WYCHOWAWCZA I TERAPEUTYCZNA ROLA LITERATURY DZIECIĘCEJ
Chcąc oddziaływać na młodego czytelnika, trzeba w nim wywołać przeżycie, apelować do jego najżywotniejszych zainteresowań i potrzeb. Wartość wychowawcza książki dla dziecka jest powodem skłniającym je do czytania.
„Każdy , kto ma do czynienia z dziećmi, wie, że uwielbiają one baśnie. Kto umie je opowiadać , ma klucz do dziecięcych serc” - pisze I Słońska.
Wszyscy lubimy bajki i baśnie ale to właśnie dzieci są ich najwierniejszymi słuchaczami. Dlaczego dzieci uwielbiają bajki i baśnie? Co odpowiada dziecku w baśni?
Wielu psychologów wysuwa na plan pierwszy cudowność baśni, twierdząc , że fantastyczny jej charakter odpowiada małemu dziecku, gdyż dziecko przekłada fantazje nad rzeczywistość. Jednak duże zainteresowanie baśniami wynika z tego, że dostarczają one małemu odbiorcy silnych przeżyć emocjonalnych, a pierwiastek fantazji wzmacnia je tylko, ponieważ dodaje baśniom niezwykłości, odbiega od codzienności, fascynuje swa odmiennością . Baśń wielostronnie oddziałuje na rozwój dziecka „To prawdziwy środek, który kształci, uczy i wychowuje, nie dając odczuć ciężaru nauki -pisze I. Słońska. W rozumieniu specyficznych właściwości dziecka i w umiejętności przemawiania zgodnie z nimi tkwi siła tych, którzy chcą wpłynąć na dziecko.
Baśnie maja wiele wartości wychowawczych i poznawczych. Podstawową ich rolą jest rozwijanie fantazji i wyobraźni. Śledząc bieg baśniowej akcji, przygód bohaterów, dziecko uczy się samo tworzyć fantastyczne sytuacje i zdarzenia. Dzięki artystycznemu słowu „ baśń budzi w dziecku niezmierne żywe i wyraziste wyobrażenia postaci, ich wyglądu i przeżyć. Baśnie uczą dziecko tez „ niedosłownego” podejścia do literatury. Dzięki temu dziecko rozumie , że nie musi być ona wyłącznie realistyczna że poprzez świat czystej wyobraźni może lepiej zrozumieć wiele autentycznych problemów. Baśnie przygotowują w ten sposób do przyszłego odbioru współczesnej literatury, kształtują także inteligencję. „ich swoista logika sprzyja rozwojowi myślenia, ucząc przewidywać i wyciągać wnioski na podstawie przesłanek, jakie stwarza działanie postaci baśniowych i łatwe do zaobserwowania konsekwencje tego działania „kontakt z literaturą umożliwia również dzieciom poznanie i przyswojenie zasad i norm moralnych, społecznie akceptowanych zachowań, doskonalenie języka, rozwijanie wrażliwości estetycznej, bogacenie wewnętrznych przeżyć dzieci. Baśń jest typem literatury wyobrażeniowej. Ćwiczy też fantazję.
Najsilniej jednak oddziałują baśnie na sferę emocjonalna dziecka. Baśń przemawia do uczuć dziecka - zaciekawia je, przeraża wzrusza. Dziecko współczuje pokrzywdzonym, niepokoi się, gdy bohater zmaga się z przeciwnościami, raduje się ze zwycięstwa dobra. „Baśń -jak pisze S. Wortman - wzrusza dziecko, jest dla niego wstrząsem, który uczy je dobroci, po którym czuje się lepsze i wierzy w zwycięstwo i sprawiedliwość .Współczuje ono pokrzywdzonym , cieszy się ze zwycięstwa dobra nad złem.
Baśnie maja ogromny wpływ na rozwój moralny dziecka, nigdzie bowiem tak dobitnie jak w baśni nie jest postawiony problem dobra i zła. Wartości pozytywne: dobroć, pracowitość, odwaga, męstwo, przeciwstawione wartością negatywnym: chciwość, skąpstwu i lenistwu , ukazane na tle dramatycznych wydarzeń, wzruszają dziecko do głębi i karzą mu stanąć po stronie pozytywnych wartości moralnych, których piękno baśń ukazuje.
Zwycięstwo dobra, nagroda za dobre uczynki odpowiada naiwnemu rozumowaniu dziecka. Zagadnienie sprawiedliwości jest dla dziecka bardzo żywy, dziecko czeka na dobre zakończenie, wierzy w zwycięstwo sprawiedliwość. Jeden z pierwszych ideałów, do którego dziecko chce się upodabniać, to bohater baśniowy -piękny , dobry i szlachetny. Smutne , tragiczne losy bohaterów dostarczają dzieciom bogatych przeżyć. Pierwsze zetkniecie z cudzym losem poprzez baśń rozwija pozytywne uczucia dziecka, uszlachetnia, wyprowadza z ciasnego kręgu własnego „ja”. Dobre zakończenie utwierdza w dzieciach wiarę w sprawiedliwość. Wyobraźnia, spostrzegawczość, uwaga, pamięć, uczucia, myślenie to rozległe oddziaływanie baśni. Przyczyniają się do poznania rzeczywistości i kształtują osobowość.
Dzięki baśniom dziecko poznaje wewnętrzny świat ludzi, co pomaga mu lepiej poznać świat własnych przeżyć, nazywać je i oceniać. W ten sposób rozwija się w dziecku samoorientacją, zdolność do samokontroli i do kierowania własnym postępowaniem. Kształtuje się zdolność do oceny własnego i cudzego postępowania.
W czasie opowiadania bajek i baśni dzieci nie są biernymi słuchaczami, lecz reagują niesłychanie żywo na losy bohaterów i żądają dla nich pomyślnego zakończenia. Wzajemnie przeplatające się losy ludzi i zwierząt oraz związki łączące bohaterów z przyrodą sprawiają że dziecko poszerza granice swojego świata wewnętrznego, zdobywa poczucie wspólnoty ze światem przyrody.
Dzięki czytaniu baśni dziecko staje się lepsze, bogatsze wewnętrznie, pragnie aby na całym świecie tryumfowało dobro i sprawiedliwość.
Ponieważ baśnie są bardzo lubiane przez dzieci, staja się ważnym środkiem wychowawczym współczesnego człowieka. Dlatego juz od najmłodszych lat powinniśmy wprowadzać dzieci w krainę bajek i baśni. Ogromne to zadanie zwłaszcza dla nauczycieli klas młodszych, bo właśnie w tym wieku zaczynają kształtować się postawy i oceny moralne. W tym wieku dzieci są bardzo podatne na wpływy, łatwo przyswajają postawy społeczne, są bardzo plastyczne, łatwo się naginają i to, czego się nauczą w tym okresie, zostaną im na całe życie.
W ostatnich latach komputery i telewizja na dobre zagościły w codziennym życiu zarówno dorosłych jak i dzieci. Coraz częściej media przejmują funkcje kształtowania osobowości młodego odbiorcy. Literatura odgrywa tak ważną rolę w życiu dziecka?
Dzieci juz od najmłodszych lat maja kontakt z literatura najpierw w formie kolorowych ilustrowanych bajek, poprzez krótkie opowiastki, kończąc na literaturze pięknej. Od wielu lat pedagodzy podkreślają ogromna role literatury w procesie kształcenia dzieci. To właśnie psychika najmłodszego odbiorcy, jak pisze E. Lewandowska -Tarasiuk, nie skażona jeszcze balastem przeżyć ,chłonna na życie, nade wszystko zaś ogromnie wrażliwa, potrafi z zafascynowaniem przyjmować literackie treści jego zainteresowania i sposób realizacji. Jeśli baśń zawiera ciekawą dla młodego czytelnika akcję i jeśli choćby nieświadomie przezywa jej piękno to poddaje się nastrojowi.
Obecnie podkreśla się jeszcze jedna ważna funkcję literatury - funkcje terapeutyczną. Wiadomo że żyjemy w czasach dużego przyspieszenia w różnych dziedzinach życia, w czasach w których przeobrażeniom uległa hierarchia podstawowych wartości, normy społeczne, a także rodzina. Dziecko musi stawiać czoła nowym zadaniom, dostosować się do tempa i wymogów życia, wypracować skuteczne metody radzenia sobie z trudnościami. Nie zawsze małemu człowiekowi daje się to osiągnąć. Konsekwencją tego są stresy, lęki a co za tym idzie, ogromna samotność dziecka. To właśnie dla dziecka pedagodzy odkryli nowa wartość literatury, a szczególnie baśni, które jak pisze M. Molicka, dają wsparcie, kompensują niezaspokojone potrzeby, przedstawiają inne wzory myślenia i działania, a tym samym budują zasoby osobiste, stymulują rozwój, umożliwiają rozumienie i poznawanie cudzych, a potem własnych motywów działania, a także uwrażliwiają na piękno i dobro.
Literatura wykorzystywana jest w terapii w celu przekazania wiedzy, wzbogacenia doświadczenia, ukazania innych wzorów myślenia, odczuwania i działania, co prowadzi do pogłębiania samoobserwacji, a co za tym idzie, świadomego kierowania sobą. To daje dziecku poczucie kontroli nad sytuacja , ukazuje sposoby radzenia sobie, wzmacnia poczucie własnej wartości. Literatura dostarcza dzieciom wzorców osobistych. To dzięki nim dziecko uczy się , jakie cele wybrać i jak je realizować.
Książka może służyć terapii także w innym aspekcie - daje wsparcie poprze akceptacje , szczególnie wtedy, kiedy dziecko jest w takiej samej sytuacji jak bohater. Szczęśliwe zakończenie daje dziecku nadzieję, wiarę w sukces, buduje optymizm.
Książkowi bohaterowie potrafią kompensować czyli zastępczo zaspokajać, ważne potrzeby. Dają ukojenie, pocieszają i budują nadzieję na spełnienie oczekiwań. Kompensują niedostatki emocjonalne, dają wiarę w lepsze jutro ,,, uczą że dobro zawsze zwycięża.
Dziecko, jak pisze M. Molicka, identyfikuje się z bohaterem najbardziej do siebie podobnym z powodu niezaspokojonych potrzeb i podobieństwa sytuacji, w której samo się znajduje. W ten sposób dziecko rekompensuje sobie własna samotność , niezrozumienie przez innych.
Literatura pełni również funkcje relaksacyjna . Korzystnie wpływa na emocje, i redukując napięcie emocjonalne, pomaga radzić sobie z lękiem.
Baśnie są sprzymierzeńcem dla terapii, są zgodne ze sposobem pojmowania świata, który preferują same dzieci. Są naturalnie związane z rozwojem dziecka, jego poszukiwaniem swojego miejsca wśród innych ludzi. Dzięki baśniom dziecko uczy się samodzielności i radzenia sobie w świecie. Baśnie otwierają furtkę do świata dziecięcych marzeń. Dzieci przezywając smutki i radości bohaterów , czuja więź z innymi. Każdy, kto ma do czynienia z dziećmi, powinien pamiętać o ogromnej roli literatury dla wszechstronnego rozwoju dziecka, a szczególnie zagubionego, samotnego, wychowującego się w środowisku, które nie jest w stanie zaspokoić najważniejszych potrzeb psychicznych dziecka - miłości, uznania, bezpieczeństwa. Poprzez właściwy dobór baśni można choć w małej części zrekompensować te braki.
I to jest właśnie rola nas - nauczycieli i pedagogów , którzy na co dzień pracujemy z dziećmi potrzebującymi pomocy, dziećmi, które są zbyt małe, żeby umieć nazywać swoje uczucia i otwarcie o nich mówić.
Baśnie są kluczem do dziecięcych zatrwożonych serc, dlatego jak najczęściej powinniśmy korzystać z baśni czytać na zajęciach lekcyjnych,