiarnikiem i nauczycielem. Stawał się więc pośrednikiem między Bogiem, a wspólnotą. W Kpł istnieją napomnienia i ostrzeżenia dla nich. To stało się fundamentem działania proroków.

3. Przepisy o oczyszczeniu

Wyrażają one troskę o ludzkie ciało i higieny. Ciało ludzkie jest więc świętością. Człowiek jest obrazem Boga. To co dotyczy życia to ochrona intymności. Rozporządzenia ukazują życie oddane całe Bogu.

4. Dzień Przebłagania - Jom Kipur

Wstawiennictwo arcykapłana za grzechy ludu. Czas by oczyścić naród ze zła.

Celem tego dnia jest uzyskania błogosławieństwa dla wspólnoty.

5. Kodeks Świętości

Bóg jest najważniejszym prawodawcą. Wyznawcy są zobowiązani do naśladowania Go w życiu: „Bądźcie świętymi, bo Ja jestem święty” - etyka teomorficzna, w N.T.- Chrystomorficzna.

Księga Kapłańska ukazuje Boga w świetle etyki, czyli zasadach postępowania. Określa jak człowiek powinien żyć

8. Księga Liczb r"Baddyáw

Bemidbar - hebr. na pustyni.

Łacińska nazwa to Numeri gr. αρυτμού. Znajdujemy w niej bowiem wykaz liczbowy (Lb 1-4; 36)

1. Budowa i treść księgi Liczb

Treść księgi, to wędrówka Izraelitów przez pustynię w kierunku Ziemi Obiecanej. Brakuje przejrzystego planu. Zawarte są w niej różne tradycje. Księga ma więc charakter kompilacyjny. Dwa punkty są wyraźne;

1. Początek - Góra Synaj.

2. Koniec - granice Ziemi Obiecanej.

Materiał można ułożyć na następujące sposoby:

1. wydarzenia u stóp Synaju (Lb 1,1-10,10, gdzie początek znajdujemy w Wj 19, a całość obejmuje 20 dni),

2. wydarzenia na pustyni Paran, na pd. od Kanaan. Okres zawiera 38 lat (Lb 33, 28),

3. wydarzenia w Edomie i Moabie (Lb 20, 14-36) czas ok. 5 miesięcy.

Podział logiczny księgi:

1. podróż i wejście do Kanaan od południa (Lb 1-14),

2. wędrówka przez pustynię (Lb 14-19),

3. podróż w kierunku Ziemi Obiecanej (Lb 20-36)

Dwojaki materiał i dwie tradycje:

1. narracje i opowiadania, będące częścią pamięci,

2. tworzywo legislacyjne - kształtowanie życia Izraelitów. Jednym z trudniejszych problemów, to kwestia interpretacji podawanych w niej liczb.

Jedna Lb 2, 32 - liczba wojowników na Synaju: 603 550 osób,

Druga Lb 26, 51 - liczba wojowników w następnym pokoleniu: 601 730 osób.

Obie liczby są z jakiegokolwiek punktu niemożliwe.

Jakie jest wiec znaczenie cyfr?

1. Świadome zawyżenie, gdzie stanowiły one wartość propagandową.

2. Liczby mają wartość symboliczną.

Ważny związek może tu mieć tzw. TEOLOGIA LICZB.

Z Egiptu wychodzi lud niewolników. Na Synaju otrzymują jakby konstytucję, która staje się fundamentem prawa. Dekalog tworzy więc naród świadomy, a nie tylko motłoch. Do tej pory, Izrael nie ma własnej konstytucji.

1. Teologia księgi Liczb

1. Charyzmatyczne przywództwo Mojżesza gr. χαρισμά - dar, uzdolnienie.

Mojżesz w Wj pełnił rolę wybawiciela, to w Lb staje się przywódcą i sędzią.

Cel: Kształtowanie życia społecznego.

Warunki: kryzys, napięcia, bunty.

Cecha Mojżesza: wstawiennictwo za naród, jego odpowiedzialność (Lb 20, 1-3)

Ta cecha rozwijana jest w Pwt. Staje się przez to idealnym przywódcą.

2. Opatrzność Boża (w każdych warunkach) np. Lb 22-24, Lb 11

Cel wybrania: świadczenie o Bożej mocy, bo mówi, że Izrael został przez Boga wybrańcami.

3. Oczyszczenie Izraelitów (zmiana świadomości).

Stopniowy proces. Pokolenie, które wyszło z Egiptu nie weszło do Ziemi Obiecanej.

4. Zbawcze działanie Boga w historii.

Skuteczność zależy od współpracy z Bożą wolą, zawartą w przykazaniach. Pamięć o wartościach umożliwia INTERIORYZACJĘ.

5. Wędrówka przez pustynię upamiętniona w liturgii.

Święto Namiotów - Sukkot.

Liturgia, staje się nośnikiem pamięci historycznej: Bóg jako Pan natury i Bóg jako Pan historii.

9. Księga Powtórzonego Prawa {yirfb:Dah

Dewarim - hebr. słowami. Gr. Δευτερος νομος - powtórzone prawo.

Księga napisana na styl pożegnalny Mojżesza. Można to jakby nazwać Testamentem Mojżesza.

1. Budowa i treść księgi Powtórzonego Prawa

Trzy części plus dodatek:

1. Pwt 1,1 - 4,43 wprowadzenie: Pwt 1,1

2. Pwt 4,44 - 28, 69 wprowadzenie: Pwt 4, 44

3. Pwt 29, 1 - 32, 52 wprowadzenie: Pwt 29, 1

4. Pwt 33, 1 - dodatek

2. Pwt 1 - 4

Retrospektywne spojrzenie na wędrówkę od Synaju do Moabu. Pierwsza mowa Mojżesza. Nakazy w przypadku przypuszczenia zabójstwa lub innego wykroczenia.

3. Pwt 5 - 28

Kodeks deuteronomiczny. Główny trzon księgi, spójny i zwarty. Istniał zanim jeszcze opracowano księgę. Związany jest z reformą króla Judei, JOZJASZA z 632 przed Chr.

1. Pwt 5 - 11

Treścią są historia podstawy prawa oraz główne wymogi czci Boga, wyznanie wiary.

2. Pwt 12 - 26

Regulacje dotyczące wspólnoty. Regulacje życia społecznego, gdzie ich styl jest parenetyczny. Przestrzeganie prawa ma charakter wychowawczy.

3. Pwt 27 - 28

Treścią są błogosławieństwa i przekleństwa przewidziane za wierność i zdradę. Mają one sankcjonować przestrzeganie prawa. Ten trójczęściowy układ do odwzorowanie:

• wprowadzenia historycznego, jako przedstawienie, czego dokonał Bóg,

• mowy i polecenie,

• sankcje przewidziane za niewierność i nagrody za wierność.

Taki schemat odzwierciedla strukturę Dekalogu. Można więc twierdzić, że Pwt to rozszerzony Dekalog na wszystkie dziedziny życia. Rozumiemy to jako schemat przymierza z Bogiem. Bóg objawia się Izraelitom, a ten odpowiada Mu wiernością przykazaniom.

3. Pwt 29 - 32

Treścią jest zawarcie przymierza w Moabie. Jest to odnowienie przymierza na Synaju. Nowe pokolenie zawarło z Bogiem nowe przymierze. Inna rzecz, to to, że owo pokolenie staje w nowej perspektywie. Wchodzi do nowej ziemi. Ma to dać prawo odmiany racji, bo czeka ich coś trudniejszego.

4. Pwt 33 - 34

Błogosławieństwo Mojżesza i opowiadanie o jego śmierci. Mojżesz odchodzi do Boga jako Jego sługa. Zmierza na górę Nebo, gdzie ma umrzeć.

1. Teologia księgi Powtórzonego Prawa

Od strony formy jest dobrze przygotowane. Prawodawstwo w niej zawarte są przedłożone w formie homiletycznej. Mają one charakter zachęty. Prawodawstwo staje się atrakcyjne i jasne. Wartość należy rozpatrywać dwojako:

1. historycznie,

2. religijnie (teologicznie).

a) Historyczny rys, bo wiemy jak Izraelici stawali się narodem Bożego wybrania.

b) Ich objawienie miało dwa wymiary:

• objawienie na drodze ewolucji,

• objawienie na drodze rewolucji.

Pojawia się tu etyka teomorficzna: Człowiek ma być dobry, bo dobry jest Bóg.

1. W księdze Powtórzonego Prawa widoczna jest koncepcja ludu Bożego wybrania (Pwt 6,5; 29,12).

Bóg wybrał Izraelitów spośród innych, nie ze względu na ich przymioty, ale ze względu na przeznaczenie. Dzięki wybraniu Bóg wszedł w historię Izraela. Jego obecność można zaliczyć w historii obrzędów. Przywilej, ale i odpowiedzialność. To wybranie sprawia że Izraelici stają się: AM-KADOSZ (Świętymi).

Własna ziemia, to warunek by naród mógł być sobą. Dla Izraela ta ziemia to Kanaan, obecnie Palestyna. W Pwt jest nacisk na prawodawstwo społeczne, czyli prawa kształtujące więzi społeczne.

2. Odpowiedzialność przywódcy:

1. sędziego: Pwt 16, 18 - 17, 13,

2. króla: Pwt 17, 14 - 20,

3. kapłana: Pwt 18, 1 - 8,

4. proroka: Pwt 18, 15 - 25.

Tu łączy się troska nad przychodniami: ubogimi, przybyszami, wdowami, sierotami.

Mamy tu do czynienia z zasadą restrykcji, czyli odpłaty, gdzie warunkiem bezpiecznego żywota jst dobra postępowanie, bo to ma wymierne korzyści, a całe zło i występek mają wymiar wychowawczy. Ich celem jest kształtowanie człowieka. Jest to więc wsparcie dla etyki. Religia dostarcza motywacji dla etyki.

3. Idea wierności rozumiana w dwóch aspektach.

Wierność Boga wobec ludzi. Wierność Swoim obietnicom. Na Bożą wierność, człowiek musi odpowiedzieć swoją wiernością.

10. Autorstwo Pięcioksięgu

1. Dyskusje nt. autorstwa do czasów Juliusza Velhausena

2. Współczesne ujęcie problemu autorstwa Pięcioksięgu.

1. Mojżesz autorem Pięcioksięgu (Wj 17, 4; Wj 24, 4; Lb 33, 2; Pwt 31, 9-24)

2. Bóg mówi do Mojżesza i Mojżesz do swoich rodaków

1. Teksty niemojżeszowe Pwt 34 - opis śmierci Mojżesza.

3. Powtórzenia

• Dwa opowiadania o stworzeniu świata (Rdz 1,1 - 2,4a; Rdz 2,5 - 3,24)

• Dwa wątki/motywy o potopie (Noe wziął po jednej parze lub po siedem sztuk z każdego gatunku,

• Dwa wątki o powołaniu Mojżesza (Wj 3 - Synaj ; Wj 6 - Horeb)

• Dwa imiona Boga (Jahwe - Pan, Elohim - Bóg),

Zróżnicowania językowe, stylistyczne i inne słownictwo.

Do XVIII wieku mówiono o Mojżeszowym autorstwie Pięcioksięgu.

4. Zarys dziejów krytyki literackiej Pięcioksięgu.

• Witter z Hildesheim,

Zwrócił uwagę na dwa imiona Boga - Jahwe i Elohim.

Opowiadania gdzie te nazwy występują różnią się między sobą, różny charakter.

Osobliwości stylistyczne. Doszedł do wniosku, że Mojżesz jest autorem Pięcioksięgu. Mojżesz połączył ze sobą starsze opowiadania spisane i ustne - charakter przedmojżeszowy. Mojżesz nie połączył drogą wybierania, ale metodą łączenia i zestawienia.

• Jean Astruc,

Dwa imiona Boga - zasugerował, że one odzwierciedlają dwie tradycje łamane na dwa źródła, które Mojżesz zestawił razem.

Rzecz wspólna - bronią autorstwa Mojżesza

• tłumaczą występowanie zróżnicowanych zbieżności.

• J. Eichhorn

Zwrócił uwagę na dwa imiona. Podkreślił, że z pierwszym i drugim imieniem łączy się odmienna grupa opowiadań - swoiste dokumenty.

Skupił uwagę na księdze Rodzaju. Połączenie dwóch dokumentów

- z imieniem Jahwe,

• z imieniem Elohim

Teoria ta została nazwana teorią dokumentów. Wyraził wątpliwość, czy połączenia tych dwóch dokumentów dokonał Mojżesz. Sugerował raczej, że zostały one zestawione później.

• J. Vater

Zwrócił uwagę na elementy prawnicze Pięcioksięgu (jedne są długie, a drugie krótkie - te fragmenty istniały kiedyś niezależnie od siebie:

• prawa rodzajowe,

• prawa społeczne,

• prawa kultu,

• prawa własności.

Jest to teoria/hipoteza fragmentów.

• H. Ewald,

Zwrócił uwagę na zróżnicowanie miedzy opowiadaniami gdzie występuje imię Jahwe - tradycja jahwistyczna (J) i gdzie występuje imię Elohim - tradycja elohistyczczna (E). Podstawową, główną jest elohistyczna, a autora nawała hipotetycznym imieniem elohista.

Jest to hipoteza uzupełnień.

• H. Hopleld,

W nurcie elohistycznym wyróżnił dwa elementy:

• o charakterze historyczno - prorockim,

• nurt prawniczy o orientacji kapłańskim (Kpł) - kodeks kapłański (P),

Zasugerował, że Pięcioksiąg to zestawienie tych trzech tradycji.

• E. Reihm,

Punkt wyjścia:

• Pięcioksiąg zawiera materiały, które nie należą, ani do jahwistycznej (J), ani elohistycznej (E), ani do kodeksu kapłańskiego (P).

Uznał, że czwarty nurt jest najpóźniejszy i ma związek z dokonaną reformą Jozjasza (622 r.). - nurt deuteronomiczny (D).

• J. Vellhausen

„Wstęp do historii Izraela” - nawiązał do filozofii Hegla i teorii ewolucji. Sugerował, że religia Starego Testamentu rozwiała się na drodze ewolucji:

• religia nomadów - religia przedmojżeszowa,

• religia pasterska - religia prorocka,

• religia monoteistyczna,

• religia prawa - Izraelici odgradzają się od pogan,

Te cztery dokumenty odzwierciedlają cztery podstawowe formy:

• najstarsza jest tradycja J, a jej początki to X w. przed Chr - czasy Dawida i Salomona.

• późniejsza tradycja E - IX w. przed Chr.

• tradycja D - VII w. przed Chr.

• Najmłodsza tradycja P - VI w. przed Chr. - okres wygnania babilońskiego.

Jest to hipoteza czterech tradycji.

• H. Gunkel,

Zwrócił uwagę, że poszczególne tradycje, nie mogły być przekazywane na piśmie przez te setki lat. Mają one charakter opowiadań ustnych: opowiadania i rodowody. Dodał, że należy prześledzić jak te opowiadania rozwijają się i nakładają się na siebie - historia gatunku. Opowiadania rozwijały się w różnych środowiskach. Każde z nich ma swoje Sitz im Leben.

• kontekst życiowy (rodzinne, prawnicze, kapłańskie, Jerozolimy, sanktuarium, Samarii itd.).

Jest to ważne ze względu na dwa aspekty.

• wskazał na ogromną rolę tradycji ustnej, która poprzedziła zapisy ksiąg świętych.

• w badaniach nad Pięcioksięgiem, trzeba zwracać uwagę, nie tylko na badania nad tekstem, ale i na etap przedliteracki.

Druga połowa XX w. do czasów obecnych - naukowa debata i weryfikacja tych stanowisk.

11. Deuteronomiczne dzieło historyczne

1. Zawartość deuteronomicznego dzieła historycznego.

Dzieła deuteronomiczne: Pwt, Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl.

Pwt jest rodzajem księgi łaczącej, między dwoma rodzajami ksiąg: opowiadań i kazusów prawnych.

Pwt 18, 15-18 czytamy: „I wzbudzę Ci proroka...” - gdzie Bóg kieruje słowa do Mojżesza. Jest to rodzaj przedstawienia relacji między Bogiem, a ludem wybranym, za pośrednictwem proroka.

Pwt i Joz przez to, że wiążą się ze sobą bardzo mocno, w pracach egzegetów występowały razem, przez co utworzono termin HEXNTEUCH, oznaczający sześcioksiąg. Velhausen przeprowadził utworzenie czteroksięgu z Pwt jako wstepem teologicznym, przygotowaniem do aktu przymierza. Wg wniosków innego biblisty: Notcha, oddzielenie Pwt od całego Pięcioksięgu byłoby najlepszym wyjściem. Deuteronomizm jst zjawiskiem, które nie da się określić czy zawęzić jedynie do ksiąg S.T.

2. Reforma religijna króla Jozjasza.

12. Księga Jozuego

Księga Jozuego - hebr. Jechoszua, czy też Jeszua (Jezus). Imię teomorficzne, czyli z cząstką Bożego imienia. Oznacza Pan Zbawia.

1. Budowa i treść księgi Jozuego

Księga Jozuego, to opis wejścia do Ziemi Obiecanej. Ziemia Obiecana, Kanaan bierze swoją nazwę od koloru purpury, tworzonej przez obecne tam żyjątka, właśnie tej barwy nazywające się Kana. Purpura, to kolor dostojeństwa. Mieszkańcy tych ziem to Kananejczycy.

1. Joz 1-12 - opis podboju Kanaanu.

2. Joz 13-21 - podział ziemi pomiędzy plemiona.

3. Joz 22-24 - dodatki na które składają się cztery opowiadania:

1. Dwa pokolenia za Jordanem,

2. Pierwsza mowa Jozuego (Joz 23),

3. Druga mowa Jozuego (Joz 24, 1-28).

4. Joz 24-31 - zakończenie księgi

Ad 1. Joz 1-12

Tworzy tą część opowiadanie o przejściu Jordanu, zburzenia murów Jerycha, opanowania pd i środk. części Kanaanu. Bohaterem ksiegi jest Jozue, który na podobieństwo Mojżesza, staje się przywódcą narodu, z tą różnicą, że Mojżesz był przywódcą duchowym, a on staje się przywódcą wojskowym. Księga jest dobrze zbudowaną księgą, w której nie brakuje elementów folklorystycznych. Celem pierwszej części księgi jest zdobywanie Kanaanu.

Ad 2. Joz 13-21

Przekaz tej części, opowiada nam w jaki sposób Kanaan staje się własnością Izraelitów. Podstawą stają się silne więzi Izraelitów z ziemią.

Ad 3. Joz 22-24

Jej celem są motywy parenetyczne, czyli pouczające. Sednem jest wykazanie, że historia podboju dotyczy całego Izraela. W ten sposób podkreśla się, że obietnica dotyczy nie tylko teraźniejszości, ale i przyszłości. Z historycznego punktu widzenia, z Jozuem wiąże się nie tylko samo wejście do Kanaan, ale przypisuje się mu wszystkie dzieje związane z podbojem ziem.

Księga pochodzi z VI w przed Chr, czyli z okresu niewoli babilońskiej. Przez to, że dzieje dawnego Izraela spisane zostały w takim czasie, księga staje się rzeczywistością przeszłości z przepowiednią na przyszłość.

1. Teologia księgi Jozuego

Zadaniem ksiegi jest zapowiadanie, zapoczątkowanie i umożliwienie nowego wejścia do Ziemi Obiecanej. Historia staje się paradygmatem przyszłości (modelem). Mówi się o nowym wejściu z okresu niewoli babilońskiej. Ma ona odpowiadać na konkretne pytania:

• nawiązanie wejścia do Kanaanu, po to by odpowiedzieć: dlaczego nastąpiła zagłada Izraela z rąk babilońskich?

• czy możliwa jest nowa przyszłość?

Przy takich rozmyślaniach dochodzi pamięć historyczna Izraela.

1. Fakty - istnieją nie zależnie od nas

2. Interpretacje - nosimy w sobie.

W księdze Jozuego mamy charakter teologiczny, przywołujący wydarzenia z historii politycznej do odwoływania się do Boga. Księga przekazuje nie tyle historię, co teologię, czyli religijne rozumienie dziejów. Kładzie się silny nacisk na różnice między Izraelitami, a faktycznymi mieszkańcami. Zamierzeniem księgi jest podkreśleniem synkretyzmu, czyli oddzielności Izraela. W kontekście wygania do Babilonii, księga przynosi orędzie nadziej. Utrata ziemi nie jest nieodwracalna. W nowych warunkach potrzebny jest nowy Jozue.

Inne podejście, ukazuje ścisły związek pomiędzy tożsamością, a ziemią. Naród to wspólnota, który łączy: język, ziemia, tradycja i kultura.

Wg Żydów mamy więc rok ok. 5750. Pewien bp Aszer w XVIII w. przeliczył, że świat został stworzony w 4004 r. Celem chronologii nie jest oddanie historycznego ujęcia, lecz ważnym jest samo zapanowanie nad ziemią.

15

---