„Logika religii” J.M. Bocheński OP
1. RELIGIA A LOGIKA
W obrębie tej problematyki wyróżniamy dwie przeciwstawne tendencje:
- „antylogiczną”, której przedstawicielem był m.in. Piotr Damiani. Uważał, że logika to dzieło szatana, zupełnie zbędne w kwestiach wiary, gdzie najistotniejsza jest modlitwa.
- „logiczną”, znacznie powszechniejszą, obecną w każdej z religii (za religie Autor uznaje chrześcijaństwo, islam, braminizm i buddyzm). Zarzutem, jaki może pojawić się w tym punkcie, jest stwierdzenie, że okresy stosowania logiki w religii związane były z wkradającą się w nią dekadencją, a myśliciele rozważający sprawy religii w kontekście logiki wcale nie zasługują na miano myślicieli religijnych. W odpowiedzi Autor określa kryterium przyznania myślicielowi przydomku „religijny” - jest to kryterium prawdziwości religii. Religię jesteśmy w stanie uznać za prawdziwą, jeśli jest wyznawana przez ludzi uznawanych powszechnie za świętych wyznawców danej religii. Przykładami świętych wyznawców są m.in. również świetni logicy, jak Dignana, Albert Wielki czy Savonarola.
Teorią niejako wymykającą się powyższemu przeciwstawieniu jest „teoria a-logiczna”, której zwolennicy uważają religię za zjawisko leżące poza granicami logiki, jednak dyskurs religijny uznają oni za komunikowalny i złożony z twierdzeń. W oparciu o powyższe Autor odpiera ich zarzuty w sposób następujący: aby przekazać jakiś komunikat należy wybrać jakiś symbol (lub zestaw symboli) spośród zastanego ich zbioru - każdy symbol komunikacyjny określa jakiś wybór, natomiast symbol, który nie wskazuje na żaden wybór jest symbolem niespójnym, beztreściowym, np. określając kolor krowy dokonujemy wyboru między kolorem czarnym a całym zestawem kolorów nie-czarnych. Przypisując krowie kolor czarny dokonujemy konkretnego, jednoznacznego wyboru. Zaliczając umaszczenie zwierzęcia do zespołu kolorów nie-czarnych skazujemy się na dalsze dookreślanie, ale w końcu wybierzemy ostateczny symbol. Natomiast określając kolor krowy jako czarny i nie-czarny wchodzimy w twierdzenie puste, które niczego nie komunikuje.
2. STRUKTURA DYSKURSU RELIGIJNEGO
Minimalne sformalizowanie w strukturze formalnej wymaga rozróżnienia między klasą wyrażeń przedmiotowo-językowych a klasą reguł metajęzykowych, które wskazują na to, jakie wyrażenia są znaczące (oraz jakie zdania są w danym systemie prawomocne).
Dyskurs totalny stanowi sumę logiczną dyskursów: religijnego i świeckiego. W obu z nich jesteśmy w stanie wyodrębnić:
- założenie podstawowe, które w DR stanowi dogmat, natomiast w DS reguła, np. należy zaobserwować wszystko, co jest zauważalne bezpośrednio
- reguły heurystyczne: w DR reguła mówiąca, z zdania należą do dogmatu podstawowego, natomiast w DS zbiór reguł metodologicznych określających, które zdanie można potraktować jako zdanie eksperymentalne
- zdania podstawowe - w DR ρ-zdania, w DS głównie zdania protokolarne
- reguły derywacji - zarówno dla DR, jak i DS, są to reguły logiczne
- zdania wyprowadzone - w DR są to τ, ρ, a w DS. zdania nieweryfikowalne przez obserwację, a wyprowadzone z zdań podstawowych za pomocą reguł derywacji.
3. ZNACZENIE W DYSKURSIE RELIGIJNYM
Dyskurs religijny dotyczy przedmiotu transcendentnego PR, natomiast sam jest złożony z terminów bądź to należących do DS, bądź definiowanych za pomocą jego elementów. Na tym gruncie pojawiają się dwa podstawowe problemy: znaczenie terminów w DR oraz metoda weryfikacji zdań w DR.
Jasnym jest, iż terminy, jakimi posługujemy się w obrębie DR nie są źródłowo jednoznaczne z tymi samymi terminami w DS - w przeciwnym wypadku PR zostałby wyzuty z transcendencji i stał się podobny do innych przedmiotów funkcjonujących w DS.
Zdanie ma znaczenie tylko wtedy, gdy jesteśmy w stanie zweryfikować jego wartość logiczną - przypisać mu prawdziwość lub fałszywość. Metoda sprawdzania ρ-zdań „jest pośrednia i polega na wykazaniu, że zdanie spełnia dane kryteria lub stanowi negację zdania prawdziwego na mocy tych samych kryteriów” (str. 78).
2