Dysgrafia, dysortografia i dysleksja
Trudności w pisaniu i czytaniu oraz sposoby ich usuwania.
Większość dzieci ze zwykłych szkół nie ma trudności w przyswajaniu sobie umiejętności pisania i czytania, istnieje jednak pewien procent dzieci, które nie mogą opanować w pełni kodu graficznego, mylą litery i nie mogą zapamiętać trwale nazw poszczególnych liter lub zasad pisowni. Zaburzenia w pisaniu i czytaniu stanowią problem ważny ze względu na dosyć dużą częstotliwość ich występowania. Pierwsze niepowodzenia w szkole, niedostateczne oceny i kompromitacja wobec kolegów wywołują niezadowolenie dziecka, zdenerwowanie, a często rozpacz lub też obojętność. Dziecko jest bezradne wobec trudności, których nie jest w stanie pokonać. Stan ten pogłębia się na skutek niewłaściwego stosunku rodziców, którzy często przypisują trudności dziecka jego lenistwu. Dziecko doznaje upokorzenia i z poczuciem winy zamyka się w sobie, staje się apatyczne, nieśmiałe lub też niezdyscyplinowane i agresywne. Zaburzenia osobowości są dodatkowym utrudnieniem w osiąganiu postępów w nauce szkolnej. Dzieci mające trudności w czytaniu mają zazwyczaj kłopoty z językiem polskim, nie lubią czytać, co hamuje rozwój ich słownictwa. Trudności w pisaniu i czytaniu nie zauważone wcześniej mogą być powodem pozostawienia dziecka w tej samej klasie na drugi rok.
Intelekt dziecka nie rozwija się i po paru latach może być ono skierowane do szkoły specjalnej. Przedstawione trudności w pisaniu i czytaniu określane są terminami: dysgrafia i dysleksja lub grafastenia i legastenia. Spowodowane są niedokształceniem lub utratą pewnych funkcji percepcyjno-motorycznych, uczestniczących w czynności pisania i czytania.
Struktura czynności pisania
Umiejętność pisania, czyli umiejętności dokonywania transformacji ciągu fonicznego na ciąg graficzny wymaga przyswojenia sobie:
- systemu znaków graficznych
- zasad pisowni, służących do przedstawiania mowy dźwiękowej za pomocą znaków graficznych.
Pisanie jest procesem złożonym. W pierwszej jego fazie uczestniczy analiza słuchowa oraz kinestezja artykulacyjna. Umożliwiają one wydzielanie z wyrazów ich elementarnych części składowych. Następna faza polega na przekodowaniu tych elementów na obrazy wzrokowe liter, czyli grafemy, będące elementami przestrzennymi. Odbywa się to przy udziale korowych części analizatora wzrokowego. Trzecią fazę stanowi zamiana obrazów wzrokowych liter w system odpowiednich ruchów ręki, programowanych w korowej reprezentacji analizatora kinestetycznego ręki.
Czynność pisania, podobnie jak inne wyższe funkcje psychiczne, realizowana jest przy udziale całego funkcjonalnego układu, w którym uczestniczą takie funkcje, jak pamięć słuchowa, analiza słuchowa, kinestezja artykulacyjna, analiza wzrokowa i kinestezja ręki, zależnie od różnych, ale wspólnie pracujących obszarów kory mózgowej. Układy czynnościowe powstające przy przepisywaniu, pisaniu pod dyktando i pisaniu samodzielnym różnią się między sobą.
Najprostszą strukturę będzie miał układ powstający przy pisaniu stereotypów, można zaliczyć do nich własny podpis, nazwę miejscowości, w której się mieszka, czy nazwę instytucji w której się pracuje. Udział kinestezji i analizy słuchowej nie jest w takim układzie potrzebny. Przepisywanie jest także prostą czynnością i biegle pisząca maszynistka pisze przynajmniej fragmenty teksu bez werbalizacji, jako ciąg znaków graficznych, tzn. z udziałem analizy wzrokowej i kinestezji ręki.
Bardziej skomplikowaną czynnością jest pisanie pod dyktando. Usłyszane słowa są werbalizowane. W pisaniu spontanicznym samodzielnym źródłem nie są posłyszenia lecz myślenie słowne.
Jako przyczyny zaburzeń funkcji percepcyjno-motorycznych wywołujących u dzieci trudności w pisaniu i czytaniu, wymienia się minimalne uszkodzenie odpowiednich struktur mózgowych w życiu płodowym lub w czasie porodu, wrodzone zniekształcenie tych struktur mózgowych, opóźnione dojrzewanie ośrodkowego układu nerwowego itp. Utrata nabytych już umiejętności pisania i czytania spowodowana bywa także uszkodzeniem odpowiednich struktur korowych.
Trudności w pisaniu i czytaniu można podzielić na trzy rodzaje:
1. Występujące u osób z pewnymi wadami mowy; osoby te zazwyczaj piszą tak jak wymawiają.
2. Trudności niezależne od wymowy mogą występować zarówno u osób z mową prawidłową, jak i wadliwą; można je nazwać dysgrafiąi dysleksją właściwą, ponieważ polegają one na rozbieżności między wymową a pismem (jeżeli ktoś ma wadę wymowy i pisze tak jak mówi, nie ma u niego dysgrafii).
3. Dysortografia; czyli błędy ortograficzne.
Wszystkie trzy typy mogą występować oddzielnie lub mogą łączyć się ze sobą.
Wyodrębnia się jeszcze dysgrafię i dysleksję afektywną, spowodowaną zaburzeniem sfery uczuciowej, emocjonalnej. Zaburzenia emocjonalne utrudniają zachodzenie prawidłowych asocjacji między symbolem graficznym, a jego wartością fonetyczną, zaburzenia układu wegetatywnego zakłócają także samokontrolę. Stosowana u tych dzieci reedukacja psychoterapeutyczna, polegająca na dostarczaniu dziecku okazji do ekspresji ogólnej oraz ekspresji graficznej (rysunki) jest długotrwała i nie zawsze skuteczna. W czasie rysowania pozwala się dziecku mówić i prostymi pytaniami formułowanymi językiem dziecka, dotyczącymi szczegółów rysunku, prowokuje się dziecko do mówienia, od chamowując je w ten sposób. Często jednak bywa odwrotnie tzn. zakłócenia sfery emocjonalnej bywają spowodowane trudnościami w pisaniu i czytaniu, wywołanymi zaburzeniem jakiejś funkcji percepcyjno-motorycznej. Stosując w reedukacji tych dzieci metody, mające na celu przywrócenie prawidłowej funkcji uczestniczącej w czynności pisania i czytania, uzyskuje się poprawę tych czynności, lepsze oceny z języka polskiego i jednoczesne cofanie się zaburzeń emocjonalnych.
Trudności w pisaniu i czytaniu u osób z wadami mowy.
Nie wszystkie osoby z wadami mowy robią błędy w pisaniu i czytaniu. Osoby z zaburzeniami mowy pochodzenia obwodowego (dysglasje) np.: z seplenieniem międzyzębowym, bocznym, z nosowaniem itp. nie mają trudności w pisaniu i czytaniu. Zniekształcona wymowa głosek nie znajduje odbicia w piśmie. Trudności te występują u osób z zaburzeniami mowy pochodzenia centralnego, tzn. u dyslalików i afatyków. Przyczyny trudności w pisaniu i czytaniu u osób z zaburzeniami mowy pochodzenia centralnego są zazwyczaj te same co i wad ich mowy. Mogą być spowodowane zaburzeniami słuchu mownego (tzn. słuchu fonematycznego albo mnezji słuchowej) lub zaburzeniami motorycznymi (tzn. kinestezji artykulacyjnej albo kinetyki mowy).
1. Objawy zaburzeń mowy i trudności w pisaniu, występują przy zaburzeniach słuchu fonematycznego lub kinestezji artykulacyjnej - są podobne. Polegają one na nie rozróżnianiu słuchem głosek mało kontrastowych lub uczuciem -ułożenia narządów mowy właściwego tym głoskom. Największe trudności sprawia rozróżnianie głosek stanowiących opozycje. Analogiczne zaburzenia występują w piśmie:
dźwięczna: bezdźwięczna p:b, f:w, t:d, s:z, itd.
ustna: nosowa o:ą, e:ę, b:m, d:n, itd.
pod względem miejsca artykulacji s:sz, s:sz:ś, z:ż(rz):ź, c:cz:ć, itd.
pod względem stopnia zbliżenia narządów mowy ż(rz):dż(drz), itd.
Lepiej są realizowane w mowie i piśmie głoski różniące się paroma cechami artykulacyjnymi.
2. Objawy zaburzeń mowy i trudności w pisaniu spowodowanych zaburzeniami kinetyki mowy będą podobne do tych objawów, jakie występują przy zaburzeniu mnezji słuchowej. Polegają one na przestawianiu głosek i sylab, opuszczaniu głosek w wyrazach, dodawaniu, tzn. na braku wzorca słuchowego lub ruchowego wyrazu. Do tej grupy zaliczamy trudności spowodowane złą analizą i syntezą słuchową wyrazów.
Reedukacja - będzie polegała na ćwiczeniu zaburzonej funkcji w mowie i piśmie. Po ustaleniu, która funkcja jest zaburzona, i głosek, które są mylone czy nie identyfikowane, prowadzi się ćwiczenia słuchu fonematycznego, kinestezji, mnezji słuchowej czy kinetyki mowy. Przy zaburzeniu kinematyki mowy, tzn. przy braku ruchowych wzorców wyrazów, podobnie jak przy zaburzeniu mnezji słuchowej, tzn. przy braku słuchowych wzorców wyrazów można przerabiać te same ćwiczenia, które są stosowane przy zaburzeniach analizy wzrokowej, tzn. przy braku wzrokowych wzorców wyrazów. Agramatyzmy występujące w mowie niektórych dzieci przejawiają się także w piśmie. Błędy gramatyczne usuwa się w końcowym stadium reedukacji. Konieczne jest wytłumaczenie uczniowi na czym one polegają. W celu nauczenia form odmiany rzeczowników czy czasowników, poleca się podkreślać w tekście końcówki.
Dysgrafia i dysleksja właściwa - właściwa dysgrafia i dysleksja występuje u osób, które nie mają zaburzeń mowy, aczkolwiek może się pojawiać także u osób z wadami mowy. Są to trudności niezależne od wymowy. Przyczynami dysgrafii i dysleksji bywają:
- zaburzenia analizy wzrokowej,
- zaburzenia orientacji przestrzennej,
- nieprawidłowa lateralizacja.
Orientacja w przestrzennym rozmieszczeniu elementów graficznych oraz w stronach: prawa-lewa jest konieczna do zapamiętania znaków graficznych. W celu ustalenia, czy uczeń jest praworęczny czy też leworęczny, poleca się narysować dwie linie, jedną - prawą ręką, drugą - lewą ręką i obserwuje się przebieg tej czynności. Dla lepszej kontroli daje się dwie kredki o różnych kolorach. Poleca się narysować dwie linie jednocześnie obydwoma rękoma. Jeżeli uczeń posługuje się lewą ręką, należy mu zostawić wolny wybór ręki, gdyż można przypuszczać, że jeszcze nie ustaliła się u niego przewaga jednej ręki. Dzieciom praworęcznym, ale przyuczonym ( do posługiwania się ręką prawą) nie należy zalecać pisania ręką lewą. Można zalecić pisanie ręką lewą tylko w tedy, gdy dziecko dopiero zaczyna się uczyć pisać lub uczy się pisać od niedawna i naturalnie, jeżeli samo ma na to ochotę. Po dwóch tygodniach należy ocenić postępy ucznia w pisaniu oraz celowość pisania lewą ręką. U dzieci przyuczanych do posługiwania się prawą ręką może często występować pismo lustrzane.
Objawy dysgrafii i dysleksji
1. Trudności w zapamiętaniu pewnych znaków graficznych przejawiają się myleniem liter. Występują trudności w utrwaleniu sobie znaków graficznych pewnych głosek, a w konsekwencji brak skojarzeń między daną głoską a literą. Niektóre dzieci znają w I klasie wszystkie litery, a po przerwie wakacyjnej okazuje się, że nie potrafią pisać pewnych głosek. Uczą się powtórnie tych skojarzeń, ale może się zdarzyć, że po pewnym czasie znów zapominają tych samych znaków graficznych. Najczęściej mylone są:
- dwuznaki: dz:dż:drz:dź.
- litery podobne kształtem: p:b, b:d, g:d, m:n, n:u, h:k, a:ą, erę, erl, irl, T:D, P:B, R:L.
Mylone litery składają się z podobnych grafów, czyli elementów, np. p-b, składa się z kreski i półkola, podobnie b-d czy g-d.
Reedukacja: polega na utrwalaniu skojarzeń między wzorcem słuchowym głoski a odpowiednim znakiem graficznym, ćw. (I)
2. Brak koordynacji między ruchami rąk a werbalizacją w czasie pisania jest zapewne przyczyną błędów, polegających na nie kończeniu wyrazów, na napisaniu litery należącej do następnej sylaby (antycypacja) czy innych błędów, popełnianych często w końcowych elementach wyrazu, np. zamiast u pisze się y, zamiast o - a. Zaburzenia tego rodzaju występują przy pośpiechu i nerwicowości.
3. Zniekształcanie wzorca graficznego wyrazu: opuszczanie liter, przestawianie. Rozpoczynając reedukację dobrze jest wytłumaczyć uczniowi, jaka jest różnica między literą i głoską, a następnie między sylabą, a samogłoską i spółgłoską. Dobrze jest też wytłumaczyć uczniowi, jakie są typy sylab np. jeśli występuje samogłoska i spółgłoska, są dwie możliwości: ar lub ra (sylaba zamknięta i otwarta). Jeżeli występuje samogłoska i dwie spółgłoski, jest kilka możliwości ich łączenia: car, era, arc, rac, acr lub tak, tka, akt, kat itd. Jest to ważne dla osób, które robią przestawki lub opuszczają samogłoski lub spółgłoski. Uczeń powinien się dowiedzieć, że w wyrazach występują różne kombinacje liter, których liczba jest ograniczona. Pozwoli mu to lepiej poznać strukturę graficzną wyrazów, ćw. (II).
Dysortografia
Nauka pisania polega na przyswajaniu sobie systemu znaków graficznych oraz pewnych zasad służących do przedstawienia graficznego mowy, tzn. na poznaniu kodu graficznego, służącego do zapisywania tego, co wyrażamy kodem dźwiękowym. Czytanie jest umiejętnością rozszyfrowania kodu graficznego. Stopień fonetyczności pisma (czyli odpowiedniość między wymową wyrazów a ich grafiką) jest różny w różnych językach. Niektóre głoski są zapisywane w różny sposób:
- samogłoska "u" zapisywana jest dwiema literami: u lub ó
- samogłoska "o" zapisywana jest literami: o lub ą (kocioł)
- samogłoska "e" zapisywana jest literami: e lub ę (cień, wzięła).
- samogłoski "a, y" oraz "i" są zapisywane w jeden sposób, tzn. odpowiednimi literami.
- samogłoska "ę" zapisywana jest literą "ę" lub "en" (w śródgłosie tylko i przed szczelinową: węszy, sens).
- samogłoska "ą" zapisywana jest literą "ą" lub "an" (przed szczelinową np. kąsać, idą, konspekt).
Objawy dysortografii i ich usuwanie
1. Nieprawidłowe nazywanie znaków graficznych. Istnieje rozbieżność między wartością fonetyczną znaku graficznego, a jego nazwą na skutek nieprawidłowego nazywania znaków. Przyczyną może być wadliwy proces nauczania pisania przez nauczyciela. Np. litera "t" - bywa nazywana: "te" lub "ty", ponieważ łatwiej jest wymówić spółgłoskę łącznie z samogłoską, litery "b", "d", "k" - bywają nazywane: :be", "de", "ka" lub "by", "dy", "ky"; "s-sy", "m-my"; Pisząc, dziecko opuszcza wtedy samogłoski i pisze, np. bogt zamiast bogaty, ponieważ literę "g"- kojarzy z sylabą -,,ga", a literę "t"- z sylabą-"ty". Nie uświadamia sobie dostatecznie różnicy między spółgłoską, a odpowiednią sylabą będącą jej nazwą. Reedukacja w tym przypadku będzie polegała na zapoznaniu ucznia z pojęciem sylaby, ćw. (III)
2. Nieznajomość zasad ortograficznych, a więc także tych rozbieżności między głoską, a jej odpowiednikiem graficznym (które zostały powyżej omówione). Mylenie "ó-u", "żrrz", "h-ch", może być spowodowane złą pamięcią wzrokową, utrudniającą utrwalenie się wzorca wzrokowego wyrazu. Dysortografia może występować łącznie z dysgrafią. Błędy w oznaczaniu spółgłosek palatalnych i spalatalizowanych należą do bardzo częstych wśród dzieci klasy I i II. Ich przyczyną może być nieprawidłowe nazywanie liter przez nauczyciela. Litery: ś, ź, ć, dź są nazywane: śi, źi, ci, .si (dźi). ćw. (IV).
Opracowanie: Danuta Stwora