ROLA LITERATURY W KSZTA�TOWANIU UNIWERSALNYCH SYSTEM�W WARTOŒCI

Literatura jest instrumentem reaguj�cym na wszystkie wydarzenia i nastroje panuj�ce w spo�ecze�stwie. Posiada ona zdolnoœ� bezpoœredniego i najbardziej osobistego docierania do wn�trza duchowego odbiorc�w. Tw�rcy analizuj�, krytykuj� b�dŸ pochwalaj� to co obserwuj� wok� siebie. Artyœci staraj� si� tak�e wysun�� propozycj� zmian, kt�re mog�yby ulepszy�, unowoczeœni� œwiat, tak by ka�dy odnalaz� w nim swoje szcz�œcie. „Artysta widzi i czuje wi�cej” i dlatego stara si� przekaza� prawdy o �yciu, mi�oœci, szcz�œciu oraz wartoœci uniwersalne, kt�re wp�yn�yby na nasze post�powanie i kszta�towa�yby osobowoœ�. Literatura podaje pewne wzorce post�powa�, kt�re s� albo przyk�adem godnym naœladowania lub pogardy. Mo�emy znaleŸ� w niej tak�e pewne wartoœci moralne. Ale czy czytelnik z nich skorzysta w odpowiedni spos�b zale�y tylko od niego.

Wartoœci u J. Kochanowskiego. Gwarantem porz�dku moralnego, czyli tego do czego cz�owiek d��y, zmierza jest r�wnowaga psychiczna i „sumienie ca�e”. Szcz�œcie nale�y czerpa� z urody i porz�dku œwiata. Natura jest rozumna, harmonijna, boska, najwi�ksz� wi�c doskona�oœci� cz�owieka jest dostosowanie si� do owej powszechnej harmonii. �ycie powinno by� przede wszystkim zgodne z natur� cz�owieka, co spowoduje, �e b�dzie ono zgodne z natur� w og�le, a poniewa� w�aœnie na tej zgodnoœci opiera si� cnota. Koniecznym warunkiem „wesela prawego jest czystoœ� sumienia, cz�owiek, kt�ry je posiada jest spokojny, swobodny, otwarty na innych. Natomiast ten, kt�rego „gryzie m�l zakryty”-(winy ci���ce na sumieniu) jest smutny, ponury(„Serce roœnie, patrz�c na te czasy”).

Nale�y pami�ta�, �e „nic wiecznego na œwiecie” i z tego powodu, gdy radoœ� lub troska osi�ga sw�j szczyt, w�wczas- zgodnie z przys�owiem- „Fortuna ko�em si� toczy” mo�na si� spodziewa� rych�ej odmiany losu dlatego nale�y zachowa� i w szcz�œciu i w nieszcz�œciu spok�j i r�wnowag� ducha. Taka postawa pomaga unikn�� wielu rozczarowa� i tragedii. Musimy pami�ta�, �e „Na szcz�œcie wszelakie, Serce ma by� jednakie”, „Nie porzucaj nadzieje...”

Mi�oœ� z pewnoœci� jest okresem �ycia, kt�ry jest najbardziej sprzyjaj�cy radoœci i rozrywce, trzeba wi�c korzysta� z nadarzaj�cej si� okazji do zabawy, ale trzeba te� zachowa� pewien umiar, uwzgl�dni� fakt, i� nie ka�dy czas i nie ka�da okazja sprzyja zabawie( „Mi�o szale�, ka�dy czas po temu”).

Literatura odrodzenia propaguje wartoœci umi�owania( kraju), ojczyzny. Mi�oœ� do ojczyzny nie wyblak�a przez wieki, a gdy ona jest w niebezpiecze�stwie obywatel wszystko got�w dla niej odda�( „Odprawa pos��w greckich”).Literatura z�otego wieku pomimo, �e preferowa�a �ycie tu na ziemi przyznawa�a racje epikurejczykom i stoikom, pokazywa�a Boga jako stw�rc�, kreatora œwiata, a przede wszystkim przyjaciela cz�owieka i dobrego Ojca.

Literatura odrodzenia przekaza�a wartoœci( szcz�œcie, cnota, dobre s�owa, epikureizm i stoicyzm) jako elementy uniwersalne i ponadczasowe, z kt�rych skorzysta� mo�e ka�dy. G��wne cele, kt�re wyznacza�a sobie literatura okresu oœwiecenia to walka z g�upot� i zacofaniem. Pe�ni ona tak�e rol� nauczyciela patriotyzmu, kt�ry jest uniwersaln� wartoœci�, ale patriotyzmu takiego, na kt�ry sk�adaj� si�: trud codziennego �ycia, praca, a jak trzeba tak�e walka. Poprzez ukazanie w krzywym zwierciadle modnisi�w, fircyk�w, �owc�w posagowych, pijak�w, �on modnych literatura krytykowa�a œmiesznoœci, s�abostki i wady i wp�ywa�a na przypominanie i utrwalanie systemu wartoœci.

Bardzo wa�n� rol� w kszta�towaniu uniwersalnych wartoœci odgrywa�a literatura epoki romantyzmu. Nie by�o ojczyzny, ale spo�ecze�stwo organizowa�o si�, stwarza�o sobie namiastk� kraju „w ma�ych ojczyznach, zaœciankach, dworach”. Te miejsca by�y skarbnic� przechowywania i przekazywania tradycji, patriotyzmu, szacunku, wiary i mi�oœci”:( „Pan Tadeusz” A. Mickiewicza). Literatura romantyzmu to literatura tyrtejska, kt�rej celem by�o ukazanie pot�gi patriotyzmu( „Dziady” cz. III A. Mickiewicza).

Zygmunt Krasi�ski wyznaczy� sobie rol� obro�cy wartoœci XXXXX w spo�ecze�stwie polskim, czyni to w swojej poezji oraz „Nie-Boskiej komedii”.

Szczeg�ln� rol� tw�rczoœ� romantyzmu spe�nia�a w kszta�towaniu mi�oœci, jako wartoœci uniwersalnej. Bohater romantyczny jest zakochany, ale nieszcz�œliwie, gdy� sprawy kraju przedk�ada� nad dobro osobiste.

Wielkie znaczenie mia� dla niego dom, jako ognisko rodzinne, ale Konrad Wallenrod „szcz�œcia w domu nie zazna�, bo go nie by�o w ojczyŸnie”. Tak�e praca b�d�ca koniecznym warunkiem egzystencji cz�owieka, przynosz�ca zyski, jak i przyjemnoœci czerpane z jej wykonywania by�y wartoœciami ponadczasowymi wyeksponowanymi szczeg�lnie w literaturze pozytywistycznej. To ona wznawia�a wi�zi rodzinne( „Nad Niemnem” E .Orzeszkowa),charakter i hart ducha. To dzi�ki ogromnemu wysi�kowi ci�kiej, fizycznej pracy Jan i Cecylia za�o�yli osad� Bohatyrowicz�w i w kt�rej z pokolenia na pokolenie przekazywane by�y wartoœci poszanowania pracy, tradycji i godnoœci ludzkiej.

Literatura pozytywistyczna sta�a si� tw�rc� nowej œwiadomoœci spo�ecznej. Stworzy�a nowy spos�b rozumienia patriotyzmu, kt�ry polega� mia� na spe�nianiu nowych obowi�zk�w na ka�dym stanowisku w spos�b rzetelny i sumienny, w poczuciu odpowiedzialnoœci za wszystko co si� robi. Literatura postawi�a sobie za cel rzetelne opisanie spo�ecze�stwa polskiego, ukazanie jego cech i wartoœci. Nale�y pami�ta�, �e wszystkie wartoœci, niczym „kruszce drogocenne” s� w nas i tylko od nas samych zale�y czy przekszta�ci�o si� w „dzie�o wielkie i zahartowane” gdy� przecie� „ka�dy jest kowalem swego losu”. Literatura ma tylko o nich przypomina�, a my powinniœmy w �yciu post�powa� zgodnie z nimi( „Kowal” L. Staff).

Wsp�czesna literatura pora�ona z�em i cierpieniem dzisiejszego œwiata skazuje cz�owieka na pora�k�. Kafka nawo�uje wr�cz: „w walce ze œwiatem stawaj po jego stronie”. Przegrywaj� r�wnie� bohaterowie Hemingwaya. Ci jednak, pokonani przez œwiat, tocz� walk� z w�asnymi s�aboœciami- to jest p�aszczyzna mo�liwego triumfu cz�owieka. Cz�owieka, kt�rego „mo�na zniszczy�, ale nie pokona�”- jak m�wi bohater wielkiej XXXXXX Hemingwaya „Starego cz�owieka i morza”. Wobec ogromu ocean�w samotny bohater Hemingwaya jest bezbronny, ale jest silny dzi�ki wewn�trznej nieugi�toœci. Si�� cz�owieka w walce ze œwiatem jest r�wnie� œwiadomoœ�. Œwiadomoœ� jest wartoœci� sam� w sobie, jest wyznaczeniem naszego cz�owiecze�stwa.

Obro�c� tradycji, norm etycznych, wartoœci zwi�zanych z nasz� kultur� jest Zbigniew Herbert- przedstawiciel literatury wsp�czesnej. Wed�ug niego wartoœci etyczne s� dobrem niezbywalnym, nie mo�na ich czasowo zawiesi� lub uniewa�ni�. Cel nigdy nie b�dzie uœwi�ca� œrodk�w, a z�o nigdy nie b�dzie s�u�y�o budowie dobra. Taka symbioza jest niemo�liwa. Zwalcza� z�o si��, znaczy powo�ywa� nowe z�o, a wi�c zwalcza� pozornie. Nie-zwalcza�, ale- zwielokrotnia� i pot�gowa�( „Przes�anie Pana Logito”).

Czasy wsp�czesne przynosz� r�wnie� inne zagro�enia, jak cho�by pogo� za pieni�dzem, zanik ludzkich uczu�, oboj�tnoœ� wobec najbli�szych.

W wieku XX za�ama�y si� tradycyjne systemy wartoœci, kt�re dot�d obowi�zywa�y, ale w ich obronie stan�a literatura, kt�ra wiernie towarzyszy cz�owiekowi po drogach �ycia.... Literatura kszta�tuje uniwersalne wartoœci, wartoœci humanistyczne takie jak godnoœ�, honor, mi�oœ�. To one stanowi� o pe�ni cz�owiecze�stwa. Uczucia, marzenia o szcz�œciu i powodzeniu s� wyk�adni� osobowoœci cz�owieka. Ludzi obowi�zuj� pewne kanony moralne wed�ug kt�rych ich wychowano i kt�re przyj�li. Pozwalaj� one odr�ni� dobro od z�a.

---