Plastyczność mózgu
Plastyczność mózgu, termin wprowadzony przez Jerzego Konorskiego, oznacza zdolność neuronów do ulegania trwałym zmianom w trakcie procesów uczenia się. Termin plastyczność pochodzi od greckiego słowa plaistikos oznaczającego tworzenie. Oznacza to, że w trakcie uczenia się dochodzi do reorganizacji połączeń synaptycznych między neuronami (16). Obecnie uważa się, że plastyczność neuronalna jest pojęciem szerszym, obejmującym zarówno zmiany zachodzące w procesach uczenia się i pamięci, jak również zmiany rozwojowe i kompensacyjne (naprawcze). Miejscem kluczowym, w którym powstaje i zanika plastyczność mózgu, jest synapsa. To ona ciągle modyfikuje swoje właściwości, zmieniając wydajność przewodzenia impulsów nerwowych. Ta niezwykła zdolność określana jest plastycznością synaptyczną i jest uważana za komórkowe podłoże uczenia się i pamięci. Wyróżnia się różne rodzaje plastyczności mózgu, miedzy innymi: plastyczność rozwojową, pamięciową i kompensacyjną.
Plastyczność rozwojowa jest odpowiedzialna za tworzenie się oraz reorganizację połączeń synaptycznych we wczesnym okresie rozwoju ośrodkowego układu nerwowego, OUN (16,17). W okresie tym ogromną rolę odgrywają zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe. Oznacza to, że do wykształcenia nowych i utrwalenia już istniejących połączeń między neuronami może dojść pod warunkiem ekspresji odpowiednich genów (tj. uruchomienia informacji zawartej w materiale genetycznym) oraz odpowiedniego poziomu pobudzenia przez bodźce zewnętrzne samych neuronów. Trzeba jednak dodać, że im organizm starszy, tym wpływ czynników genetycznych staje się mniej konieczny. Dużą rolę w plastyczności rozwojowej odrywa również proces tzw. apoptozy, tj. zaprogramowanej genetycznie śmierci komórki. Tak więc tworzenie się nowych połączeń synaptycznych, jak również ich obumieranie leży u podstaw zmian morfologicznych i funkcjonalnych zachodzących w trakcie rozwoju OUN.
Plastyczność pamięciowa odgrywa rolę w procesach uczenia się i zabiegach usprawniających (17,18). Dochodzi do wzmocnienia i reorganizacji połączeń między neuronami, w odpowiedzi na specyficzne bodźce. Konsekwencją tego jest powstanie tzw. engramu, to jest pamięciowej zmiany plastycznej.
Istnieje kilka sposobów za pomocą których może dochodzić do owych zmian. Najważniejsze z nich to:
wydłużenie zgrubienia postsynaptycznego
zwiększenie liczby pęcherzyków z neurotransmiterem w obrębie kolbki synaptycznej
wzrost liczby rozgałęzień dendrytów
wzrost liczby kolców dendrytycznych
wzrost liczby synaps
W procesy powstawania śladów pamięciowych (zmian plastycznych) zaangażowany jest również mechanizm genetyczny, który umożliwia zachodzenie tych zmian.
Plastyczność kompensacyjna - w procesach plastyczności kompensacyjnej dochodzi do wytworzenia połączeń między nietypowymi partnerami (17,18). Umożliwia to w przypadku uszkodzenia mózgu przywrócenie częściowo lub w pełni utraconych funkcji. Podłożem tego procesu jest obumieranie uszkodzonych neuronów, co umożliwia stosunkowo łatwe wytworzenie nowych połączeń przez inne neurony w pustych miejscach. Lepsze poznanie tych mechanizmów pozwoli, być może, na skuteczniejsze leczenie usprawniające. Należy zwrócić uwagę na to, iż mózg jest strukturą szalenie dynamiczną zarówno pod względem morfologicznym, jak i funkcjonalnym, a podstawą tych zmian są właśnie zmiany plastyczne komórek nerwowych.
Neuroplastyka, plastyka mózgu to zdolność mózgu do spowodowania w nim fizycznych zmian, wytworzenia nowych ścieżek neuronowych i połączeń. Stanowi ona potężną, naturalną siłę poprawiającą funkcjonowanie mózgu.
Jako, że naukowcy coraz lepiej znają neurologiczne zawiłości i funkcjonowanie umysłu, możemy stworzyć trening złożony z działań mających na celu wytworzenie i wzmocnienie ścieżek neuronowych. Plastyka mózgu pozwala na znaczące zmniejszenie ryzyka wystąpienia chorób Alzheimera i Parkinsona, schizofrenii, zaburzeń obsesyjno- kompulsywnych chronicznego bólu. Programy oparte na plastyce mózgu wykorzystują naturalne mechanizmy uczenia się i nie wymagają procedur inwazyjnych, bądź medykamentów.
Osłabienie z wiekiem zdolności rozumienia, myślenia, zapamiętywania jest procesem naturalnym, ale liczne badania naukowe dowodzą, że u ludzi, którzy ćwiczą umysł, proces ów jest słabo zauważalny. Istnieją programy opracowane w celu stymulowania aktywności umysłu oparte na osiągnięciach neurologii. „Fitness mózgu” to program umysłowych ćwiczeń, które muszą być wykonywane intensywnie, regularnie i progresywnie.
Obniżenia zdolności poznawczych spowodowanych zaawansowaniem w latach doświadczają wszyscy, poziom ich osłabienia jest jednak różny. Nie są to jednak zmiany takie, jak w przypadku choroby Alzheimera, tu mamy do czynienia ze stanem patologicznym.
Negatywne zmiany w zdolnościach poznawczych mogą nastąpić już w wieku 30 lat, znaczące ich obniżenie i przyspieszenie jednak notuje się u pięćdziesięciolatków. Problem jest o tyle znaczący, że starzejące się społeczeństwa mogą zacząć mocno odczuwać opisywane kwestie, demencja będzie dotyczyła coraz liczniejszej grupy ludzi.