ABYDOS (eg. Abdżu) znajduje się 1,5 km od pasa pól uprawnych na zachodnim brzegu Nilu, na terenie 8 nomu górnoegipskiego. W starożytności synonimicznie używano nazwy nomu, Ta-wer. Cmentarzysko obsługiwało znacznie większy teren niż leżące w pobliżu miasto Thinis.
Nekropola Umm El-Qa'ab położona jest ok. 1,7 km od terenów kultywacji. W czasach starożytnych nazywana była Ta-djeser. Współczesna nazwa znaczy po arabsku `Matka Garnków', co odnosi się do ogromnej liczby ceramiki wciąż znajdowanej na powierzchni stanowiska (ofiary dla Ozyrysa, który miał wg wierzeń być pochowany w grobie króla Djera). Wykopaliska na tym terenie prowadzono już od schyłku XIX wieku: - Amelineau 1895 - 1898;- Petrie 1899 - 1900;- Naville 1909 - 1911;- Deutsches Archaologisches Institut 1977 (15 kampanii wykopaliskowych po 3 do 5 miesięcy) - (ostatnio Gunter Dreyer)
Jeszcze do niedawna uważano, że miejscem pochówku władców okresu archaicznego była północna Sakkara. Jednak obecnie, głównie ze względu na obecność stel nagrobnych (i ich brak w Sakkarze) oraz okręgów grobowych, przyjmuje się raczej pogląd, że w Abydos jednak znajdowała się oficjalna nekropola, podczas gdy groby z Sakkary pełniły jedynie funkcję cenotaf ów.
Obecnie nekropola podzielona jest umownie na 3 części: cmentarzysko U, cmentarzysko B oraz pozostałe groby władców I dynastii i grobowce władców dynastii II. Najstarszą częścią cmentarzyska jest nekropola U, datowana na okres Nagada III (ok. 3300 BC) i znajdująca się kilka kroków na północ od należącej do dynastii 0 nekropoli B, która wg Dreyera jest jej kontynuacją. Sekcja U uważana jest za miejsce pochówku miejscowej elity, a wg odkrywcy miałaby należeć do poprzedników zidentyfikowanych władców dynastii 0, których pochówki znajdują się na nekropoli B - tzw. Dynastii `00'. Najokazalszy z odkrytych tam grobowców nazwany grobem U-j, miałby wówczas należeć do króla Skorpiona. Prostokątna jama wykopana w pustynnym podłożu wypełniona została konstrukcją z cegły mułowej o bardzo grubych ścianach. Grób składa się z 12 pomieszczeń (z których 3 dodano w późniejszej fazie) połączonych pionowymi szczelinami symbolizującymi drzwi. W zlokalizowanej w zachodnim narożniku komorze grobowej umieszczona była drewniana trumna ze zwłokami właściciela grób. Mnogość i układ pomieszczeń może prawdopodobnie wskazywać na to, że założenie miało być odpowiednikiem pałacu lub innej dużej budowli mieszkalnej. Większość wyposażenia zachowała się do momentu odkrycia grobu. Były to m.in. 2 berła heka (jedno wykonane z kości słoniowej); ok. 2000 naczyń ceramicznych (z których 1/3 to naczynia na wino importowane z terenów Palestyny), często z nacinanymi lub malowanymi tuszem inskrypcjami na powierzchni - wśród nich także symbol skorpiona; kościane plakietki (etykietki) z dziurkami na przeciągnięcie sznurka i wycinanymi motywami (głównie zwierzęta, m.in. słoń w górach - Ab-dju).
Na nekropoli B umieszczono grobowce królów dynastii 0, a także grobowiec króla Aha - przez niektórych uważanego za zjednoczycie la Górnego i Dolnego Egiptu, a tym samym założyciela I dynastii, a przez innych z kolei zaliczanego jeszcze do władców dynastii 0. Starsze chronologicznie groby Iry-Hora, Ka i Narmera posiadały jedynie 2 zagłębione w ziemi komory - jedna na ciało, a druga na wyposażenie. Znaleziono w nich masę potłuczonych naczyń z inskrypcjami wymalowanymi czarną i czerwoną farbą. Grobowiec Aha natomiast składał się z trzech dużych szybów królewskich i 36 rozmieszczonych w 3 równoległych rzędach grobów towarzyszących (tzw. `subsidiary graves'). Jeszcze Petrie uważał, ze każdy z trzech szybów przypisany był innemu królowi (B10 - Narmerowi, B15 - Sma, B19 - Aha), ale obecnie wiemy, że wszystkie należały do jednego władcy. Król pochowany był w środkowym z trzech dużych szybów (B15 - znaleziono w nim dowody na obecność drewnianej komory grobowej umieszczonej wewnątrz dołu obudowanego cegłą mułową), podczas gdy 2 pozostałe przeznaczone były na wyposażenie pochówku. Doły posłupowe we wszystkich trzech komorach wskazują na obecność drewnianych slupów podtrzymujących strop. W grobach towarzyszących pochowani byli członkowie dworu królewskiego, być może zamordowani z okazji pogrzebu królewskiego. Zidentyfikowano szczątki 33 młodych mężczyzn (w wieku 20-25 lat) oraz 7 młodych lwów(badania kostne pokazały, że lwy, będące za życia symbolem władzy królewskiej, urodziły się i były hodowane w niewoli). Stele, którymi oznaczono groby wymieniają: służbę (m.in. karłów), ulubionych pomocników domowych, kobiety, psy. W wyposażeniu pochówków znajdowały się naczynia kamienne i ceramiczne.
Na południowy zachód od 3 dużych komór grobowca Hor-Aha znajdują się groby 6 królów (Dżer, Dżet, Den, Andżib, Semerchet i Kaa) oraz jednej królowej, Merneith (matka Dena, która prawdopodobnie pełniła funkcję regenta), należących do I dynastii. Grobom towarzyszyły 2 stele nagrobne zlokalizowane po wschodniej stronie nadbudowy, dzięki którym między innymi zidentyfikowano właścicieli pochówków. Kolejność władców i chronologia grobowców zostały ustalone przez Petriego i do tej pory przetrwały w prawie niezmienionej formie. On również wskazywał na króla Aha jako na założyciela zjednoczonego państwa egipskiego identyfikowanego z Menesem.
Od czasów następnego króla, Dżera, grobowce zaczynają ewoluować. Zamiast kilku małych, buduje się 1 prostokątną komorę grobową znacznie większych rozmiarów, otoczoną mniejszymi pomieszczeniami magazynowymi, których podział nie jest jednak do końca jasny. Ścianki działowe były w każdym razie obmazywane gliną i pobiałką. Wszystkie pomieszczenia były na stałe zamykane po pogrzebie. Wewnątrz odnaleziono również pomalowane na czerwono nisze, które mogły służyć jako prototyp ślepych wrót z czasów późniejszych. Nadbudowę tworzył być może tumulus lub płaski nasyp z piasku otoczony ceglanym murem. Od czasów panowania tego władcy subsidiary graves planuje się dookoła grobu na kształt prostokąta. Król ten mógł się również pochwalić największą liczbą pochówków towarzyszących (338). U następców Dżera ilość dodatkowych grobów wyraźnie maleje, żeby całkowicie zaniknąć w czasach II dynastii. W okresie Średniego Państwa na terenie nekropoli dokonano pewnych renowacji. Za XVIII dynastii natomiast grób króla Dżera przekształcono w cenotaf Ozyrysa i zaadaptowano do jego kultu (od strony północno-wschodniej wybudowano klatkę schodową - jest ona późniejszym dodatkiem, o czym świadczy inny kolor cegły mułowej). Jeszcze Amelineau na podstawie znajdowanych tam figurek zidentyfikował go jako prawdziwy grób tego boga. Znaleziono tam również naczynia pochodzące z kręgu egejskiego, figurki lwów wykonane z kości słoniowej, miedziane i złote narzędzia. Petrie wewnątrz komory grobowej odnalazł granitowy sarkofag, pochodzący z czasów XXVI dynastii.
Grób Dżeta planem bardzo przypomina grób jego poprzednika. Wokół komory grobowej znajdowały się mniejsze pomieszczenia, prawdopodobnie o funkcji magazynowej. Dno grobowca wylepione było mułem pokrytym pobiałką, na którym spoczywały bale z drewna (ponieważ ułożono je przed zaschnięciem polepy mułowej, są lekko zagłębione w podkładzie) wzdłuż ścian i jeden na środku komory. Na balach oparte były deski tworzące podłogę. Konstrukcja ta będzie wykorzystywana jako standard także w późniejszych grobowcach. Całość zagłębiona była w pustyni na głębokość ok. 2,30 m. Nakrycie komory grobowej znajdowało się na poziomie gruntu (bezpośrednio na dachu znajdowało się pokrycie z mat trzcinowych lub podobnego materiału, na którym spoczywała warstwa cegieł, a dopiero później piaskowe zasypisko), natomiast ceglane ściany otaczające całość konstrukcji wystawały na odrobinę ponad 1 m. Mur posiadał płytkie nisze pomalowane na czerwono. Wnętrze nadbudowy wypełnione było piaskiem. Dookoła grobowca władcy znajdują się całe szeregi subsidiary graves. Podłogi wysypane były piaskiem. W przypadku tych grobów towarzyszących, imiona właścicieli można odtworzyć nie tylko na podstawie stel, ale również dzięki obecności inskrypcji wymalowanych na ścianach czerwoną farbą - imionom zazwyczaj nie towarzyszą jakiekolwiek tytuły. Tutaj również odnaleziono inskrybowane naczynia ceramiczne i kamienne.
W grobie Merneith, jedynej królowej pochowanej na królewskiej nekropoli Umm El-Qa'ab, możemy zaobserwować pewne odstępstwo od planu przyjętego przez jej dwóch poprzedników. Podłużne komory magazynowe (8) otaczające pomieszczenie, w którym miały znajdować się zwłoki właścicielki grobu, są od niego oddzielone. W niektórych z nich odnaleziono duże ilości naczyń ceramicznych i odcisków pieczęci cylindrycznych. W komorze grobowej początkowo były jedynie drewniane podpory, później jednak dodano pilastry z cegły mułowej. Obie stele zapadły się do wnętrza pomieszczeń podziemnych. To głównie na ich podstawie wnioskujemy, że Merneith była jedynie regentką w zastępstwie swojego syna - na steli brak jest przedstawienia serechu z postacią sokoła na szczycie. Całość założenia otacza pojedyncza linia grobów towarzyszących z wejściem od południa.
W grobie Dena swego rodzaju innowacją był nowy sposób konstruowania nadbudowy. Za czasów jego poprzedników nakrycie jamy grobowej i usypanie tumulusu odbywało się po pogrzebie i złożeniu w komorze zmarłego razem z wyposażeniem. Natomiast od połowy I dynastii do komory grobowej prowadzą schody lub pochyły pasaż, który zagradzano opuszczanym z góry blokiem kamiennym (prawdopodobnie jest to prototyp późniejszych portkulisów stosowanych w grobowcach Starego Państwa). W tym przypadku był to pochyły pasaż. Podłoga komory grobowej wykonana była z granitu (z którego zachowało się jedynie kilka bloków) obramowanego cegłą mułową. We wschodniej części podłoga wyłożona była jedynie cegłą mułową. Pionowe filary znajdowały się pomiędzy dwoma ściankami wykonanymi z drewnianych desek i ustawione na ceglanej podmurówce. W przestrzeni pomiędzy ścinkami znaleziono duże ilości naczyń ceramicznych i kamiennych. Od południowego wschodu znajdowały się schody prowadzące do podziemnej kaplicy z posągami właściciela grobu, do której bezpośrednio przylega komora grobowa. W podłodze tkwiły 3 bloki granitu, na których opierały się podpory stropu, a także 1 blok wapienia, na którym prawdopodobnie stał posąg. Grobowiec otoczony jest rzędami pomieszczeń przeznaczonych na ofiary i pochówek domowników. Znaleziono w nich znaczące ilości wykonanych z kości tabliczek z inskrypcjami, a także odcisków pieczęci cylindrycznych.
Założenie grobowe króla Andżiba, następcy Dena, otoczone jest bardzo grubym murem. Za pojedynczą komorą grobową znajduje się mniejsze pomieszczenie (bez śladów drewnianej podłogi), w którym znaleziono odciski pieczęci cylindrycznych (przypuszcza się, że komora ta przeznaczona była na wyposażenie władcy). Od komory grobowej prowadzi korytarz w kierunku północno zachodnim. Jest to swego rodzaju kontynuacja myśli z czasów panowania Dena, ale w znacznie mniej rozbudowanej formie. Plan grobów towarzyszących przypomina ten, który mieliśmy już okazję widzieć w przypadku grobu Merneith. W północno-zachodnim narożniku zostawiono dodatkową przerwę w celu wyprowadzenia pasażu z komory grobowej poza obręb całego założenia. Schody zostały zablokowane przy samym wejściu do komory, przed którym znaleziono znaczne ilości glinianych po ofiarach złożonych po zakończeniu ceremonii pogrzebowych i pochówku władcy. Blokaż portalu wejściowego tworzyła konstrukcja z cegły mułowej i desek, których końce umocowane były w pionowych wyżłobieniach ścian pasażu tuż przy samym wejściu. Żeby zabezpieczyć deski przed przesuwaniem się, w rowkach umieszczono po jednej dodatkowej desce ustawionej pionowo, a wyżłobienia uszczelniono i obklejono mułem. Całość obudowano z zewnątrz cegłą mułową. Podłoga komory grobowej wykonana była z desek ułożonych bezpośrednio na piasku, bez jakichkolwiek podpór. W północno-wschodniej części założenia dodano dodatkową `gałąź' subsidiary graves. Wszystkie groby zbudowane są bardzo niestarannie (łącznie z konstrukcja wybudowaną dla samego władcy).
Pojedyncza komora grobowa króla Semercheta otoczona jest grubym murem, do którego bezpośrednio przylegają malutkie komory grobów towarzyszących. Małe przedziały w południowo-wschodnich komorach najprawdopodobniej przeznaczone były na ofiary, na co wskazują ścianki oddzielające je od głównej komory grobowej - mają one wysokość jedynie połowy wysokości grobowca. Wejście do grobowca zablokowano murem z cegły mułowej.
Grób niejakiego Qa'a, ostatniego władcy I dynastii, prezentuje bardziej rozwiniętą fazę grobowców tego typu, wejście jednak niespodziewanie zwrócone zostało na północ (podobnie jak w mastabach i piramidach III dynastii). Co jeszcze dziwniejsze, pasaż w pewnym momencie zakręca na zachód, jakby w celu ominięcia jakiejś przeszkody. Na załamaniu pasażu ustawiony był kamienny portculis. To mogłoby sugerować, że w dalszej części klatka schodowa przykryta była jakiegoś rodzaju stropem. Wejście do kompleksu zostało zablokowane murem z cegły mułowej. Po obu stronach pasażu znajdują się pomieszczenia na ofiary. Wzdłuż ścian komory grobowej ułożono drewniane bale do podtrzymywania desek posadzki. Sufit zbudowano w dosyć charakterystyczny sposób. W ścianach pomieszczenia znajdują się otwory na bale, które dochodziły do jakiejś pośredniczącej podpory. Większość konstrukcji została wykonana bardzo niestarannie. Komory pomieszczeń towarzyszących zbudowano z nie do końca wysuszonych cegieł, co spowodowało zawalenie się części ścian i zniszczenie wyposażenia (jedynie centralna część powstała z cegieł dobrze wysuszonych, o równych wymiarach). Wiele szczątków ludzkich znaleziono in situ - właściciele pochowani byli w trumnach, a przestrzeń dookoła wypełniono czyściutkim białym piaskiem. Odkryto również dużo fragmentów naczyń wykonanych z alabastru i jedno z diorytu z inskrypcjami, a także różnego rodzaju elementy wykonane z kości słoniowej, a nawet ze złota.
Wszystkie groby na nekropoli Umm El-Qa'ab uległy spaleniu na skutek pożaru na cmentarzysku. Miało to jednak miejsce długo po dokonaniu pochówku władców i ich częściowym wyrabowaniu przez złodziei grobów.
Z czasów panowania II dynastii pochodzą dwa grobowce na nekropoli Umm El-Qa'ab. Widać w nich wyraźną zmianę w stylu w stosunku do grobowców poprzedników. Można wówczas zaobserwować, że do głosu dochodzi kult Seta, a tradycja budowania subsidiary graves odchodzi w zapomnienie. Wcześniejszy z grobowców (Tomb P) należy do Peribsena, piątego króla II dynastii. Układ, w którym centralna komora grobowa otoczona jest pomieszczeniami magazynowymi wydaje się być kontynuacją wcześniejszej tradycji. Jednak zamiast drewnianej komory grobowej ciało króla złożone było bezpośrednio w komorze ceglanej, a pomieszczenia przeznaczone na wyposażenie otwierały się na korytarz łączący całość pomieszczenia. Południowa ściana komory grobowej się nie zachowała. Pomiędzy zewnętrzną ścianą założenia, a murem otaczającym przebiegał dookolny korytarz podzielony na 4 części występami tworzącymi coś w rodzaju odrzwi w pobliżu narożników muru. W ścianach znajdują się otwory wyrąbane przez złodziei grobów próbujących dostać się do kosztowności. W centralnej komorze Amelineau znalazł kamienne wazy, narzędzia miedziane i glazurowaną ceramikę. W nadbudowie odkryto stelę z imieniem króla Peribsena, ale serechowi zamiast Horusa towarzyszył Seth - w późniejszych czasach zwierzę Setha ze szczytu serechu zostało skute, ale pamięć o nim nie zaginęła, o czym świadczy chociażby fakt, że chociażby Khasekhemwy legitymował się imieniem horusowo-setowym.
Grób króla Chasechemui (Tomb V), następcy Peribsena, wyraźnie różni się od pochówków jego poprzedników. Dół w pustyni wypełniony został podłużną konstrukcją z cegły mułowej o zupełnie nieregularnym planie. Prawdopodobnie budowano go w dwóch fazach. Część środkowa jest najstarsza - mury tutaj są znacznie grubsze i słabiej zachowane. Wygląda na to, że musiały one wytrzymać większy nacisk części nadziemnej - zakres zniszczeń ścian pomieszczeń wskazuje nam jednocześnie zasięg nadbudowy. Zarówno wnętrze komory grobowej, jak i powierzchnia nadbudowy wyłożone były najprawdopodobniej kamienną licówką. Wejście do komory znajdowało się od wschodu. W grobowcu znaleziono m.in. szkielety należące do domowników; wazy z: alabastru, marmuru, sjenitu, miedzi; złote pokrywki naczyń; metalowe narzędzia; ceramikę; gliniane odciski pieczęci.
Ok. 1,5 km na północ od cmentarzyska w Umm El-Qa'ab, przy granicy pól uprawnych znajdowały się olbrzymie prostokątne okręgi grobowe. 6 z nich zorientowanych jest w dwóch rzędach na osi SW - NE. Okręg Qa'a, zwany dziś Deir Sitt Damiana, przechylony jest o kilka stopni na zachód. Wg niektórych naukowców tradycja budowy takich konstrukcji może wywodzić się nawet z czasów predynastycznych. Wówczas jednak okręgi tego typu miały być budowane w formie drewnianych palisad, które z oczywistych względów nie zachowały się do dzisiaj.
Wykopaliska na tym terenie prowadzili:
- Edward Russell Ayrton/ Thomas Eric Peet ;- W. M. F. Petrie ;- David O'Connor
Mury okręgów grobowych wykonane były z cegły mułowej, co jest przyczyną ich bardzo słabego stanu zachowania. Jedynie mury Shunet ez-Zebib i Deir Sitt Damiana widoczne są z większej odległości. Dwa podstawowe wejścia do okręgów znajdowały się w S-E i N-E narożnikach. Większość bram wczesnych okręgów miała zablokowane wejścia. Mury zbudowane były w konstrukcji niszowo-ryzalitowej. Okręgi należące do królów I dynastii posiadały groby towarzyszące zaplanowane dookolnie. W większości przypadków (Aha, Dżer, Dżet, Merneith) groby te zawierały pochówki (nie tylko ludzi, ale również np. osłów).
Jeszcze do niedawna nie było wiadomo, czy wewnątrz okręgów znajdowały się jakiekolwiek konstrukcje, i do jakich celów miałyby służyć. Zagadka została rozwiązana przez amerykańskich archeologów, którzy wskutek badań w latach 2001-2003 zidentyfikowali i odkopali okręg należący do pierwszego władcy I dynastii, Hor-Aha. Miał on również 2 wejścia. Wnętrze wypełniała pusta przestrzeń, poza południowo-wschodnim narożnikiem, w którym znajdowała się kaplica kultu grobowego. Dookoła wybudowano 6 grobów towarzyszących, zagłębionych w pustyni. Znalezione szczątki ewidentnie dowodzą składania ofiar zwierząt w momencie pogrzebu. Złożono w nich 10 szkieletów osłów.
Okręg Dżera jest znacznie większy od okręgu Aha. Na jego terenie również znaleziono pozostałości budowli w rodzaju kaplicy, ale jego mury otaczały całe szeregi subsidiary graves. O'Connor oczyścił również podstawę muru, przy której odnaleziono półkę, na której być może miały znajdować się wyrzeźbione z gliny głowy byków przyozdobione prawdziwymi rogami, jak te towarzyszące odkopanej przez Emery'ego mastabie w Północnej Sakkarze.
Okręgi Dżeta i Merneith nie wyróżniają się niczym szczególnym. Również towarzyszą im subsidiary graves.
Do tej pory najlepiej zachowanym z okręgów był ten należący do Chasechemui, króla II dynastii. Shunet ez-Zebib, bo tak jest nazywany, otoczony był podwójnym murem (każdy o grubości ok. 5 m). W południowo-wschodnim narożniku odnaleziono pozostałości budowli (również z cegły mułowej), której orientacja była odrobinę przekrzywiona w stosunku do orientacji murów. Z pewnością ona również pełniła funkcję kultową. Zarówno w tym okręgu, jak i w pozostałych wejście tworzyły monumentalne bramy wbudowane w strukturę założenia.
Z czasów II dynastii pochodził również okręg Peribsena, znajdujący się na północ od tego pierwszego. Tutaj również zidentyfikowano pozostałości budowli w południowo-wschodnim narożniku. Okręg tego władcy nie posiada jednak swoich grobów towarzyszących.
Na wschód od okręgu Chasechemui znajduje się jeszcze jeden okręg, jak dotąd nieznanego właściciela, któremu towarzyszy cmentarzysko 14 barek drewnianych w ceglanej obudowie. Łodzie mają różne wymiary - prawdopodobnie cała flota miała towarzyszyć władcy jako wyposażenie do wykorzystania w świecie umarłych. Nie wiadomo do kogo należy zarówno okręg, jak i cmentarz barek, ale odkrywcy przychylają się raczej ku władcy I dynastii.