Normy rozwoju jako układ odniesienia biologicznej oceny dziecka
Pod pojęciem "norma" można rozumieć np., ustaloną granice, miarę, regułę, zasadę postępowania wyznaczającą obowiązek określonego zachowania się w danej sytuacji. Tworzenie norm ma na celu kategoryzację zjawisk, ustalenie dla nich wzorów, do których można je odnieść i z nimi porównać właściwości i cechy jakościowe.
Normy rozwoju fizycznego, inaczej niekiedy nazywane wskaźnikami rozwoju, są biologicznymi układami odniesienia, które pozwalają na ocenę tego procesu u dzieci danej populacji.
Duże różnice środowiskowe, jakie jeszcze mają miejsce w Polsce, między warunkami, poziomem życia i kultury na wsi i w mieście stanowią przyczynę, dla której nie powinno się jeszcze w naszym kraju stosować jednej ogólnej nory rozwojowej. Celowe jest stosowanie odrębnych norm dla środowiska wiejskiego i miejskiego ponieważ wciąż pogłębia się dystans między tymi środowiskami. Tak więc obok ogólnopolskich norm rozwojowych niezbędne są w ocenach rozwoju dziecka normy środowiskowe.
Zmienność zjawisk gospodarczych i sytuacji ekonomicznej ludności pociąga za sobą zmiany zjawisk rozwojowych.
Kryzysy ekonomiczne, koniunktura gospodarcza, mają silny wpływ na rozwój fizyczny dzieci. Zachodzące zmiany rozwojowe polegające na przyśpieszeniu dojrzewania dziecka dezaktualizują niektóre normy. Oprócz norm populacyjnych pogłębiane badania dziecka wymagają stosowania bardziej dokładnych ocen.
Oceny takie można uzyskać, gdy rozwój dziecka odnosi się do tzw. norm grupowych, w których uwzględnione są cechy rozwojowe rodziców. Miernikiem "idealnego poziomu rozwoju" są tzw. normy docelowe, konstruowane na wyselekcjonowanych pod względem warunków środowiskowych
(socjoekonomicznych) grupach dzieci wielkomiejskich, wywodzących się z grup o najwyższym poziomie życia.
Oprócz tego czynione są próby stosowania norm z uwzględnieniem typu budowy dziecka czy rodziców w zależności od celu oceny rozwoju fizycznego należy więc każdorazowo ustalić rodzaj i zakres stosowanej normy rozwojowej. Oddziaływania zdrowotne i wychowawcze, troska o właściwy poziom rozwoju biologicznego dzieci winny być pierwszoplanowymi obowiązkami rodziców i nauczycieli.
Kontrolowanie rozwoju dzieci nie jest trudną i pracochłonną czynnością, a sprowadza się ono do następujących czynności:
1) dokonywanie pomiarów antropometrycznych czyli takich, które porównują zmiany cech fizycznych człowieka w czasie i przestrzeni oraz testów określających właściwości funkcjonalne organizmu,
2) zastosowania odpowiednich norm rozwojowych, które inaczej mówiąc, są biologicznymi układami odniesienia, służącymi do oceny badanego dziecka, normy te wyrażają pewne prawidłowe - przeciętne wartości cech oraz skalę odchyleń od wielkości przeciętnych mieszczących się w granicach normy,
3) zastosowanie konkretnych metod pozwalających na ocenę stanu rozwoju dziecka w danym momencie lub na śledzenie jego dynamiki - wzrastanie w dłuższych przedziałach czasu.
Oceny rozwoju muszą być dokonywane na podstawie takich metod pomiarowych, jakie były stosowane przy opracowywaniu norm. Pomiary dziecka winny być wykonywane zgodnie z przyjętą w normach techniką antropometryczną. Oprócz tego należy oceniać rozwój dziecka w stosunku do norm opracowanych dla tej populacji, z której ono pochodzi.
Metoda tablic Pirqueta jest najprostszą i najstarszą metodą kontroli rozwoju fizycznego dzieci. Porównuje wartości pomiarów dzieci z przeciętnymi wartościami tych cech, charakterystycznymi dla danej populacji. Najczęściej są to tabele zawierające w klasach wieku, oddzielnie dla chłopców i dziewcząt, średnie arytmetyczne wysokości i masy ciała a czasem również obwodu głowy i klatki piersiowej. Porównując wartości badanych cech dziecka z danymi zawartymi w tabelach, można określić: wiek rozwojowy dziecka, ustalić poprzez obliczenia, jak daleko dziecko odbiega od wzorca w stronę opóźnienia czy też przyśpieszenia rozwoju. Klasyczne tablice Pirqueta nie zawierają odchyleń standardowych, posiadają wartości ogólno informacyjne.
Ujemną stroną tablic jest to, że na ich podstawie trudno jest określić w dokładny sposób wzajemną relację masy i wysokości ciała, a więc stwierdzić, czy dziecko ma niedobór, czy nadmiar ciała i jaki jest ich zakres. Trudno jest powiedzieć, jaki typ budowy ciała ma dziecko, czy jest ono zbyt chude, czy zbyt tęgie. Możliwość takiej oceny daje graficzna metoda oceny tempa i harmonijności rozwoju.3
Metoda siatek centylowych i standardowych.
Siatki centylowe oparte są na częstości występowania danej wielkości cech w populacji dziecięcej, w poszczególnych grupach wieku, oddzielnie u chłopców i dziewcząt. Po kilkakrotnych, np. powtarzalnych co rok, badaniach dziecka za pomocą siatek, otrzymujemy informacje dotyczące harmonijności jego rozwoju. Harmonijny przebieg rozwoju ma miejsce wówczas, gdy dziecko utrzymuje się w tej samej pozycji centylowej. Na siatkach centylowych pozycja dziecka mieszcząca się między 25 a 75 centylem mówi nam o tym, że utrzymuje się ono w granicach tzw. ,,wąskiej normy rozwojowej". W tym przedziale zawartych jest bowiem 50% obserwacji zgrupowanych wokół pozycji centralnej.
Za normę przyjmuje się natomiast pozycję dziecka zawartą pomiędzy 10 a 90 centylem. Dzieci znajdujące się w pozycjach poniżej 10 i powyżej 90 centyla winny być dokładniej zdiagnozowana przez lekarza pediatrę pod względem rozwoju.
Graficzna metoda oceny wieku rozwojowego i proporcji wagowo-wzrostowych pozwala na stwierdzenie nie tylko tego, czy rozwój przebiega we właściwym tempie, lecz również na określenie tego, czy rozwój tych dwóch cech przebiega harmonijnie. Siatka opracowana jest w taki sposób, że na osi X znajdują się wartości masy ciała, a na osi Y wysokości ciała w postaci średnich arytmetycznych grup wieku. Metoda ta może być stosowana do określenia wieku morfologicznego oraz do oceny proporcji wagowo-wzrostowych badanego dziecka na tle grupy rówieśników.
Metoda morfologiczna pozwala na ocenę harmonijności budowy i ocenę stanu rozwoju licznych cech somatycznych badanego dziecka. Morfogramy pozwalają np. na określenie proporcji między odcinkami ciała. Sam morfogram jest graficznym obrazem średnich arytmetycznych wielu cech (skale pionowe) w kolejnych latach życia, czyli w grupach wieku kalendarzowego, które stanowią profile poziome. Zaletą tej metody jest możliwość łatwego rozpoznania wielu cech, a więc oceny proporcji budowy ciała. Gdy profil rozwojowy badanego dziecka jest dla wszystkich cech niezgodny z odpowiednim morfografem chronologicznym, można wnioskować o przyśpieszeniu lub opóźnieniu rozwoju.
Rodzice, nauczyciele - wychowawcy oraz nauczyciele wychowania fizycznego powinni dużą uwagę zwrócić na wartość okresowo powtarzanych badań oceniających rozwój uczniów. Badania takie mogą przyczynić się do wychwycenia zaburzeń rozwojowych niemal w momencie ich występowania, pozwalają na śledzenie oddziaływań korekcyjnych oraz na stawianie uczniom zadań szkolnych na miarę ich biologicznych możliwości.