Adam Mickiewicz
Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego powstały w Paryżu w 1832 r. Mickiewicz sam sfinansował publikację tego utworu, a mimo tego zrezygnował nawet z umieszczenia na okładce swego nazwiska. Publikacja ta była niezwykła także ze względu na format przypominający książeczkę do nabożeństwa, w jakim została wydana (początkowo miała nosić tytuł Katechizm pielgrzymstwa polskiego). Księgi są utworem dydaktycznym z pogranicza publicystyki i literatury, to manifest poety skierowany do Polaków przebywających na popowstaniowej emigracji, swoisty podręcznik politycznych i moralnych zasad dla skłóconej społeczności emigracyjnej, z którą Mickiewicz zetknął się w Paryżu.
Księgi składają się z dwóch ściśle powiązanych ze sobą części zakończonych Modlitwą pielgrzyma i Litanią pielgrzyma. Tę dwudzielność odkrywa już sam tytuł. W Księgach narodu poeta prowadzi rozważania na temat historii wolności w dziejach ludzkości. Na tak zarysowanym tle formułuje swój moralny dekalog dla polskich wychodźców i prognozuje przyszłe wydarzenia polityczne. Zagadnienia te porusza w Księgach pielgrzymstwa.
Księgi narodu polskiego od początku świata aż do umęczenia narodu polskiego - tak brzmi pełny tytuł części pierwszej. Jednak wolność dana ludziom przez Boga została przez nich lekkomyślnie utracona. Ludzie sprzeniewierzyli się Bogu. Zaczęły się na świecie wojny, niewola i odtąd historia ludzkości jest nieustanną walką o wyzwolenie się spod władzy wszelkich despotyzmów. W czasach starożytnych despotyczny był - według Mickiewicza - ustrój Rzymu, czego dowiodło zwłaszcza męczeństwo Chrystusa, „najniewinniejszego z ludzi”. Jednak fakt ten stał się jednocześnie momentem zwrotnym - chrześcijaństwo rozpoczęło nowy etap w dziejach ludzkości, oparty na prawie Bożym, w którym najważniejsze wartości to wolność i uniwersalizm. Pozytywnie ocenia poeta średniowieczne dążenie do zjednoczenia Europy i krytykuje królów nowożytnej Europy, którzy ten ład rozbili. To oni są sprawcami wojen toczących się dla powiększenia terytorium, realizacji własnych interesów, zwłaszcza chęci zysku. To oni również doprowadzili do rozbioru Polski i umęczenia narodu polskiego w powstaniu listopadowym. Wydarzeniom tym przypisuje Mickiewicz podobną rolę jak śmierci Chrystusa. To znów moment przesilenia dziejowego, szansa na przywrócenie wszystkim narodom wolności. Polska bowiem jako jedyna zachowała ideały wiary i wolności, oparła się wyznawanemu na Zachodzie materializmowi i dzięki temu jest ona predestynowana do odegrania roli odkupicielki, roli „Chrystusa narodów”. O rozbiorach Polski mówi się zatem w metaforyce męczeństwa Chrystusa. Przyszłe odzyskanie wolności ukazywane jest jako zmartwychwstanie: Wiara w odrodzenie Polski, w zbawczy sens ofiary, widziana w analogii do męczeństwa Chrystusa, określana jest jako idea mesjanistyczna. Zgodnie z nią męczeńskie dzieje narodu doprowadzą do duchowego przeobrażenia, a ta duchowa przemiana dotyczyć będzie całego świata. Mickiewicz stawia więc przed Polakami wielkie wyzwanie i wskazuje tym samym cel polskim emigrantom. Nie są oni przecież zwykłymi wygnańcami na obcej ziemi, lecz „pielgrzymami”, którzy mają do spełnienia wielką misję dla swego kraju i całej Europy.
I tak rozpoczyna się druga część Mickiewiczowskiego utworu - Księgi pielgrzymstwa polskiego. Są one zbiorem nauk i przypowieści. Poeta kieruje je do swoich rodaków, bezpośrednio się do nich zwracając. Odwołuje się w swoich historiach do takich postaw i zachowań, jakich oczekuje od polskich emigrantów, starając się w ten sposób wskazać im drogę postępowania.
Przypowieść pierwsza, na przykład, opowiada o dużych okrętach i małym statku rybackim, które znalazły się na morzu w czasie burzy. Wbrew oczekiwaniom potonęły właśnie te duże okręty, ponieważ pijani majtkowie zbuntowali się i potłukli narzędzia niezbędne do nawigacji. Statek rybacki, który miał kompas dotarł do brzegu. Tam, co prawda, rozbił się, ale załoga uratowała się i może odbudować zniszczony statek:
Inna przypowieść jest historią o pożarze, który wybuchł nocą w mieście. Część mieszkańców, widząc przez okno, że ogień jest daleko, poszła spać. Inni stali w drzwiach, mówiąc, że będą gasić, kiedy ogień do nich przyjdzie. Pożar wzmógł się i spalił domy tych, którzy stali w drzwiach i tych, którzy poszli spać. Tylko „niektórzy ludzie poczciwi” wybiegli z domów ratować sąsiadów. Było ich jednak za mało i miasto spłonęło. Oni jednak odbudowali je jeszcze większym i piękniejszym.
W ten niedosłowny sposób pokazuje Mickiewicz zalety Polaków: tylko oni pomagają sąsiadom gasić pożar, tylko im bowiem leży na sercu dobro innych.
Przypomina cały czas o wartościach, które rodacy powinni pielęgnować: głęboka wiara i miłość do ojczyzny należą do najważniejszych i zawsze powinny iść w parze. Księgi pielgrzymstwa polskiego są apelem Mickiewicza o poświęcenie, ofiarność, pokorę i zgodę w działaniu dla dobra ojczyzny. Poetę stać na szczęście także na odrobinę krytycznego spojrzenia, w końcu Polacy nie są bez wad, dostrzega zwłaszcza ich kłótliwość, nieustanne odwoływanie się do przeszłych zasług i liczne podziały wewnętrzne.
Nie tylko zresztą „z łaski Bożej”, ale też w duchu i stylu biblijnym. Mickiewicz zastosował bowiem w Księgach stylizację biblijną. Sam nawet w jednym z listów do Antoniego Odyńca określił swój utwór jako „broszurkę polityczną w stylu biblijnym”. Poeta czerpie zwłaszcza z Nowego Testamentu: postać Chrystusa, jego śmierć i zmartwychwstanie przywoływane w analogiach do narodu Polskiego czy choćby postawa Piłata wydającego skazujący Jezusa wyrok.
Forma paraboliczna, jaką stosuje Mickiewicz w Księgach pielgrzymstwa jest charakterystyczna dla stylu biblijnych przypowieści - w każdej z nich warstwa przenośna odnosi się w jakiś sposób do sytuacji Polski i postaw Polaków. Cały utwór jest ponadto napisany prozą stylizowaną na język Biblii, już pierwsze zdanie wyraziście wskazuje nam to źródło: Jest bowiem czytelną aluzją do pierwszych słów Ewangelii według św. Jana: „Na początku było Słowo […]”. Cały zresztą utwór jest takich podobieństw pełen, pojawia się wiele wyrażeń nawiązujących do Biblii: umęczono, zstąpiono, złożono w grobie. Zwraca uwagę także zapis tekstu, w każdym akapicie jest jedno zdanie, co przypomina biblijny podział na wersety.
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego przyniosły Mickiewiczowi międzynarodową sławę, przetłumaczone bowiem zostały na wiele języków. Przekład francuski ukazał się już w 1833 r. Część jednak ośrodków emigracyjnych, tych o poglądach demokratycznych, odniosła się krytycznie do tego utworu. Protesty wywołały zastosowane konteksty religijne i zbyt pobłażliwe spojrzenie na szlachecką przeszłość. Używanie argumentacji religijnej do propagowania radykalnego programu politycznego przyniosło również słowa potępienia w bulli papieża Piusa IX.
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego
powstały w Paryżu w 1832 r. Mickiewicz sam sfinansował publikację tego utworu, a mimo tego zrezygnował nawet z umieszczenia na okładce swego nazwiska. Publikacja ta była niezwykła także ze względu na format przypominający książeczkę do nabożeństwa, w jakim została wydana (początkowo miała nosić tytuł Katechizm pielgrzymstwa polskiego).
Księgi są utworem dydaktycznym z pogranicza publicystyki i literatury, to manifest poety skierowany do Polaków przebywających na popowstaniowej emigracji, swoisty podręcznik politycznych i moralnych zasad dla skłóconej społeczności emigracyjnej, z którą Mickiewicz zetknął się w Paryżu.
Księgi składają się z dwóch ściśle powiązanych ze sobą części zakończonych Modlitwą pielgrzyma i Litanią pielgrzyma. Tę dwudzielność odkrywa już sam tytuł. W Księgach narodu poeta prowadzi rozważania na temat historii wolności w dziejach ludzkości. Na tak zarysowanym tle formułuje swój moralny dekalog dla polskich wychodźców i prognozuje przyszłe wydarzenia polityczne. Zagadnienia te porusza w Księgach pielgrzymstwa.
Księgi narodu polskiego od początku świata aż do umęczenia narodu polskiego - tak brzmi pełny tytuł części pierwszej. Na początku była wiara w jednego BOGA, i była wolność na świecie. Jednak wolność dana ludziom przez Boga została przez nich lekkomyślnie utracona. Ludzie sprzeniewierzyli się Bogu. I stała się połowa ludzi niewolnicą drugiej połowy […].
Zaczęły się na świecie wojny, niewola i odtąd historia ludzkości jest nieustanną walką o wyzwolenie się spod władzy wszelkich despotyzmów. W czasach starożytnych despotyczny był - według Mickiewicza - ustrój Rzymu, czego dowiodło zwłaszcza męczeństwo Chrystusa, „najniewinniejszego z ludzi”. Jednak fakt ten stał się jednocześnie momentem zwrotnym - chrześcijaństwo rozpoczęło nowy etap w dziejach ludzkości, oparty na prawie Bożym, w którym najważniejsze wartości to wolność i uniwersalizm. Pozytywnie ocenia poeta średniowieczne dążenie do zjednoczenia Europy i krytykuje królów nowożytnej Europy, którzy ten ład rozbili. To oni są sprawcami wojen toczących się dla powiększenia terytorium, realizacji własnych interesów, zwłaszcza chęci zysku. To oni również doprowadzili do rozbioru Polski i umęczenia narodu polskiego w powstaniu listopadowym.
Wydarzeniom tym przypisuje Mickiewicz podobną rolę jak śmierci Chrystusa. To znów moment przesilenia dziejowego, szansa na przywrócenie wszystkim narodom wolności. Polska bowiem jako jedyna zachowała ideały wiary i wolności, oparła się wyznawanemu na Zachodzie materializmowi i dzięki temu jest ona predestynowana do odegrania roli odkupicielki, roli „Chrystusa narodów”. O rozbiorach Polski mówi się zatem w metaforyce męczeństwa Chrystusa: I umęczono naród polski, i złożono w grobie, a królowie wykrzyknęli: „Zabiliśmy i pochowaliśmy Wolność”. A przyszłe odzyskanie wolności ukazywane jest jako zmartwychwstanie: […] Naród polski nie umarł, ciało jego leży w grobie […] A trzeciego dnia dusza wróci do ciała i Naród zmartwychwstanie, i uwolni wszystkie ludy Europy z niewoli. Wiara w odrodzenie Polski, w zbawczy sens ofiary, widziana w analogii do męczeństwa Chrystusa, określana jest jako idea mesjanistyczna. Zgodnie z nią męczeńskie dzieje narodu doprowadzą do duchowego przeobrażenia, a ta duchowa przemiana dotyczyć będzie całego świata: A jako za zmartwychwstaniem Chrystusa ustały na ziemi całej ofiary krwawe, tak za zmartwychwstaniem narodu polskiego ustaną w Chrześcijaństwie wojny.
Mickiewicz stawia więc przed Polakami wielkie wyzwanie i wskazuje tym samym cel polskim emigrantom. Nie są oni przecież zwykłymi wygnańcami na obcej ziemi, lecz „pielgrzymami”, którzy mają do spełnienia wielką misję dla swego kraju i całej Europy: Duszą Narodu polskiego jest pielgrzymstwo polskie.| A każdy Polak w pielgrzymstwie nie nazywa się tułaczem, bo tułacz jest błądzący bez celu. | Ani wygnańcem, bo wygnańcem jest człowiek wygnany wyrokiem urzędu, a Polaka nie wygnał urząd jego.
I tak rozpoczyna się druga część Mickiewiczowskiego utworu - Księgi pielgrzymstwa polskiego. Są one zbiorem nauk i przypowieści, […] które zebrał Chrześcijanin pielgrzym z ust i pism Chrześcijan Polaków, męczenników i pielgrzymów. Poeta kieruje je do swoich rodaków, bezpośrednio się do nich zwracając: Czytajcie je Bracia - Wiara - Żołnierze […] Odwołuje się w swoich historiach do takich postaw i zachowań, jakich oczekuje od polskich emigrantów, starając się w ten sposób wskazać im drogę postępowania.
Przypowieść pierwsza, na przykład, opowiada o dużych okrętach i małym statku rybackim, które znalazły się na morzu w czasie burzy. Wbrew oczekiwaniom potonęły właśnie te duże okręty, ponieważ pijani majtkowie zbuntowali się i potłukli narzędzia niezbędne do nawigacji. Statek rybacki, który miał kompas dotarł do brzegu. Tam, co prawda, rozbił się, ale załoga uratowała się i może odbudować zniszczony statek: I okazało się, że wielkość i moc okrętów dobre są, ale bez gwiazdy i kompasu niczym są. | A gwiazdą pielgrzymstwa jest Wiara niebieska, a iglicą magnesową jest Miłość Ojczyzny. Inna przypowieść jest historią o pożarze, który wybuchł nocą w mieście. Część mieszkańców, widząc przez okno, że ogień jest daleko, poszła spać. Inni stali w drzwiach, mówiąc, że będą gasić, kiedy ogień do nich przyjdzie. Pożar wzmógł się i spalił domy tych, którzy stali w drzwiach i tych, którzy poszli spać. Tylko „niektórzy ludzie poczciwi” wybiegli z domów ratować sąsiadów. Było ich jednak za mało i miasto spłonęło. Oni jednak odbudowali je jeszcze większym i piękniejszym. Przypowieść kończą następujące słowa: Miastem owym jest Europa, ogniem nieprzyjaciel jej, despotyzm, a ludzie spiący są Niemcy, a ludzie we drzwiach stojący Francuzi i Anglicy, a ludzie poczciwi Polacy. W ten niedosłowny sposób pokazuje Mickiewicz zalety Polaków: tylko oni pomagają sąsiadom gasić pożar, tylko im bowiem leży na sercu dobro innych. Tak wysoko ich ocenia, że w pewnym momencie posuwa się nawet do następującego stwierdzenia: Nie wszyscy jesteście równie dobrzy, ale gorszy z was lepszy jest niż dobry cudzoziemiec […] Przypomina cały czas o wartościach, które rodacy powinni pielęgnować: głęboka wiara i miłość do ojczyzny należą do najważniejszych i zawsze powinny iść w parze. Księgi pielgrzymstwa polskiego są apelem Mickiewicza o poświęcenie, ofiarność, pokorę i zgodę w działaniu dla dobra ojczyzny. Poetę stać na szczęście także na odrobinę krytycznego spojrzenia, w końcu Polacy nie są bez wad, dostrzega zwłaszcza ich kłótliwość, nieustanne odwoływanie się do przeszłych zasług i liczne podziały wewnętrzne. Te są Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego, nie wymyślone, ale zebrane z dziejów polskich i z pism, i z opowiadań, i z nauk Polaków, ludzi pobożnych i poświęconych za Ojczyznę, Męczenników, Wyznawców i Pielgrzymów. A niektóre rzeczy z łaski Bożej. Nie tylko zresztą „z łaski Bożej”, ale też w duchu i stylu biblijnym. Mickiewicz zastosował bowiem w Księgach stylizację biblijną. Sam nawet w jednym z listów do Antoniego Odyńca określił swój utwór jako „broszurkę polityczną w stylu biblijnym”. Poeta czerpie zwłaszcza z Nowego Testamentu: postać Chrystusa, jego śmierć i zmartwychwstanie przywoływane w analogiach do narodu Polskiego czy choćby postawa Piłata wydającego skazujący Jezusa wyrok: A dwaj drudzy królowie rzucili się i związali Naród polski. A Gal sądził i rzekł: „Zaprawdę nie znajduję winy w tym Narodzie, i żona moja Francja, kobieta lękliwa, dręczona jest snami złymi; a wszakże weźcie a umęczcie ten Naród”. I umył ręce. Słowa te odnoszą się do rządu francuskiego, który zajął neutralne stanowisko wobec rozbiorów i powstań Polski. Forma paraboliczna, jaką stosuje Mickiewicz w Księgach pielgrzymstwa jest charakterystyczna dla stylu biblijnych przypowieści - w każdej z nich warstwa przenośna odnosi się w jakiś sposób do sytuacji Polski i postaw Polaków. Cały utwór jest ponadto napisany prozą stylizowaną na język Biblii, już pierwsze zdanie wyraziście wskazuje nam to źródło: Na początku była wiara w jednego BOGA, i była wolność na świecie. Jest bowiem czytelną aluzją do pierwszych słów Ewangelii według św. Jana: „Na początku było Słowo […]”. Cały zresztą utwór jest takich podobieństw pełen, pojawia się wiele wyrażeń nawiązujących do Biblii: umęczono, zstąpiono, złożono w grobie. Zwraca uwagę także zapis tekstu, w każdym akapicie jest jedno zdanie, co przypomina biblijny podział na wersety.
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego przyniosły Mickiewiczowi międzynarodową sławę, przetłumaczone bowiem zostały na wiele języków. Przekład francuski ukazał się już w 1833 r. Część jednak ośrodków emigracyjnych, tych o poglądach demokratycznych, odniosła się krytycznie do tego utworu. Protesty wywołały zastosowane konteksty religijne i zbyt pobłażliwe spojrzenie na szlachecką przeszłość. Używanie argumentacji religijnej do propagowania radykalnego programu politycznego przyniosło również słowa potępienia w bulli papieża Piusa IX.
Ze wstępu BN
- 1832 zamyka Mickiewicz imponujący bilans twórczości drezdeńskiej,
- zaobserwowany przez Mickiewicza entuzjazm wobec powstania listopadowego w liberalnych środowiskach niemieckich,
- inaczej we Francji - rząd Ludwika Filipa obawiał się powstańców,
- różne przyjęcia Mickiewicza w Paryżu,
- współpraca z Komitetem Lelewelowskim (później odsuwa się od niego)
- Księgi... pierwszym manifestem poety na emigracji, druk 1832
- rozwinięciem idei są artykuły zamieszczane w „Pielgrzymie Polskim” 11.1832 - 06.1833 (jego redakcję obejmuje w 04.1833, nadając ideowy ton, pisze anonimowo)
Program polityczny pielgrzymstwa polskiego:
- Księgi... miały być czymś w rodzaju podręcznika politycznej i moralnej edukacji emigrantów polskich oraz kodeksem zasad przyszłej rewolucji,
- duża część poświęcona sprawie moralnego doskonalenia emigrantów, Powiększanie i polepszanie dusz traktuje jako ważny obowiązek patriotyczny,
- Koroną cnót jest duch poświęcenia się rozumiany jako bohaterska ofiarność w służbie wolności,
- w Polsce wojna z zaborcami, w Europie rewolucja,
- Mickiewicz nieubłagalnym przeciwnikiem istniejącego porządku, oskarżeniem obejmuje i despotyzm monarchiczny, i parlamentaryzm zachodnioeuropejski,
- powstanie polskie - charakter nie do końca rewolucyjny, a wojna zewnętrzna, w której społ. z 3 zaborów wystąpi wspólnie przeciw mocarstwom rozbiorowym,
- Polska zbuduje ustrój sprawiedliwości, przykład dla innych narodów,
- równość społ. zasadniczym elementem, ale nie precyzuje, świadomie odsuwa zagadnienie rewolucji socjalnej (choć był przeświadczony o konieczności gruntownych przemian, szczególnie uwłaszczeniu chłopów) z powodu sytuacji międzynarodowej - był to przedmiot sporów i przyczyna rozbicia emigracji,
- na zewnątrz - wojna z wszystkimi potencjami europejskimi przy pomocy całego arsenału środków rewolucyjnych, wewnątrz - solidarna współpraca całego społeczeństwa w imię wolności i równości,
- pierwej być potem jak być,
- wiara w słuszność dążeń mas ludowych, zaufanie do instynktu ludu, patriotyzmu najszerszych warstw ludu,
- Czartoryszczycy w przec. do niego bali się wyzwolenia ojczyzny w wyniku powstania mas, stąd szukali tego na drodze intryg dyplomatycznych i konfliktów gabinetowych,
- wielkość wiary Mickiewicza w naród,
- usiłowanie pogodzenia stanowisk sprzecznych (związanie sprawy polskiej z europejskim ruchem rewolucyjnym, a jednocześnie poniechanie drażliwych problemów społ. polskich) w celu ratowania złudnej jedności narodowej nie powiodło się - Księgi... nie odniosły uznania ani prawicy, ani lewicy,
- przemiana świata, która usunie wszelkie konflikty, ludzi uczyni braćmi, zagwarantuje im wolność i równość dzięki idei nowego chrześcijaństwa.
Idee religijne:
- określenie „nowe chrześcijaństwo” od Le Nouveau Christianisme Saint-Simona; cechą tendencja do połączenia dążeń demokratycznych epoki z utopią społeczną o charakterze moralno-religijnym; nawrót do ducha równości ewangelicznej, chrystianizacja stosunków międzynarodowych
- po klęsce XVIII-wiecznych marzeń o ludzkości odrodzonej przez rozwój nauki i oświaty,
- próba rozwiązania kwestii wyzwolenia ojczyzny, losu narodu, sensu dziejów PL u Mickiewicza w postaci systemu wyobrażeń społ-religijnych - mesjanizmu,
- mesjanizm - głównie romantyczne teorie narodu, oparte na pojęciu narodu wybranego, misji narodowej, odrodzenia ludzkości przez ofiarę jednego narodu itp., traktowanie własnego narodu jako przeznaczonego do spełnienia misji historycznej ważnej dla całej ludzkości (szczególna forma nacjonalizmu rozumianego historycznie nie politycznie)
- idealistyczne rozumienie historii, symboliczne pojęcia: duch narodu, misja narodowa,
- M. cały zasób swych wyobrażeń utopijno-religijnych podporządkował idei czynu patriotycznego,
- I dzieło przepojone nowymi ideami Dziadów cz. III, polemika z racjonalizmem XVIII-w. rozum ludzki bezsilny wobec procesu dziejowego, którego sens zakryty oczom rozsądnego człowieka. Uczucie religijne i doskonałość moralna dają możność głębszego poznania,
- koncepcja Boga sprzymierzeńca cierpiących i ujarzmionych,
- Religia i wolność pojęciami prawie synonimicznymi. Istota religii tkwi w walce o wyzwolenie społeczne i narodowe. Postęp ludzkości rozwija się więc i na drodze walki rewolucyjnej i doskonalenia moralnego,
- II i III rozbiór Polski oraz upadek powstania listopadowego potraktowane jako jeden fakt, pomieszanie szczegółów historycznych,
- ulubionym pojęciem żywiołowe instynktowne uczucie ludów,
- proces doskonalenia się społeczeństwa w walce pierwiastków despotyzmu i wolności,
- w opisie historii ludzkości zasada przeciwstawiania ludów despotom, w historii polskiej - narodu polskiego innym narodom,
- Rzeczpospolita szlachecka ideałem wolności politycznej i jako realizator ideału równości społecznej na drodze pokojowej (sic!)
- eliminacja z zarysu historii momenty walki społecznej,
- idealizacja przeszłości polskiej: szukanie argumentów na rzecz tezy o wolnościowej misji Polaków (stąd tendencyjne interpretowanie wielu faktów) + dążenie do uwydatnienia historycznych zasług szlachty, jej patriotyzmu (zawsze służyła wolności, dobrowolnie rezygnowała z przywilejów) by przemówić na rzecz programu pokojowego rozwiązania kwestii chłopskiej; + przywiązanie poety do tradycji Rzeczypospolitej szlacheckiej jako do tradycji niepodległego państwa polskiego + potrzeba skrzepienia dumy narodowej po świeżej klęsce,
- rozpowszechnione przekonanie, że powstanie listopadowe ocaliło rewolucję francuską i belgijską przed interwencją cara - entuzjazm polonofilski całej postępowej Europy,
- ton wysokiej egzaltacji narodowej,
- wpływ Lamennais'go na Mickiewicza, rzecznika sprawy polskiej w artykułach w „L'Avenir”, przekonanego o nierozerwalnej łączności religii z wolnością w system historiozoficzny, podobieństwa i różnice jego idei do mickiewiczowskich Ksiąg (...)
- rola Kościoła pominięta, wartość wolności nie jest mierzona pożytkiem Kościoła i katolicyzmu, lecz politycznymi i moralnymi interesami ludów,
- 1 encyklika papieska Grzegorza XVI - potępienie powstania listopadowego, władcą Polaków car, katolicy mają się mu podporządkować, 2 encyklika odpowiedź na próby przekonania papieża przez Lamennais'ego - potępienie idei wolności i tolerancji jako błędne i niebezpieczne dla katolicyzmi (Lamennais musi podporządkować się i odwołać poglądy)
- Mickiewicz nie widzi już w przepowiadanej przyszłości miejsca dla Kościoła (opierającego się na przymierzu tronu i ołtarza), stąd potępienie Ksiąg ze strony Watykanu, autor nie złamał się jednak i nie wyparł idei
Stylizacja biblijna
- koncepcja Ksiąg jako utworu przeznaczonego dla prostych żołnierzy na emigracji, więc prosty język, odwołanie do niektórych sądów i wyobrażeń popularnych - np przypowieść o gajowym i Żydach o nehatywnych cechach,
- do funkcji propagandowej stylizacja biblijna,
- upodobnienie do pism natchnionych podniesieniem rangi dzieła i wzmocnienie siły oddziaływania,
- cele wyraźnej propagandy politycznej, ale i łączenie haseł rewolucyjnych ze wskazaniami religijnymi zgodnie z założeniami nowego chrześcijaństwa,
- wykorzystanie dorobku pamfletu satyryczno-politycznego stanowiącego parodię tekstów religijnych - posłużenie się satyryczną koncepcją „trójcy szatańskiej”,
- obok tego stylizacja biblijna „na serio”
- nawiązania do ksiąg biblijnych, patetyzacja tekstu dzięki formom literackim (przypowieści wzorowane na ewangeliczne, modlitwa, litania),
- używanie archaizmów językowych, archaizowanej składni, przestawnych szyków, rozpoczynanie wielokrotnie od spójników i, a, układy zdań paralelicznych,
- z pozoru prosty styl wynikiem dużej pracy artystycznej,
- proza przechodzi w prozę poetycką, zrytmizowaną, zbliżoną do wiersza wolnego, często zbliżenie do stałej liczby sylab,
- patetyzująca stylizacja, podniosła retoryka,
- przypowieści wzorowane na ewangelicznych i stanowiące alegorie polityczne: czasami sztucznie dociągane sytuacje do założonej tezy (zbyt skomplikowana fabuła),
- uroczyste wersety, w których poeta zwraca się do pielgrzyma polskiego stanowią obok szlachetnego patosu Modlitwy pielgrzyma i Litanii pielgrzymskiej - najświetniejsze osiągnięcia prozy poetyckiej Mickiewicza, do dziś zachowują walor emocjonalny.
Księgi w oczach współczesny i potomnych:
- zyskały popularność gł. w masie „półśrodkowych” emigrantów rozproszonych po „zakładach” ale nie odegrały większej roli w życiu politycznym emigracji,
- stronnictwo arystokratyczne przyjęło z aprobatą, ale powściągliwie,
- lewica demokratyczna - ostre ataki za idealizację przeszłości szlacheckiej i akcenty religijne,
- dla „demokratów” reprezentant starych przesądów religijnych; dla Mickiewicza oni niewolnikami starych form i złudzeń XVIII-w.
- nie odniosły zamierzonego celu, nie porwały emigracji ową ideą, choć zdobyły dużą popularność w kraju jako „bibuła” patriotyczna, przemycane, tajnie drukowane odegrały dużą rolę w propagandzie spiskowej,
- niepokój szlachty nad akcentami radykalnymi, w dla rewolucjonistów brak konkretnych postulatów,
- traktowane jako wyraz gorącej miłości ojczyzny i wiary w naród
- brak zrozumienia dla utopijno-rewolucyjnych elementów
- za to wieli sukces u demokratów europejskich: zdobycie ogromnej sławy autora, liczne tłumaczenia, zrozumienie dzięki powszechności idei „nowego chrześcijaństwa”
- rola w genezie dzieła Lamennais'ego Paroles d'un croyant, bliskich ideowo i formalnie Księgom: podobny styk biblijny i piętno wpływu niektórych koncepcji (...)
- popularność długa; ulubiona lektura w momentach krajów, gdy narastał ruch narodowowyzwoleńczy,
- w Polsce ich aktualność jako lektury patriotycznej właściwie skończyła się po powstaniu styczniowym, mnożenie zrzutów o „brak trzeźwości politycznej”, lekkomyślny entuzjazm rewolucyjny, nadużywanie uczuć religijnych do celów politycznych, stronniczość narodową, idealizujący stosunek do przeszłości Polski (O „Księgach pielgrzymstwa” 1889 Stanisław Tarnowski)