Ewolucja
teorii organizacji i zarządzania.
Pojęcie organizacji i zarządzania.
Organizacja-nazwa wywodzi się od terminów:łac. organisatio-system,gr.organikos-wytworzony przy pomocy narzędzia.Organizacja może być rozpatrywana w 3 aspektach:rzeczowym,czynnościowym i atrybutowym.W sensie rzeczowym jest instytucją lub grupą funkcjonalną,w skład której wchodzą celowo zorganizowane zespoły ludzi i rzeczy.W sensie czynnościowym jest procesem polegającym na celowym zgrupowaniu ludzi i rzeczy w taki sposób,by sprawnie osiągały założone cele.W podejściu atrybutowym eksponowane są właściwości rozpatrywanej organizacji,jej stopień zorganizowania lub nie zorganizowania.Stąd też wynika stosunkowo najprostsza i syntetyczna definicja organizacji jako grupy ludzi,która współpracuje ze sobą w sposób uporządkowany i skoordynowany,aby osiągnąć pewien zestaw celów.
Najpopularniejsza jest jednak def.T.Kotarbińskiego, wg której organizacja jest „pewnym rodzajem całości ze względu na stosunek do niej jej własnych elementów, a mianowicie taką całościa,której wszystkie składniki współprzyczyniają się do powodzenia całości”.Reasumując: jest to takie współdziałanie części,która przyczynia się do powodzenia całości.
Zarządzanie-wg „Encyklopedii organizacji i zarządzania'',jest to działalność kierownicza polegająca na ustaleniu celów i powodowaniu ich realizacji w organizacjach podległych zarządzającemu na podstawie własności środków produkcji lub prawa dysponowania nimi.
W/g Rickyego.W Griffina-zarządzanie jest zespołem działań(obejmującym planowanie i podejmowanie decyzji,organizowanie,przewodzenie,tj.kierowanie ludźmi i kontrolowanie)skierowanych na zasoby organizacji(ludzkie,finansowe,rzeczowe oraz informacyjne) i wykonywanych z zamiarem osiągnięcia celów organizacji w sposób sprawny i skuteczny.Sprawny tzn.wykorzystujący zasoby mądrze,bez
zbędnego marnowania.Skuteczny tzn.działający z powodzeniem.
Wg Petera Druckera-zarządzanie dotyczy przede wszystkim ludzi.Jego celem jest lekkie współdziałanie wielu osób,które potrafi zcentralizować słabości i maksymalnie wykorzystać talenty i silne
strony uczestników.
Zarządzanie-to proces(ciągły) polegający na wykorzystaniu funkcji zarządczych:planowania,organizowania,motywowania i kontrolowania pracy organizacji i jej uczestników oraz wykorzystywania wszystkich dostępnych zasobów dla osiągnięcia celów organizacji.
Wpływ sił społecznych,ekonomicznych i politycznych na
zarządzanie.
Myśl w dziedzinie zarządzania kształtowała się przez całe wieki pod wpływem 3 głównych zespołów sił.Owe siły:społeczne,ekonomiczne i polityczne nadal wpływają na współczesną teorię zarządzania.
Siły społeczne-normy i wartości,które cechują kulturę.We wczesnym okresie amerykańskiej przedsiębiorczości właściciele na ogół sami zarządzali swoimi firmami.W miarę jednak rozrastania się przedsiębiorstw,do ich prowadzenia zaczęto zatrudniać zawodowych menadżerów,w tym też okresie zaczęła się organizować siła robocza.Robotnicy w większych organizacjach często byli traktowani z pogardą,a strajki dzieliły pracowników i kierownictwa firm.Na przestrzeni lat nastąpiły duże zmiany w umowie społecznej pomiędzy robotnikami i przedsiębiorstwami,dla których pracowali.Początkowo robotnicy otrzymywali symboliczną płacę i byli całkowicie zdani na łaskę i niełaskę pracodawcy.Dzisiejsi robotnicy poczynii jednak duże postępy.Idee wolności i sprawiedliwości w zakładzie pracy coraz bardziej się upowszechniają,robotnicy są chronieni rozmaitymi prawami,same zaś organizacje stają się bardziej wrażliwe na potrzeby pracowników.Zmiany tych i innych czynników społecznych odegrały
ważną rolę w kształtowaniu teorii zarządzania w takich dziedzinach jak:motywacja,przywództwo i zarzadzanie zasobami ludzkimi.
Siły ekonomiczne-siły związane z systemami gospodarczymi i ogólnymi warunkami i tendencjami w gospodarce.USA ma gospodarkę rynkowa opartą na zasadach własności prywatnej,wolności ekonomicznej,konkurencyjnych rynkach i ograniczonej roli państwa.Dużo głównych krajów uprzemysłowionych wykorzystuje podobne systemy.W takich systemach dostępność zasobów,łatwość ich nabycia oraz rodzaje dóbr i usług,jakich potrzebują konsumenci odgrywaja istotną rolę w określeniu pola działania dla zarządzania.W ramach współczesnej teorii zarządzania czynniki ekonomiczne wywierały wpływ na sposób myślenia w różnych dziedzinach,łącznie z analizą środowiska,planowaniem strategicznym i projektowaniem organizacji.
Siły polityczne-instytucje sprawujące władzę polityczną oraz ogólna polityka i postawa rządu wobec działalności gospodarczej.Zarówno ogólne, jak i specyficzne czynniki polityczne wywierają wpływ na teorię zarzadzania w takich dziedzinach jak:analiza środowiska,planowanie,projektowanie organizacji,prawa pracownicze i kontrola.
Ewolucja teorii organizacji i zarządzania.
Spojrzenie klasyczne.
Spojrzenie klasyczne na zarządzanie wykształciło się w pierwszych latach ubiegłego stulecia.Obejmuje 2 różne spojrzenia:naukowe zarzadzanie i zarządzanie administracyjne.
Naukowe zarządzanie.
Wydajność jako duży problem gospodarczy pojawił się w pierwszych latach XX w.Gospodarka się rozwijała,kapitał był łatwo dostępny,ale brakowało rąk do pracy.W związku z tym menadżerowie zaczęli szukać sposobów efektywniejszego wykorzystania siły roboczej.Reakcją na taka potrzebę było koncentrowanie się ekspertów na sposobach poprawy wyników osiąganych przez pojedynczych robotników.Ich praca doprowadziła do powstania naukowego zarzadzania.
Prekursorzy.
Robert Owen(1771-1858)-był kierownikiem kilku przędzalni w
Szkocji na początku XIX w.Warunki życia pracowników w ówczesnych czasach były bardzo złe.Powszechnie zatrudniano pięcio-,sześcioletnie dzieci,a przeciętny dzień pracy trwał 13 h.Owen uważał,że rola kierownika polega na wdrażaniu reformy.Wybudował dla pracowników lepsze mieszkania i prowadził zakładowy sklep.Skrócił dzień roboczy do 10,5 h i zakazał zatrudniać dzieci poniżej 10 lat.Argumentował,że lepsze warunki życia pracowników nieuchronnie doprowadzą do zwiększenia produkcji i zysków.Gdy inni kierownicy koncentrowali inwestycje na postępie technicznym,podkreślał,że dla kierownika najlepsze jest inwestowanie w pracowników,czyli jak mawiał w „żywe maszyny''.Owen wprowadził również wiele konkretnych zasad postępowania,które także wpłynęły na wydajność.Np.praca poszczególnych pracowników podlegała codziennie jawnej ocenie.Uważał,że taka ocena umożliwi kierownikowi identyfikację obszarów problemowych,wywoła u pracowników dumę i będzie sprzyjać współzawodnictwu.W dzisiejszych organizacjach praktyka wywieszania lub publikowania danych,dotyczących wielkości sprzedaży i produkcji,oparta jest na tej samej psychologicznej zasadzie.
Charles Babbage(1792-1871)-brytyjski profesor matematyki.Był przekonany,że zastosowanie metod nauk ścisłych do procesów pracy,jednocześnie zwiększyłoby ich wydajność i obniżyło koszty.Jego osobę wiąże się z zasadą podziału procesów pracy i zasadami pochodnymi;wymyślił taśmę montażową.Dzieląc procesy pracy na drobne elementy i przydzielającje do wykonania różnym osobom(w zależności od kwalifikacji,zdolności i wynagrodzenia)można obniżyć wydatnie koszty uzyskania produktu.
Frederick W. Taylor(1856-1915)-oparł swój system zarządzania na pomiarach i analizie czasu pracy przy linii produkcyjnej.To podejście zapoczątkowało naukową organizację.Taylor analizował i mierzył czasy trwania ruchów robotników,traktując pomiary czasów jako podstawę,rozkładał każde zadanie na elementy oraz projektował najszybsze i najlepsze metody wykonania każdej części pracy.Ustalał ile każdy pracownik powinien wykonać(normy).Gdy zetknął się z problemem lęku robotników przed przyspieszoną pracą,spowodowanego obawą przed obniżeniem stawki płac lub zwolnieniem,jeśli ich zadania zostaną wykonane zbyt szybko, aby przeciwdziałać tym obawom Taylor namawiał pracodawców,aby płacili bardziej wydajnym pracownikom wyższe stawki niż pozostałym.Taylor nazywał to systemem zróżnicowanych stawek akordowych.Wyższe płace były stawkami naukowo poprawnymi,ustalonymi na poziomie optymalnym z punktu widzenia firmy i robotnika.W wytwórni łożysk kulkowych zatrudniającej 120 kobiet do kontroli technicznej zbadał ruchy i zmierzył czas ich wykonania przez najlepsze pracownice.Potem przeszkolił pozostałe w stosowaniu metod i przeniósł lub zwolnił najmniej wydajne.Wprowadził przerwy na wypoczynek,zróżnicowany system stawek i inne usprawnienia.Wydajność i jakość pracy wzrosła czterokrotnie.
Cztery zasady(kroki) w zarządzaniu Taylora:
Przekształcanie wiedzy praktycznej w naukę zarzadzania,przekazywanie wiedzy innym.
Naukowy dobór pracowników do stanowisk pracy(praca musi odpowiadać możliwościom pracowników).
Utrwalanie naukowych metod pracy wśród kierowników i podwładnych.
Utrzymywanie przyjaznej współpracy w zespole.
Harry Laurence Gantt(1861-1919)-zmodyfikował system Taylora.Odszedł od zróżnicowanych stawek akordowych,jako za słabo motywujących.Wymyślił premię za dzień po zrealizowaniu zadania,zarówno dla pracownika jak i nadzorcy.Wykorzystał też koncepcję Owena w sprawie jawnej oceny pracy każdego pracownika.Wyniki pracy były przedstawiane na wykresach słupkowych.Ponadto zapoczątkował system wykresów programowania produkcji.Do dzisiaj system ten jest stosowany i nosi nazwę „wykresów Gantta''.
Henri Le Chatelier-opracował metodę postępowania w postaci cyklu organizacyjnego:
Postawienie sobie jednego realnego do realizowania celu,cisłego i użytecznego.
Zbadanie wszystkich uwarunkowań.
Przygotowanie środków,które będą niezbędne w realizacji tego celu.
Wykonanie zamierzonej czynności stosownie do powziętego planu.
Kontrola,sprawdzenie poprawności,wyciągnięcie wniosków.
Frank i Lillian Gilberth-wyszczególnili podstawowe ruchy przy pracy obserwując działania pracowników.W ich założeniu naukowa organizacja miała jeden cel:ułatwienie pracownikom zrealizowania w pełni ich potencjału jako istot ludzkich.
Karol Adamiecki-stworzył nową dziedzinę wiedzy-nauka organizacji kierownictwa-celem było uzyskanie jak najwyższej wydajności jak najmniejszym kosztem,minimalnym nakładem pracy.
Prawo harmonii-jeżeli praca wykonywana jest przez kilka jednostek to wydajność będzie większa,jeżelipracownicy będą dobrani pod względem cech,chodzi o ścisłą współpracę.
Prawo zasobu czasu-zauważył,że pracownicy bardzo nieekonomicznie dysponują czasem.
Henry Ford-wykorzystał taśmę montażową Babbagea.Prowadził autokratyczny sposób kierowania-pracownik miał za zadanie wykonywać polecenia kierownika,który w teorii miał zawsze rację.Jego styl kierowania i stosunek do ludzi powodował konflikty,w związku z czym najlepsi fachowcy masowo zaczęli opuszczać zakłady.
Harrington Emerson-sformułował 12 zasad wydajności pracy:
1.jasno określony cel,
2.zdrowy rozsądek,
3.kompetentna rada,doradztwo,
4.dyscyplina,
5.sprawiedliwe,uczciwe postępowanie,
6.wiarygodna,natychmiastowa i adekwatna sprawozdawczość,
7.rozkład zajęć,
8.wzorce i normy,
9.znormalizowane warunki,
10.znormowane operacje,
11.pisemne instrukcje dotyczące przestrzegania norm,
12.motywowanie pracowników poprzez nagradzanie za wydajność.
Zarządzanie administracyjne.
Prekursorzy.
Henryk Fayol-Francuz,autor „Administracji przemysłowej i ogólnej''(1916r.)wyodrębnił szeroko rozumiane funkcje przedsiębiorstwa,do których zaliczył:
a.)techniczne-dotyczące produkcji wyrobów,
b.)handlowe-obejmujące zakup,sprzedaż i wymianę towarów,
c.)finansowe-dotyczące pozyskiwania kapitału i jego wykorzystania,
d.)ubezpieczeniowe-ochrona majątku i personelu,
e.)rachunkowości-inwentaryzacja,koszty i analizy,
f.)administracyjne.
W ramach czynności(funkcji) administracyjnych w dzisiejszych ujęciach funkcji zarzadzania,H.Fayol wyróżnił 5 funkcji zarządzania:
1.przewidywania,dzisiaj określaną jako planowania,
2.organizowania,
3.rozkazodawstwa,dzisiaj traktowaną szerzej jako motywowanie,
4.koordynowania,
5.kontrolowania.
Pod pojęciem przewidywania rozumiał prognozowanie przyszłości i formułowanie planu działania przez kierownictwo.Organizowanie łączył z pozyskiwaniem i mobilizowaniem materialnych i ludzkich
zasobów organizacji do wprowadzenia planów w życie oraz z tworzeniem struktury przedsiębiorstwa.Rozkazywanie to wyznaczanie kierunków działań i uruchamianie aktywności w realizacji zadań.Koordynowanie zmierza do zapewnienia harmonii w funkcjonowaniu zasobów i działań organizacji.Kontrolowanie Fayol pojmował jako nadzór nad przebiegiem realizacji planu wg ustalonych reguł i poleceń.Zaproponowany przez Fayola model funkcji zarządzania stanowi do dzisiaj podstawę współczesnych koncepcji zarządzania przedsiębiorstwem.
Kolejnym ważnym osiągnięciem H.Fayola było sformułowanie 14 zasad zarządzania.Są to:
1.podział pracy-im bardziej się ludzie specjalizują,tym bardziej sprawnie mogą wykonać swoją pracę(przykładem jest współczesna linia montażowa);
2.autorytet-kierownicy muszą wydawać polecenia,aby prace były wykonywane.Autorytet formalny daje prawo do rozkazywania,ale nie zawsze wymusza posłuszeństwo,jeśli nie będzie autorytetu osobistego(np.wynikającego z wiedzy);
3.dyscyplina-członkowie organizacji powinni przestrzegać przepisów i uzgodnień rządowych w danej organizacji.Wg Fayola-dyscyplina wynika z dobrego prowadzenia na szczeblach,ze sprawiedliwych układów(np.ustalenie wynagrodzenia za zwiększoną wydajność) oraz rozsądne stosowanie kar za wykroczenie.
4.jedność rozkazodawstwa-każdy pracownik powinien otrzymywać rozkazy tylko od jednej osoby.Fayol uważał,że jeżeli pracownik podlega więcej niż jednemu przełożonemu następuje sprzeczność poleceń i zakłócenie autorytetu;
5.jednolitośc kierownictwa-operacje w organizacji,które prowadzą do jednego kierownika,posługującego się jednym planem,np. dział personalny nie powinien mieć żadnych kierowników ,z których każdy stosuje inną politykę zatrudnienia;
6.podporządkowanie interesu osobistego interesom ogółu-w żadnym przedsięwzięciu interesy pracowników nie powinny przeważać nad interesami organizacji jako całości;
7.wynagrodzenie-powinno być sprawiedliwe zarówno dla pracowników jak i pracodawców;
8.centralizacja-ograniczenie roli podwładnych w podejmowaniu decyzji oznacza centralizację,zaś zwiekszenie ich roli oznacza decentralizację.Fayol uważał,że kierownicy powinni zachować ostateczną odpowiedzialność,ale jednocześnie są zobowiązani do zapewnienia podwładnym dostatecznych uprawnień,by mogli właściwie wykonać swe zadanie.Centralizacja polega na władzy jednostki,a decentralizacja to władza rozdrobniona;
9.hierarchia-linia władzy w organizacji-przebiegająca od naczelnego kierownictwa do najniższego szczebla w przedsiębiorstwie.Połączenie między kierownikami na tym samym szczeblu(z pominięciem drogi służbowej) nazywa się mostem lub kładką Fayola;
10.ład-każda rzecz i każdy człowiek powinni być we właściwym czasie i miejscu.Ludzie powinni być na tych stanowiskach,które są dla nich najodpowiedniejsze;
11.odpowiednie traktowanie personelu-kierownik powinien odnosić się do podwładnych w sposób przychylny i sprawiedliwy;
12.zasada stabilności personelu-duże odchylenia od normy pracowników niekorzystnie wpływają na sprawność funkcjonowania organizacji;
13.inicjatywa-podwładni powinni mieć swobodę w tworzeniu i realizowaniu swoich planów,nawet jeśli mogą stąd wynikać pewne pomyłki;
14.esprit de corps-duch koleżeństwa.Sprzyja poczuciu przynależności do zespołu,zapewni organizacji ducha jedności.Np.Fayol proponował porozumienie się ustne zamiast pisemnego,kiedy to tylko możliwe.
Spojrzenie behawioralne.
Szkoła behawioralna powstała w części dlatego,że kierownicy nie zdołali osiągnąć maksymalnej wydajności i pełnej harmonii w miejscu pracy przy zastosowaniu klasycznego podejścia.Należy do nurtu psychosocjologicznego.Wg niej organizacja to ludzie.Zajmuje się problematyką motywacji ,przedstawia i analizuje zachowania człowieka na tle relacji,jaka zachodzi między dotychczasową sytuacją opisaną przez warunki pracy,dotychczasowe rezultaty pracy a zachowaniem się człowieka.
Prekursorzy.
Mary Parker Follet(1863-1933)-zajmowała się problematyką konfliktów,odpowiedzialnością ,interakcją społeczną w pracy.
Hugo Minsterberg(1863-19160)-twórca psychologii przemysłowej,uważał,że na wydajność pracy mają wpływ 3 czynniki:
a.)dobór pracownika do stanowiska pracy, wg jego cech umysłowych,
b.)odpowiednia atmosfera w miejscu pracy,
c.)oddziaływania kierowników na podwładnych,które wpływają pozytywnie na ich motywację pracy
Abraham Maslow-i jego piramida potrzeb:
1.Potrzeby fizjologiczne.
2.Potrzeba bezpieczeństwa.
3.Potrzeba afiliacji(przynależności do danej grupy społecznej).
4.Potrzeba szacunku.
5.Potrzeba samorealizacji.
Nie można zaspokoić potrzeby wyższego rzędu,jeżeli nie zostanie zaspokojona potrzeba niższego rzędu.
Elton Mayo-badał zachowania ludzi w środowisku pracy,odkrył nieformalne grupy w organizacji.Znaczenie badań Mayo polegało na tym,że:
-odkrył istnienie i role małych grup w pracy(funkcjonują niezależnie od struktur organizacji),
-wskazywały na oddziaływanie tych grup na zachowanie ludzi,
-uświadomiły,że organizacje mają potrzeby ekonomiczne,zaś ludzkie potrzeby koncentrują się na bezpieczeństwie,miłości,uznaniu i mają podłoże psychologiczne.
Douglas McGregor-i jego teoria XY-obejmuje opis skrajnych poglądów kierowników na temat ich pracowników.
Założenia teorii X:
1.ludzie nie lubią pracować,starają się tej pracy unikać,
2.kierownicy muszą karać i zmuszać pracowników do pracy oraz jednocześnie kontrolować na rzecz realizacji celów,
3.ludzie wolą,by nimi kierowano,pragną unikać odpowiedzialności,nie chcą wychodzić z własną inicjatywą.
Podsumowując:
1.stwarza nieprzyjemną atmosferę pracy i sprzyja obniżeniu wydajności pracy,
2.pracownik czuje się pod dużą presją przełożonego,
3.nadmierne stosowanie kar powoduje niechęć pracownika do pracy,
4.ogranicza rozwój intelektualny i zewnętrzny pracownika.
Założenia teorii Y:
1.ludzie nie wykazują awersji do pracy,praca jest naturalną częścią ich życia,
2.ludzie są wewnętrznie motywowani do osiągnięcia celów,to leży w ich osobowości,
3.ludzie są przywiązani do celów w stopniu odpowiadającym osobistym nagrodom,jakie otrzymują za ich realizację,
4.we właściwych warunkach ludzie dążą do odpowiedzialności oraz ją podejmują,
5.ludzie są zdolni do nowatorskiego podejścia do rozwiązania problemów organizacji(zdolność do krytycznego i twórczego myślenia),
6.możliwości intelektualne pracowników są wykorzystane tylko częściowo.
Podsumowując:
Teoria ta jest w dużej mierze oderwana od rzeczywistości.
Spojrzenie ilościowe.
Szkoła ta powstała w Anglii i dominują ją badania operacyjne-grupa metod rozwiązywania problemów decyzyjnych,które dają się ujmować ilościowo.Prowadzi się je wg opracowanej procedury,która obejmuje:
1.rozpoznanie problemu,
2.sformułowanie problemu,
3.opracowanie modelu sytuacji decyzyjnej,
4.rozwiązanie problemu wybraną metodą,
5.sprawdzenie poprawności uzyskanych rozwiązań i ocenę ich realności,
6.wdrożenie modelu,
7.kontrola funkcjonowania rozwiązań.
Odłamy szkoły ilościowej.
Ujęcie systemowe.
Polega na analizowaniu organizacji jako systemu składającego się z celowo powiązanych elementów.Efektem pracy podejścia systemowego są matematyczne i opisowe modele organizacji tworzone po to,by organizację badać i kształtować jej rzeczywistość zgodnie z założonymi celami.
Podejście sytuacyjne.
Każda organizacja działa w odmiennych warunkach i różni się od drugiej.Rozwiązanie zależy od konkretnej sytuacji.Nie ma uniwersalnych praw,prawd i teorii.Nie ma jednego najlepszego sposobu rozwiązania problemu.Podejście to polega na budowaniu konkretnych zależności między poszczególnymi organizacjami oraz między organizacją a otoczeniem.Do każdej organizacji trzeba tworzyć nowy model matematyczny.
Współczesne podejście do rozwoju organizacji i zarządzania.
Na początku lat 80-tych pojawiła się tzw. „nowa fala w zarządzaniu'',która traktowała człowieka jako jednostkę aktywną i twórczą.
Thomas J. Peters oraz Robert Waterman wyróżnili 8 cech doskonałego przedsiębiorstwa:
1.Skłonnośc do działania-należy wyzwolić w człowieku inicjatywę,zwrócić uwagę na wiedzę.
2.Trzymać się blisko klienta-proces produkcyjny zaczyna się od stwierdzenia potrzeb klienta, a kończy na sprawdzeniu,czy te potrzeby zostały zrealizowane.
3.Autonomia i przedsiębiorczość- rozbicie koncernu na niewiele małych finalnych przedsiębiorstw, co prowadzi do samodzielności i konkurencyjności.
4.Wydajność dzięki ludziom.
5.Bezpośredni kontakt,motywacja przez wartości-naleganie,aby kierownicy trzymali się blisko podstawowej działalności firmy.
6.Trzymanie się swojej specjalności.
7.Prosta struktura,nieliczny sztab-niewiele szczebli zarządzania.
8.Jednoczesna dyscyplina i swoboda-tworzenie klimatu,w którym podstawowym wartościom firmy towarzyszy tolerancja wobec wszystkich pracowników.
Bibliografia:
1. Encyklopedia organizacji i zarządzania. PWE, Warszawa 1981r.
2.Podstawy zarządzania organizacjami. R.W.Griffin,PWN, Warszawa 1996r.
3.Organizacja i zarządzanie.J.Zieleniewski.PWN,Wa-wa 1975r.
4.Podstawy organizacji i zarządzania. R.Krupski.Wrocław 1999r.
5.Praktyka zarządzania. P.Drucker.Kraków 1994r.
6.Prekursorzy nauki organizacji i zarządzania. Z.Martyniak.PWE, Wa-wa.1993r.
7.Podstawy zarządzania przedsiębiorstwem.Praca zbiorowa pod red. H.Bienioka.Katowice 1998r.