POCHODZENIE PIĘCIOKSIĘGU
Mojżesz autorem Pięcioksięgu?
W Pięcioksięgu często występuje wyrażenie, że Bóg „mówił” bądź „przemawiał” do Mojżesza. W różnych miejscach Pięcioksięgu znajdujemy jednak aluzje do polecenia spisywania zawartego w nim tworzywa: Wj 17,14; 24,2; 34,27; Pwt 31,9.24. Wnikliwa lektura poszczególnych ksiąg sugeruje, że są w nich teksty na pewno późniejsze niż czasy Mojżesza, np. Rdz 36,31; 40,15; Lb 22,1; 32,32; Pwt 34. Pojawiają się również po dwie wersje poszczególnych epizodów, np. Rdz 1,1 - 2,4a (pierwsze opowiadanie o stworzeniu świata i człowieka) oraz 2,4b - 24 (drugie opowiadanie o stworzeniu świata i i człowieka), powtórzenia i rozbieżności w opowiadaniu o potopie (Rdz 6-8), dwukrotny motyw Beer-Szeby w Rdz 21,31 i 25,33 albo dwie wersje opowiadania o powołaniu Mojżesza zamieszczone w Wj 3 i Wj 6. Od dawna zwracano także uwagę na fakt odmienności imienia Boga, nazywanego Jahwe albo Elohim. Do tego dochodzą - widoczne w trakcie czytania oryginału hebrajskiego - liczne różnice językowe, a także różnice w zakresie słownictwa i stylu.
Wzgląd na te rozbieżności powodował kwestionowanie Mojżeszowego autorstwa zbioru łączonego z jego imieniem. Definitywne podważenie tradycyjnego przekonania, wyrażanego zresztą również w nazwie „Pięcioksiąg Mojżesza”, dokonało się wraz z narodzinami naukowych badań krytycznych nad Biblią, co nastąpiło pod koniec XVIII w. Pogłębiło się ono i umocniło pod koniec XIX w., wraz z ogłoszeniem teorii, której autorem był Julius WELLHAUSEN. Ale pierwsze zwiastuny niepewności co do Mojżeszowego autorstwa i wątpliwości w tym przedmiocie pojawiły się znacznie wcześniej, czyli jeszcze w okresie przedkrytycznym.
2. Zarys dziejów refleksji nad autorstwem Pięcioksięgu w okresie przedkrytycznym
Kierunek przedkrytycznej refleksji nad powstawaniem Pięcioksięgu oraz jej poszczególne etapy wyznaczają następujące osoby i dokonania:
Abraham IBN EZRA (1089-1164) - autor żydowskiego komentarza do Pięcioksięgu (`Al Ha-Torah), napisanego w Rzymie, w którym uwypukla konieczność ustalenia dosłownego znaczenia tekstu, opartego na gramatyce i etymologii. Stawia pytanie, czy Mojżesz może być autorem początku Księgi Rodzaju oraz końca Księgi Powtórzonego Prawa. Zwraca też uwagę na kilka innych wersetów, które nie odpowiadają koncepcji Mojżeszowego autorstwa, np. Rdz 12,6 („Kananejczycy byli wówczas w tej ziemi”), Pwt 3,11 („wszak jego grobowiec, grobowiec żelazny”). Sugeruje, że autorem tych zagadkowych wersetów był Jozue.
Baruch (Benedykt) SPINOZA (1632-1677) - filozof holenderski żydowskiego pochodzenia, jeden z przedstawicieli nowożytnego racjonalizmu; wyklęty przez rabinów na zawsze utracił kontakt ze środowiskiem żydowskim; autor Tractatus politicus et theologicus, opublikowanego pośmiertnie w 1677 r., w którym podjął racjonalną krytykę Biblii podporządkowaną postulatowi wolności słowa. Przypomniał zastrzeżenia Ibn Ezry i dodał przykłady innych wersetów Pięcioksięgu, które nie mogły być napisane przez Mojżesza, np. Rdz 14,14 (pościg Abrahama do Dan; ale por. Sdz 18,29 z informacją, że pokolenie Dana osiedliło w tym mieście znacznie później) czy Rdz 36,31 (wzmianka o królach rządzących Edomem nie może być wcześniejsza od panowania królów w Izraelu). Spinoza sugeruje, że Pięcioksiąg uzyskał ostateczny kształt dopiero w czasach Ezdrasza, czyli w V w. przed Chr.
Richard SIMON (1638-1712) - francuski teolog katolicki, autor Histoire critique du Vieux Testament (Paris 1678, Amsterdam 1680; skonfiskowana przez władze kościelne I spalona). Podkreślał historyczny charakter objawienia Bożego i aspekt teologicznego przesłania tekstów Biblii, widocznego w dziełach Ojców Kościoła. Uczestniczył w dyskusjach z przedstawicielami racjonalizmu, np. B. Spinoza, podzielał jednak jego poglądy, że Pięcioksiąg w swojej kanonicznej formie powstał znacznie później niż czasy Mojżesza. Mojżesz był jedynie autorem zawartego w nim prawodawstwa, natomiast resztę tworzywa Pięcioksięgu spisali tzw. pisarze oficjalni, których także dotyczył charyzmat natchnienia. Pierwsi z nich żyli i pracowali jeszcze za życia Mojżesza, natomiast ostatni za życia Ezdrasza. Zatem proces kompozycji Pięcioksięgu był bardzo dynamiczny i trwał kilkaset lat. Pisarze wnosili do już istniejącego tekstu uzupełnienia i zmiany, czyniąc to w oparciu o rozmaite zachowane archiwa, do których mieli dostęp zwłaszcza w okresie królewskim. Owych pisarzy nazywano prorokami, a najbardziej znani wśród nich to Samuel, Natan i Gad. Istniały dwa rodzaje proroków: jedni przewidywali przyszłość, inni objaśniali przeszłość. Simon wyraźnie wskazał na dwa opowiadania o stworzeniu, dwa równoległe wątki w opowiadaniu o potopie, a także na rozmaite i liczne obecne w oryginale hebrajskim różnice stylistyczne. Podkreślał, że jego uwagi są w gruncie rzeczy podobne do obserwacji pisarzy wczesnochrześcijańskich, np. Teodoreta z Cyru (393-466). Dopiero w drugiej połowie XX w. został uznany za prekursora krytycznych katolickich badań nad Biblią.
August CALMET OP (1672-1757) - autor słownika biblijnego Dictionnaire historique, critique, chronologique, géografique et littéral de la Bible (Paris 1721), dzięki któremu położył solidne podwaliny pod podstawowe dziedziny studiów nad Biblią. Mojżesz był autorem większości tworzywa Pięcioksięgu, ale pewne fragmenty zostały dodane po jego śmierci. Ich wartość polega na tym, że uzupełniają bądź wyjaśniają niepełne lub trudniejsze miejsca starszego tekstu. Księga Powtórzonego Prawa, czyli ostatnia księga Tory, stanowi rezultat ponownego opracowania drugiej, trzeciej i czwartej księgi tego zbioru, czyli Wj-Lb. Podejmował argumenty podważające Mojżeszowe autorstwo Pięcioksięgu, np. w wielu fragmentach Rdz Bóg jest nazywany Jahwe mimo, że objawienie tego imienia Mojżeszowi nastąpiło dopiero w Wj 3,14. Odpowiadał, że Mojżesz napisał Torę na dwa lata przed śmiercią, czyli rozmaite anachronizmy są jego dziełem.
H.B. WITTER (1711) - podkreślił występowanie imion Jahwe i Elohim, a także powtórzeń i osobliwości stylistycznych. Wniosek: Mojżesz skomponował Pięcioksiąg z dawnych źródeł, zarówno pisanych, jak i ustnych.
Jean ASTRUC (1684-1766) - medyk na dworze polskiego króla Augusta II i francuskiego Ludwika XV. Autor Conjectures sur les mémoires originaux don't il parait que Moise s'est servi pour composer le livre de la Genèse (Bruxelles 1753), w którym też skupił uwagę na okresie poprzedzającym życie i działalność Mojżesza. Sugerował, że w tekście Księgi Rodzaju można rozpoznać źródła, które dostarczyły mu informacji o dawnych wydarzeniach. Gdyby udało się je zrekonstruować, czytelnik Tory miałby przed sobą źródła, które zostały przez Mojżesza wykorzystane („stara hipoteza źródeł” - Quellenhypothese). Rozpoznał zręby dwóch takich pierwotnych źródeł, zogniskowanych wokół Bożego imienia Jahwe oraz Elohim, zestawiając w równoległych kolumnach dwa wątki opowiadania o potopie, a ponadto pozostałości innego tworzywa. Gorliwy obrońca Mojżeszowego autorstwa Tory.
Johann Gottfried EICHHORN (1753-1827) - orientalista i biblista protestancki, wykładający biblistykę na tle historii, literatury i kultury starożytnego Bliskiego Wschodu. Wprowadził do nauk biblijnych pojęcie mitu jako sposobu wyobrażeń i wypowiedzi w „dzieciństwie rodzaju ludzkiego”. Wyodrębnił mity historyczne, nawiązujące do wydarzeń dziejowych, oraz mity filozoficzne, wyrażające fundamentalne prawdy ludzkie. Prekursor badań historyczno-krytycznych Pięcioksięgu i Księgi Izajasza. Twierdził (Einleitung ins Alte Testament, t. 1-3, 1780-1783), że Mojżesz wykorzystał gotowe zbiory opowieści, traktując je jako „dokumenty”, które stanowiły osobne i zwarte syntezy („[stara] hipoteza dokumentów” - Dokumentenhypothese).
J.S. VATER - zwrócił szczególną uwagę na sekcje prawodawcze oraz sekcje narracyjne („hipoteza cykli narracyjnych” - Erzälkranzhypothese), w których rozpoznał zestawione obok siebie większe lub mniejsze fragmenty stanowiące samodzielne opowiadania tematyczne zestawione obok siebie („hipoteza fragmentów”).
Alexander GEDDES - dokonał przekładu Biblii na angielski, wydanego w 1792 r. w Londynie. Był zwolennikiem teorii fragmentów, czyli przekonania, że Tora stanowi rezultat zestawiania obok siebie mniejszych czy większych fragmentów, jakie istniały już wcześniej. Jego zdaniem, o czym sugestywnie napisał we wstępie do przekłady Biblii, Pięcioksiąg został napisany w obecnej formie za panowania Salomona; „skomponowano go z fragmentów starożytnych przekazów, z których część była współczesna Mojżeszowi, a część nawet starsza. Trudno jest osądzić, czy owe materiały to w większości świadectwa pisemne, czy też tylko tradycje ustne. Osobiście uważam jednak, że Hebrajczycy nie prowadzili przed Mojżeszem żadnej pisemnej dokumentacji, a ich cała wiedz o historii była przekazywana dzięki ważnym pomnikom i tradycyjnym opowieściom. Szczególne drzewo, pod którym siadywał patriarcha, słup, który ustawił, kopiec, który wzniósł, bród rzeki, którą przekroczył, miejsce, gdzie rozbił obóz, ziemia, która nabył, grobowiec, w którym go złożono - wszystkie te miejsca służyły jako ogniwa łańcucha, po którym przekazywano potomnym historię patriarchów, potwierdzoną w podaniu ustnym, recytowanym przez pokolenia, upamiętnioną w prostych opowieściach i wiejskich piosenkach” (s. XIX). Geddes położył nacisk na opowiadania o patriarchach, zwłaszcza na ich określone pochodzenie oraz sposób utrwalania i przekazywania pamięci o wielkich bohaterach wiary. Tak położył podwaliny pod rozwijaną dopiero od początku XX w. krytykę form oraz historię tradycji. Mojżesz, urodzony i wychowany w Egipcie, nie mógł mieć dostępu do tych przekazów. Były one jednak znane anonimowemu autorowi w czasach Salomona, czy już po osiedleniu się Izraelitów w Kanaanie. Ich geneza była podwójna: „z tradycji pochodzących od własnego ludu, bądź ludów sąsiadujących”.
Wilhelm Martin L. de WETTE (ur. 1780) - prawodawstwo dotyczące jednego centralnego sanktuarium w Jerozolimie, a wraz z nim Księga Powtórzonego Prawa, pochodzi z czasów reform religijnych Jozjasza (640-609 przed Chr.). Oznacza to, że w religii Izraela przed wygnaniem babilońskim istniały dwie fazy: pierwsza, gdy ofiary Bogu składano w różnych sanktuariach, druga, gdy jedynym prawowitym sanktuarium stała się świątynia w Jerozolimie.
Georg Heinrich August EWALD (1803-1875) - protestancki orientalista i biblista, zaangażowany w działalność społeczną i polityczną. Napisał pierwszą krytyczną historię biblijnego Izraela (t. 1-7, 1843-1959) i przedstawił oryginalne ujęcie zjawiska profetyzmu (model teokracji jako podstawa aktywności politycznej). Podstawowe źródło Pięcioksięgu stanowi tzw. Elohista („hipoteza tekstu podstawowego” - Grundschrifthypothese), którego materiał został uzupełniony przez dołączenie innych tekstów („hipoteza uzupełnień”).
H. HUPFELD (1853) - wyodrębnił źródło E o charakterze historyczno-prorockim oraz źródło P (Priesterkodex) o charakterze prawodawczym.
E. RIEHM (1854) - wyróżnił źródło D (deuteronomistyczne), co stworzyło podstawy do „nowej teorii źródeł”: J, E, D i P.
4