CHARAKTERYSTYKA POSTACI
Charakterystyka postaci jest formą, która może sprawiać pewne trudności. Wynika to z faktu, iż człowiek jest istotą dość skomplikowaną i nie dającą się do końca „odczytać”. Stąd konieczność wyważania opinii i unikania pochopnych sądów.
Poznawanie formy wypowiedzi, jaką jest charakterystyka, zaczniemy od określeń postaci, które może przyjdzie nam kiedyś charakteryzować. Mogą one być różne: pozytywne, negatywne, banalne, fascynujące, niezwykłe, niespotykane, fantastyczne, pełne życia, odrażające (nie życzę charakteryzowania takich), groteskowe, zaskakujące, komiczne, tragiczne, autentyczne itd.
Jak widać, już same te określenia wskazują na „inność” (indywidualność) każdej z nich. Indywidualizacja w charakterystyce postaci jest rzeczą bardzo ważną i stanowi podstawowy jej składnik, o czym możemy się przekonać, konstruując plan naszej wypowiedzi. Myślę, że jego wersje mogą być różne.
PRZYKŁADOWY PLAN CHARAKTERYSTYKI
I. WSTĘP
- może nim być wprowadzenie postaci i jej prezentacja, np.: Zdarzyło mi się spotkać w życiu wiele interesujących postaci (wspaniałych ludzi), nikt jednak nie wywarł na mnie takiego wrażenia jak ...... Dalej piszemy krótko, kim jest ta postać (ktoś z osób poznanych w czasie ostatnich wakacji, nowy nauczyciel, bohater książki itd.).
II. ROZWINIĘCIE
- winno zawierać elementy podkreślające indywidualność charakteryzowanego bohatera, w tym:
Portret bohatera (wygląd zewnętrzny, wzrost, budowa ciała, kształt i rysy twarzy, włosy, oczy, nos, usta itd.; ogólne wrażenie, np. przystojny, elegancki, sympatyczny itd.).
Usposobienie (delikatne, dziecinne, flegmatyczne, kapryśne, koleżeńskie, miłe, niepospolite, niezwykłe, optymistyczne, łagodne, przekorne, spokojne, wrażliwe, artystyczne, gwałtowne, nerwowe itd.).
Cechy umysłu (zdolny, odznacza się znakomitą pamięcią, spostrzegawczy, dowcipny, umiejący radzić sobie w każdej sytuacji, zaradny, posiadający różnorodne zainteresowania).
Charakter
stosunek do innych ludzi (rodziców, kolegów, nauczycieli, osób starszych itp.) - życzliwy, okazujący szacunek, tolerancyjny, wyrozumiały, serdeczny, ciepły, obojętny, krytyczny, wrogi, lekceważący, zarozumiały, itp.,
stosunek do samego siebie - wymagający wobec siebie, krytyczny, sprawiedliwy w ocenie swego postępowania, poważnie myślący o swej przyszłości, odważny, bezkrytyczny, pewny siebie itd.,
stosunek do obowiązków - obowiązkowy, pracowity, leniwy, odpowiedzialny, punktualny, niedbały, rzetelny, sumienny, drobiazgowy itp.,
stosunek do przyrody - wrażliwy na piękno przyrody, umiejący dostrzec jej uroki, krytyczny wobec tych, co ją dewastują, lubiący zwierzęta itp.
Poglądy, ideały życiowe, np.: trzeźwo patrzący na życie, idealista, zwolennik twardej ręki, dobroduszny, działacz społeczny, religijny, ateista, niedowiarek, marzyciel pragnący zmienić świat, przeciwnik wszelkiego zła itd.
III. ZAKOŃCZENIE
Mój stosunek do postaci (ocena postaci), np.: jest mi bliska, podziwiam ją, jestem pełna uznania dla ..., bohater ten stał się moim prawdziwym przyjacielem, zaprzyjaźniłem się z tym człowiekiem (bohaterem), stał się moim autorytetem, imponuje mi, pragnę go naśladować, wzbudził moją sympatię.
Chcąc dać jak najbardziej pełny obraz jakiejś postaci, nie możemy rzecz jasna ograniczać się do wyliczania cech. Należy je umiejętnie wbudować w całość wypowiedzi, a w przypadku cech charakteru, usposobienia czy umysłu koniecznie umotywować je, wykorzystując umiejętnie elementy indywidualizacji (w części ćwiczeniowej charakterystyka Ani).
Charakterystyka może być statyczna, jeśli charakteryzujemy postać w określonym momencie jej życia (w klasie, w czasie obozu itd.) oraz dynamiczna, kiedy postać (nasz bohater) zmienia swą osobowość pod wpływem różnych okoliczności życiowych (czas, otoczenie, przejścia życiowe, wpływ innej osoby itp.).
I jeszcze jedno, o czym trzeba pamiętać. Jeśli jakaś postać, którą macie charakteryzować, stanowi bardzo bogatą osobowość, nie trzymajcie się sztywno schematów. Starajcie się uchwycić i podkreślić te cechy, które stanowią o wyjątkowości waszego bohatera, jego niepowtarzalności czy niezwykłości. W przypadku bohatera literackiego wykorzystujcie odpowiednie cytaty.
Rozróżniamy charakterystykę bezpośrednią, która wszelkie dane o postaci podaje bezpośrednio w trakcie mówienia o niej i charakterystykę pośrednią, którą uzyskujemy analizując jej wypowiedzi, sposób myślenia, zachowania itd.
W szkole zetkniecie się z pewnością z charakterystyką indywidualną, zbiorową i charakterystyką porównawczą.
PRZYKŁADY CHARAKTERYSTYK
„Tych dwóch ludzi: ogień - woda...”. Charakterystyka porównawcza Cześnika i Rejenta
Cześnik Raptusiewicz i Rejent Milczek to główni bohaterowie komedii Aleksandra Fredry „Zemsta”, których autor przedstawił jako ludzi o przeciwnych cechach charakteru. Z tego kontrastu wynikają bardzo komiczne skutki, głównie z powodu wiecznych kłótni, sporów i intryg. Dla czytelnika lub widza są więc świetną zabawą.
Już ich nazwiska wiele mówią o bohaterach: Raptusiewicz - czyli człowiek raptowny, prędki w działaniu. Milczek - to osoba niewiele mówiąca, ale za to używająca rozumu, nie języka.
Obydwaj są szlachcicami, posiadaczami ziemi i połowy spornego zamku. Jednak Cześnik zajmuje wyższą pozycję społeczną niż Rejent. Raptusiewicz nosi tytuł dawnego urzędnika królewskiego, dosyć znaczący w stosunku do Milczka, będącego dawnym urzędnikiem sądowym. Mimo to Rejent jest bogatszy, bo ma własny majątek, podczas kiedy Cześnik zarządza tylko spadkiem swojej bratanicy. Między innymi za to Cześnik pogardza Rejentem i nienawidzi go.
Niewiele wiemy o wyglądzie tych postaci. Możemy się jedynie domyślać, że Raptusiewicz, cierpiący na podagrę, lubił dobrze zjeść i dużo wypić. Natomiast skromne przyjęcie Papkina w domu Rejenta dowodzi, że ten ostatni nie lubił wydawać pieniędzy na poczęstunki. Toteż zapewne jeden był gruby, a drugi chudy. Tak przynajmniej sądzą reżyserzy dobierając aktorów do ról.
Kolejny element różniący obie postacie to sposób mówienia. Cześnik chętnie używa wyrażeń z gwary myśliwskiej, np.: „Objechałem jak bartnika... (czyli niedźwiedzia)” lub „Rejent siedzi jak lis w jamie...”. Także popisuje się łaciną wtrącając słowa w tym języku z polskimi elementami, np.: „fugas chrustas”. Najczęściej używa zwrotu: „mocium panie”, który włącza w najmniej odpowiednich miejscach. Poza tym Raptusiewicz mówi głośno, często krzyczy.
Mowa Rejenta zawiera wiele wyrażeń prawniczych, to jest ulubiony styl Milczka, którym posługuje się przy spisywaniu zeznań murarzy. Również używa łaciny, a także odwołuje się do Boga, chcąc zrobić wrażenie człowieka pobożnego: „Niech się dzieje wola nieba, z nią się zawsze zgadzać trzeba”. Mówi cicho, w sposób przymilny, pełen słodyczy, ale niestety fałszywej. Taka różnica w sposobie wyrażania się wiele mówi o charakterach obu mężczyzn.
Z zachowania Cześnika widać, że uwielbia walkę, ceni sobie szable, wspomina chętnie dawne bitwy. Z wielką pewnością siebie wyzywa Rejenta na pojedynek, bo wie, że zwycięży. Za to Rejent woli zwalczać przeciwnika słowem i to na drodze sądowej. Czuje się lepiej w charakterze prawnika niż zawadiaki. Przyjmuje wyzwanie Cześnika tylko dlatego, aby nie splamić honoru szlacheckiego.
Najbardziej jednak różnią się bohaterowie temperamentem i charakterem. Cześnik, według słów Papkina: „...wulkan, aż niemiło”. Łatwo wpada w złość, jest porywczy i wtedy zdolny do okrucieństwa. Bezwzględnie wykorzystuje i traktuje ludzi, którzy są od niego zależni. Najlepiej o tym świadczy stosunek do Dyndalskiego lub Papkina. Jest wobec nich brutalny i niegrzeczny. Ale przynajmniej okazuje swoje uczucia otwarcie. Natomiast Rejent, zawsze cichy i spokojny, jest fałszywy. Łatwo oszukuje ludzi swoją udawaną pobożnością. To typowy świętoszek, który po cichu, podstępnie, ale skutecznie potrafi zniszczyć przeciwnika. Lubi na wszystko mieć pisemny dowód, np. kontrakt z Podstoliną, zeznanie świadków itp. W sumie Rejent jest bardziej groźny niż krzykacz Cześnik.
Jest jednak kilka cech podobnych, które mają obaj przeciwnicy: przede wszystkim chciwość. Jeden i drugi myśli głównie o tym, jak się wzbogacić. Cześnik zamierza poślubić Podstolinę, bo uważa ją za kobietę bogatą, a Rejent z tych samych powodów wydałby ją za swojego syna. W dodatku miałby radość z powodu odebrania narzeczonej wrogowi. W końcu godzi się z sąsiadem, bo jego syn poślubia bogatą Klarę, dziedziczkę dwóch majątków.
Przy tej okazji wychodzi na jaw kolejna brzydka cecha obu bohaterów: bezwzględność w wykorzystywaniu innych do swoich celów. Cześnik byłby skłonny poślubić bratanicę wbrew jej woli, aby tylko zagarnąć majątek po bracie, a Papkina traktuje jak narzędzie. Nie lepszy jest Milczek, który własnego syna jest gotów „sprzedać”, byle dokuczyć sąsiadowi i jeszcze się przy tym wzbogacić.
Tylko jedna pozytywna cecha łączy główne postacie „Zemsty”, a mianowicie szlacheckie poczucie honoru. Widać to w ostatnim akcie, kiedy Rejent stawia się na pojedynek z Cześnikiem, mimo że nie jest mistrzem we władaniu szablą. Kieruje się więc jedynie poczuciem honoru, które przeważa nad strachem. W tej samej scenie ujawnia się u Cześnika staropolska gościnność, która nakazuje przyjąć wroga jak gościa, pomimo serdecznej nienawiści. Gdyby jej nie przestrzegał, splamiłby swój honor.
Tak więc porównanie postaci nie doprowadza do wniosku, że któryś z bohaterów był lepszy od drugiego. Obaj mają wiele wad, ale wspaniały talent komiczny Aleksandra Fredry sprawia, że patrzymy na ich wybryki z przymrużeniem oka, a może nawet z sympatią.