Percepcja - proces aktywnego odbioru, analizy i interpretacji zjawisk zmysłowych, w których nadchodzące informacje są przetwarzane w świetle zarejestrowanej w pamięci wiedzy o otaczającym świecie
wg. A. Grabowska, Mózg i zachowanie, PWN, 2010

Na spostrzeganie oddziałują:

• Doświadczenia osobiste

• Doświadczenia kulturowe

• Nastawienie

• Zainteresowania

• Motywy i potrzeby

• Oczekiwania i sugestie

• Inne procesy poznawcze (uwaga, myślenie, pamięć)

J. Müller (1926) - poszczególne zmysły maja odrębną drogi nerwowe wyspecjalizowane w odbiorze, przewodzeniu i analizie informacji wzrokowych, słuchowych, węchowych, smakowych i czuciowych.

Ale… układy sensoryczne w mózgu, chociaż przekazują różne doznania, mają zasadniczo podobną strukturę.

Receptory (w narządach zmysłów lub zakończenia włókien nerwowych w tkankach) - w każdym układzie są receptory wyspecjalizowane na poszczególne jakości bodźca (np. czuciowe - ból/ temperatura/ dotyk).

Drogi nerwowe - odrębne kanały nerwowe zapewniające segregację informacji o różnych cechach bodźca, np. barwa, ruch kształt. Wszystkie, z wyjątkiem węchowej, krzyżują się.

Jądra wzgórza - różne dla różnych modalności

Swoiste pola kory mózgowej (tzw. okolica projekcyjna) - także wyspecjalizowane w analizie różnych aspektów informacji.

Obszary asocjacyjne kory

Ogólne zasady działania systemów percepcyjnych:

Hierarchiczne przetwarzanie informacji - wyższe piętra układów sensorycznych korzystają z informacji przesłanych przez niższe i dokonują coraz bardziej skomplikowanych operacji.

Wszystkie systemy percepcyjne współdziałają ze sobą - mózg analizuje jednocześnie informacje różnych modalności.

Doznania z jednego zmysłu mogą modyfikować doznania z innego, stąd możliwość koordynacji wrażeń płynących z różnych zmysłów i powstanie w umyśle spójnej reprezentacji świata zewnętrznego.

Percepcja - spostrzeganie ( 75 - 80% informacji -> wzrok) „cywilizacja obrazkowa”

PAMIĘĆ

Proces odpowiedzialny za zdolność organizmu do:

• Kodowania (organizowanie informacji)

• Przechowywania

• Odtwarzania informacji

Pamięć nie jest procesem jednorodnym! Różne rodzaje pamięci regulowane są przez odmienne mechanizmy mózgowe.

Klasyfikacja pamięci w oparciu o kryterium czasu:

Pamięć sensoryczna - wstępny etap kodowania informacji związany bezpośrednio z percepcją (mikrosekundy). W zależności od modalności:

• Pamięć ikoniczna (wzrokowa)

• Echoiczna (słuchowa)

• Dotykowa

Pamięć krótkotrwała (świeża) - krótki czas przechowywania informacji (sekund, minuty), ograniczona pojemność (7 - 10 elementów), zwykle świadoma. Stanowi podstawę operacji umysłowych.

Pamięć długotrwała (miesiące, lata) - duża pojemność, często nieświadoma. Magazyny zależne od modalności. Konsolidacja śladów pamięciowych zależy od poziomu pobudzenia (naznaczone emocjonalnie utrwalają się szybciej).

Konsolidacja pamięci

Pamięć krótkotrwała (minuty, godziny, niestabilna)

Proces konsolidacji zainicjowany przez pobudzenie receptorów postsynaptycznych

kaskada reakcji wewnątrzkomórkowych modyfikacja połączeń neuronalnych

tworzących engram pamięci.

Pamięć długotrwała (lata, stabilna)

Podział pamięci długotrwałej w zależności od charakteru informacji

Pamięć deklaratywna (wiedza „co”, zapamiętywanie zdarzeń i pojęć)

• Pamięć epizodyczna

• Pamięć semantyczna

Pamięć proceduralna (wiedza „jak”, zapamiętywanie czynności)

Pamięć epizodyczna - zapis doznań, zdarzeń, faktów w kontekście czasowym i przestrzennym. Osobiste doświadczenia - przypominanie osadzone w kontekście nastroju z różnymi dodatkowymi skojarzeniami (pamięć autobiograficzna). Nie jest związana z wykształceniem ogólnym, związana z tzw. mądrością życiową.

Pamięć semantyczna - dotyczy znaczenia słów, koncepcji, teorii. Zapis informacji na podstawie danych pośrednich, z różnych źródeł, za pomocą komunikatów językowych. Ogólne informacje o świecie - związana z wykształceniem.

Pamięć proceduralna - działa w sposób automatyczny, nieświadomy (implicite memory). Dotyczy wykonywania prostych czynności, nawyków, a także złożonych zautomatyzowanych umiejętności powstałych wskutek uczenia się.

Podział pamięci ze względu na stopień świadomości

Pamięć świadoma, deklaratywna (explicite memory) - może być dowolnie przywoływana. Zaburzona po uszkodzeniach płatów skroniowych - amnezja następcza lub wsteczna, która może tez być skutkiem traumy psychicznej. U osób starszych degraduje się szybciej.

Pamięć nieświadoma, utajona (implicite memory) - predysponuje do podejmowania określonych zachowań w reakcji na specyficzne bodźce, powtarzanie działań, które wykonywaliśmy w przeszłości (pamięć proceduralna). Niezaburzona w przypadku amnezji.

Pamięć robocza - working memory (Baddeley & Hitch 1974) - system, który zarządza danymi znajdującymi się w pamięci krótkotrwałej i pozwala na wykonywanie operacji umysłowych

• Przechowuje informacje

• Przetwarza

• Integruje je z przeszłymi

• Koordynuje z innymi procesami poznawczymi

„wieża robocza odpowiedzialna za planowanie i koordynowanie odlotów i przylotów” (Baddeley, 2000).

Model pamięci operacyjnej

• Pętla fonologiczna (artykulacyjna) przechowuje informacje słuchowe (słowa) STM

• Notes wzrokowo przestrzenny przechowuje informacje wzrokowe STM

• Bufor epizodyczny łączy informacje o różnorodnym charakterze (wielomodalne) w jedną kompleksową strukturę. Pełni funkcję pośrednik pomiędzy pozostałymi podsystemami pamięci operacyjnej.

• Centralny ośrodek wykonawczy koordynuje złożone informacje z innych podsystemów. Kieruje uwagę na wybrane bodźce. Nadzoruje przebieg złożonych zadań wymagających przetwarzania informacji oraz wydobycia ich z pamięci długoterminowej. Czynność związana z aktywnością grzbiet-bocznej kory przedczołowej.

Struktury mózgowe istotne dla procesów pamięciowych

• Płaty skroniowe (w tym hipokamp i ciałko migdałowate) - rozległe uszkodzenia prowadzą do amnezji wstecznej i następczej. (Pacjent H.M. - operowany z powodu epilepsji. Całkowite usunięcie hipokampa. 55 lat badań. Zaburzenia pamięci deklaratywnej, świadomej. Amnezja następcza i wsteczna (od 1-3 lat przed). Zachowana pamięć proceduralna (nieświadoma) i operacyjna. Ciało migdałowate - struktura kluczowa dla warunkowania strachu, siedlisko pamięci emocjonalnej, kojarzenie bodźców ze wzmocnieniem.

• Płaty czołowe - grzbietowo-boczna kora przedczołowa - pamięć operacyjna; brzuszna kora przedczołowa - pamięć rozpoznawcza

• Płaty ciemieniowe - przechowywanie informacji wzrokowo - przestrzennych.

• Ciała suteczkowate i wzgórze - uszkodzone w chorobie Korsakowa (alkoholicy). Głęboka amnezja wsteczna i następcza. Pamięć krótkotrwała stosunkowo dobrze zachowana.

• Zwoje podstawne mózgu - uszkodzone w chorobie Parkinsona. Kluczowa rola w uczeniu się zautomatyzowanych, złożonych aktów ruchowych niewymagających świadomej kontroli. Zaburzona pamięć proceduralna.

Choroba Alzheimera

• Postępujący zanik pamięci prowadzący do całkowitej demencji i degradacji osobowości.

• Początkowo uszkodzona pamięć deklaratywna, potem także proceduralna.

• 99% przypadków - późny początek (60-65 r.ż.)

• Postać wczesna - zdeterminowana genetycznie.

• Rozlegle uszkodzenia tkanki mózgowej - degeneracja neuronów, ubytek zakończeń synaptycznych, złogi amyloidowe (płytki starcze) i zwyrodnienia włókienkowe.

Uczenie się

Proces prowadzący do zmian w zachowaniu. Dokonuje się na podłożu indywidualnego doświadczenia. Jest możliwy dzięki pamięci, czyli przechowywaniu śladów tego doświadczenia (wg. Włodarski, 1998).

Klasyfikacja rodzajów i form uczenia się (wg. Sadowski, 2005).

• Uczenie się percepcyjne

• Uczenie się asocjacyjne

• Habituacja

Uczenie się percepcyjne - polega na zapoznawaniu się z cechami przedmiotów, ludzi, zjawisk, z topografią środowiska jedynie na podstawie informacji sensorycznej. Skutkiem uczenia się percepcyjnego - pamięć rozpoznawcza, czyli zdolność rozpoznawania uprzednio widzianych bodźców.

Uczenie się asocjacyjne - polega na tworzeniu się związków (asocjacji) między bodźcami lub bodźcem i reakcją.

Może się odbywać: metodą prób i błędów, przez wgląd, przez naśladowanie.

Rozwiązywanie przez wgląd uczenie sie typu „aha”

Warunkowanie - forma uczenia się asocjacyjnego. W toku warunkowania wytwarzają sie odruchy nabyte (w odróżnieniu od wrodzonych) powstające w określonych warunkach w konfrontacji organizmu ze środowiskiem. Odruchy warunkowe przechowywane są w pamięci długotrwałej. Mają charakter przystosowawczy.

Rodzaje warunkowania:

• Warunkowanie klasyczne - wytworzenie się asocjacji między bodźcem pierwotnie neutralnym (BW), a bodźcem wywołującym reakcję odruchową (BB)

• Warunkowanie instrumentalne - wytworzenie się asocjacji między reakcją, a wzmocnieniem.

Procesy towarzyszące warunkowaniu:

• Wygaszanie reakcji warunkowej (skutek wielokrotnej prezentacji BW bez BB/ zachowania bez wzmocnienia)

• Samorzutne odnowienie (po wygaszeniu, BW może odzyskać zdolność wywoływania reakcji/ zachowanie może się pojawić samorzutnie)

• Generalizacja (rozszerzenie reakcji warunkowej na bodźce podobne do BW / reakcje podobne do wzmacnianej)

• Różnicowanie (zdolność do odróżniania BW od bodźców podobnych / reakcji wzmacnianej od innych)

Warunkowania klasyczne - badania Iwana Pawłowa

• Odkryte przy okazji badań nad trawieniem (XX w.)

• Ślina wydziela się nie tylko pod wpływem pokarmu w jamie ustnej, ale już na sam jego widok

• Dalsze badania - ślinienie się może wywołać jakikolwiek neutralny bodziec, np. dźwięk, jeśli jest wielokrotnie kojarzony z bodźcem bezwarunkowym (pokarm)

Podstawa warunkowania klasycznego - tworzenie się asocjacji między początkowo obojętnym bodźcem otoczenia z czynnikiem biologicznie znaczącym. Bodziec pierwotnie obojętny musi wielokrotnie poprzedzać bezwarunkowy (BB) aby stać się warunkowym (BW) i wywoływać reakcję warunkową (RW).

Centralny ośrodek wykonawczy

Pętla fonologiczna

Bufor epizodyczny

Zapis wzrokowo - przestrzenny

---