Krajoznawstwo to całość wiedzy o kraju ojczystym lub regionie geograficznym, historycznym, etnograficznym, przyrodniczym; obejmuje ruch społeczny dążący, poprzez różne formy turystyki (zwłaszcza wycieczki), do poznawania kraju ojczystego, gromadzenia wszelkich o nim wiadomości i popularyzowania ich, a jednocześnie działający na rzecz utrwalania i pomnażania zasobów przyrody i kultury; jest treścią programu poznawczo-wychowawczego turystyki.
Jest to idea albo postawa człowieka, ruch społeczny oraz dyscyplina nauki, która wiąże ludzi z regionem lub krajem. Jest to generowanie postaw patriotycznych przez poznawanie własnego miejsca na ziemi. Postawa krajoznawcza to patrzenie i zapamiętywanie, poznawanie i przeżywanie, śledzenie zmian i przemian, wnikanie w struktury, odczytywanie znaków i znaczeń, uporządkowanie i kontemplowanie. K. to intelektualno-emocjonalny proces przyczynowo-skutkowy. K. wg kryteriów zaangażowania możemy podzielić na: bierne - zwiedzanie indywidualnie lub uczestniczenie w przedsięwzięciach wspólnych, korzystanie z dorobku innych - nie prowadzi własnych opracowań; czynne - korzystanie z dorobku wspólnego ale wykonywanie też własnych notatek, szkiców, nagrań, fotografii, wykonywanie własnych opracowań; twórcze - zaangażowanie w opracowywanie nowych opracowań krajoznawczych, opisów, monografii, map, przewodników które służą dobru wspólnemu i równocześnie to dobro powiększają.
Krajoznawstwo krajobrazu - interpretacja treści krajobrazu, zwracanie się ku bogactwu form tego krajobrazu.Metody oceny: metoda fotograficzna; Krzywa wrażeń Wejherta
Funkcje krajoznawstwa: poznawcza-obejmuje różne aspekty historii sztuki, tradycji, życia społecznego, kultury oraz obcowania z przyrodą, edukacyjna (wychowanie i kształcenie) - modelowanie określonego stylu wypoczynku i podróżowania, który ma ogromny wpływ na kształtowanie człowieka i przygotowanie go do życia w społeczeństwie, całość wpływów i oddziaływań na rozwój człowieka, dotyczy głównie własnego kraju, regionu, miejsca, prowadzi do wzrostu samoświadomości, rozwoju osobowości, etniczna- zachowanie rodzimych odrębności przyrody i kultury i tradycji kraju, rozwijanie przywiązania do stron rodzinnych, naukowa - zaprawianie do samodzielnych badań i współpracy naukowej w tym zakresie, społeczna - pogłębianie czynnej roli obywatela do pracy zawodowo-społecznej, związanej z człowiekiem i ziemią, przede wszystkim wśród najbliższego otoczenia (wieś, miasto, gmina, powiat).
Cele kr.: humanistyczny-nabieranie poszanowania dla godności, wolności. Kwestie emocjonalne i intelektualne. Wychowawczy-wartościowy model wychowania, poznawczy-poszerzanie wiedzy, zaspokajanie ciekawości, poznawanie informacji o danym regionie, popularyzatorski-upowszechnianie wiedzy społeczeństwu np. poprzez przewodniki, tematyczne programy telewizyjne itp., dokumentacyjny-szukanie i gromadzenie, katalogowanie wiedzy o danym regionie, miejscu, kraju. Rekreacyjny-przyjemne spędzenie czasu wolnego w kontakcie w obcym środowiskiem miejskim, bądź przyrodniczym.
Przedmiot krajoznawstwa: krajoznawstwo jest poznawaniem, a więc realizacją ciekawości i zainteresowania otaczającym środowiskiem. Aktywna postawa odkrywcza. Niezaspokojona pasja osób ciekawych świata. Krajoznawstwo dotyczy całego zespołu rzeczy i zjawisk zachodzących w środowisku przyrodniczo-geograficznym, społeczno-kulturowym. Granice kr.: Nie istnieje krajoznawstwo ogólne, globalne. Każdy kraj ma je wyłącznie dla siebie, dla własnej ojczyzny.
Działalność krajoznawcza i płaszczyzny (obszary): działalność poznawcza-amatorskie, ale wnikliwe działanie polegające na gromadzeniu i systematyzowaniu wiadomości. Przede wszystkim o własnym regionie. Dz. Dokumentacyjna-utrwalanie uzyskanych w powyższy sposób informacji. Opracowywanie ich w pewnej formie np. publikacja, kartoteka inwentaryzacyjna, slajdy., Dz. Popularyzatorska-upowszechnienie wiedzy krajoznawczej w społeczeństwie, Dz. Szkoleniowa: nauczanie form, zasad i technik działalności poznawczej, Dz. Samokształceniowa-stałe, ciągłe, poszerzanie, i pogłębianie posiadanej już wiedzy.
Społeczna rola krajoznawstwa:
- f. edukacyjna - K. obejmuje cele wychowawcze jak i kształceniowe
* f. kształceniowa rozumiana jest jako całość wpływów i oddziaływań kształtujących rozwój człowieka oraz przygotowujących go do życia w społeczeństwie ułatwiających uzyskiwanie orientacji w otaczającej rzeczywistości przyrodniczej i społecznej. Dotyczy to własnego kraju, regionu, i miejsca zamieszkania
* uczestnicy ruchu krajoznawczego zdobywają określony zasób wiedzy, umiejętności i sprawności. K. wpływa na osobowość uczestników zmieniając ją i kształtując doprowadzając do jej rozwoju czy wzrostu samoświadomości co jest wychowaniem.
Siła wychowawcza oddziaływania krajoznawstwa zależy od:
- czynników wynikających z cech społecznych uczestnika krajoznawstwa
- czynników wynikających z cech poznawanego środowiska, formy i sposobu jego poznawania, współpracy z innymi uczestnikami i organizatorami
K. wpływa na kształtowanie zmysłów, uczy prawidłowego obserwowania faktów i zjawisk, uczy analizy, wyszukiwania powiązań przyczynowo-skutkowych, uczy ustalania przyczyn. Funkcja edukacyjna może być rozumiana jako funkcja poznawcza i praktyczna a cele wychowawcze realizuje się poprzez wypoczynek i rekreację.
Związki turystyki z krajoznawstwem: W okresie powojennym symbioza turystyki i krajoznawstwa została usankcjonowana odpowiednimi strukturami organizacyjnymi i wprowadzeniem krajoznawczego programu turystyki. We wszystkim formach turystyki możliwe jest i wskazane realizowanie treści krajoznawczych, choć ich udział będzie różny w zależności od głównego celu wyjazdu. Wg kryterium celu mamy dwie podstawowe formy turystyki: t. wypoczynkowa-analiza motywów, mnogość motywów wyjazdów, T. krajoznawcza-dominuje motyw poznawczy np. wycieczki krajoznawcze indywidualne, grupowe, zajęcia w terenie, wyjazdy w celu zebrania info krajoznawczych. W tur. Kwalifikowanej także widać aspekty krajoznawcze ze względu na ścisły kontakt ze środowiskiem np. żeglarstwo, wspinaczka górska. Istotną cechą jest duże stopień zaangażowania turystycznego, umiejętności programowania i zachowania.
Terminem wiążącym krajoznawstwo z turystyką i rekreacją jest pojęcie czasu wolnego. J. Dumazedier przeciwstawił czas wolny zajęciom koniecznym i obowiązkowym. Twierdził że jest to ten rodzaj czynności któremu człowiek oddaje się całkiem dobrowolnie a który mieści się poza jego obowiązkami zawodowymi, rodzinnymi i społecznymi. Wyróżnił 3 funkcje czasu wolnego: odpoczynek, zabawę, i zajęcia rozwojowe. Współcześnie turystyka spełnia wszystkie funkcje czasu wolnego. Krajoznawstwo turystyczne aktywizuje głównie funkcje rozwojowe. W obrębie tej funkcji z własnej potrzeby i dla własnego rozwoju jest podejmowana praca umysłowa, aktywność społeczna, artystyczna, itd. Przez to krajoznawstwo turystyczne podkreśla znaczenie czasu wolnego dla kultury współczesnego człowieka. K. uprawiane w czasie wolnym jest środkiem podnoszenia poziomu kultury i rozwoju osobowości. Szeroko rozumiana kultura jest dzięki K. upowszechniana i wzbogacana.
Metoda inwentaryzacji krajoznawczej-polega na spisywaniu, rejestrowaniu i ewidencjonowaniu z natury walorów krajoznawczych. Celem jest uzyskanie możliwie pełnych i wiarygodnych danych o stanie walorów krajoznawczych. Ma to zastosowanie np. w zagospodarowaniu turystycznym (podczas rozbudowy ośrodków, wytyczenia szlaków turystycznych, sterowania ruchem turystycznym). Wyniki inwentaryzacji kraj. Mogą służyć gospodarce narodowej, zwłaszcza przy prowadzeniu studiów planistycznych w zakresie regionalnego planu zagospodarowania przestrzennego, które najczęściej służą do wytyczenia szczególnie cennych obszarów np. dla wypoczynku, ochrony, uporządkowania.
Krajoznawstwo w szkole: cele i zadania: kształtowanie żądzy wiedzy u uczniów, ciekawości, fantazji, wyobraźni, otwartości, chęci eksperymentowania, poczucia humoru, gotowości przyjmowania nowych idei, poczucia godności, chęci uczenia się, potrzeby szacunku dla siebie i innych, wzmacniania samoświadomości uczniów co do ich przynależności do określonego regionu, obszaru, kraju, zdobywania życiowego doświadczenia, nawyków i wzorów postępowania. Poznanie własnego regionu, a także kraju pod względem geograficznym, etnograficznym i historycznym oraz walorów przyrodniczych.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 8 listopada 2001 w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki. Działalność taka może być organizowana w ramach zajęć lekcyjnych lub poza nimi w różnych formach:
- wycieczki przedmiotowe - inicjowanie przez nauczycieli w celu uzupełniania obowiązującego programu nauczania
- wycieczki krajoznawczo-turystyczne - nie wymagają kondycyjnego przygotowania i specjalistycznego sprzętu
- imprezy turystyki kwalifikowanej - np. obozy wędrowne
- imprezy wyjazdowe - zielone szkoły zimowe szkoły, szkoły ekologiczne
Na etapie szkoły podstawowej wprowadzenie idei krajoznawstwa wiąże się z:
Poznaniem najbliższego środowiska i specyfiki własnego regionu; rozwijaniem wartości rodzinnych związanych z wartościami kulturowymi wspólnoty lokalnej; rozwojem postaw patriotycznych
Na etapie gimnazjum:
Rozwijanie wiedzy o kulturze własnego regionu i jej związkach z kulturą narodową; kontaktem ze środowiskiem lokalnym w celu wytworzenia bliskich więzi; rozwijaniem wiedzy o historii regionu w powiązaniu z tradycjami własnej rodziny; ugruntowaniem poczucia tożsamości narodowej przez rozwój tożsamości regionalnej
Na etapie liceum:
Poznanie własnego regionu w tym dziedzictwa kulturowego jako części Polski i Europy; pogłębienie więzi ze swoim środowiskiem, regionem, krajem; kształtowanie tożsamości regionalnej w kontekście wartości narodowych i europejskich; przygotowanie do dojrzałego życia w strukturach regionalnych, narodowych, państwowych, europejskich
Historia krajoznawstwa w Polsce- bardzo istotnym źródłem wiedzy krajoznawczej w kontekście historii Polski jest kronika napisana przez Gala Anonima. Doprowadzona została do 1113 roku. Zawiera szereg informacji o Narodzie Polskim np. kultury, tradycji, walorów przyrodniczych. Kolejnym źródłem wiedzy krajoznawczej jest dzieło Wincentego Kadłubka — kronika dziejów Polski do 1202 roku. Podstawowe źródło do historii politycznej i kulturalnej Polski w XII w. W dobie oświecenia nastąpiło odkrywanie folkloru, piękna przyrody, pomników historii w Polsce na podstawie silnego dążenia do poznania własnego kraju, regionu. Początki zorganizowanego krajoznawstwa w Polsce wiążą się z działalnością Komisji Edukacji
Narodowej (1773-1794), która zwróciła uwagę na potrzeby poznawania własnego kraju, a także wytyczyła kierunki działalności krajoznawczej. Zapoczątkowanie gromadzenia zbiorów związanych z historią i kulturą narodową — powstawanie muzeów (Izabela Czartoryska — założycielka zbiorów muzealnych w Puławach — 1801 r., Michał Mniszech — twórca koncepcji muzeów krajoznawczych.) 1820 — Studenckie Stowarzyszenie Filaretów w Wilnie — poznanie ludu, jego historii, kultury i folkloru, organizowanie wycieczek. Ukazanie się w pionierskich latach (1880-1895) polskiego krajoznawstwa 15 tomowego „Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego”. 1906 r. — powstanie Akademickiego Klubu Turystycznego we Lwowie (założyciel dr M. Orłowicz).Klub zajmował się szeroko pojętą działalnością turystyczną i krajoznawczą (wylansowanie modelu turystyki pieszej, fotografii krajoznawczej, wydanie przewodników i monografii dotyczących Bukowiny, Spiszu, Orawy, Śląska). Bezpośrednio po zakończeniu wojny zaczął się odradzać ruch społeczny związany z ideami PTK i PTT. Reaktywowanie Szkolnych Kół Turystyczno-Krajoznawczych w 1957 roku. Lata 70-te — „Inwentaryzacja Krajoznawcza” — stworzenie wielostronnej i wyczerpującej dokumentacji
krajoznawczej przemijania zjawisk, będącego powodem głębokich przemian we
wszystkich dziedzinach życia społecznego. 1979 r. — II Kongres Krajoznawstwa Polskiego w Płocku. (ocena rozwoju krajoznawstwa w Polsce, określenie współczesnej roli krajoznawstwa w różnych środowiskach, zaprezentowanie podstawowych metod działalności krajoznawczej, nowelizacja programu krajoznawczego turystyki.