Kategoria przestrzeni (handout na kurs Poetyka - K. Kopała)

Przestrzeń jako aspekt zawartości utworu to geometryczno-fizyczne terytorium, jego poszczególne wycinki (miejsce akcji), zawarte w nim przedmioty oraz zjawiska. Wypowiedź dotycząca przestrzeni to opis.

Przestrzeń jest nośnikiem jakości formalno-estetycznych (np. piękno, brzydota, harmonia, dysharmonia), jakości emotywno-waloryzacyjnych (groza, groteskowość, radosność, śmieszność) oraz alegorii i symboli.

Składniki opisu: 1) Identyfikacja przedmiotu (np. cukierniczka) 2) Wyliczenie części składowych przedmiotu (np. podstawka, pojemniczek, pokrywka, łyżeczka) 3) Określenie związków przestrzennych między częściami (np. pojemniczek stoi na podstawce) 4) Właściwości charakteryzujące przedmiot lub jego części (np. kryształowy pojemniczek, srebrna łyżeczka) 5) Stany fizyczne, w jakich przedmiot się znajduje (np. kryształ jest nadtłuczony lub w idealnym stanie) 6) Informacje poza bezpośrednią obserwacją (np. cukierniczka została zakupiona we Wrocławiu) 7) Ocena - praktyczna lub estetyczna (np. łyżeczka jest nieporęczna, cukierniczka jest elegancka) 8) Interpretacja - emotywna, alegoryczna, symboliczna

Przykładowe kategorie ujmowania przestrzeni: reprezentacja analogiczna lub fantastyczna ujęcie dyskursywne (ilościowe) lub sensoryczne (jakościowe) uporządkowanie lub chaotyczność szczegółowość lub pobieżność panoramiczność lub wycinkowość wieloaspektowość lub jednoaspektowość właściwości trwałe lub chwilowe statyka lub kinetyzacja ujęcie neutralne lub waloryzujące konstatacyjne lub interpretacyjne poziom lub pion ciągłość lub eliptyczność jednorodność lub wewnętrzne rozgraniczenie zacieśnienie lub rozległość zamkniętość lub otwartość Opis może być SCALONY (rozbudowany i ciągły) lub ZAWIĄZKOWY (pojedyncze, lapidarne informacje).

Kinetyzacja - ukazywanie przemian lub ruchu przedmiotów (ożywionych i nieożywionych), obserwacja powstawania, wykonywania przedmiotu etc.

Transpozycja wnętrza postaci - użycie równocześnie kategorii przestrzeni oraz kategorii postaci (np. opis przestrzeni mentalnej, snu itp.).

Chronotop (czasoprzestrzeń) - powiązanie stosunków czasowych i przestrzennych (M. Bachtin); czas i przestrzeń jako kategorie uzupełniające się nawzajem (przestrzeń ulega ciągłym zmianom, elementy w przestrzeni unaoczniają upływ czasu). H. Markiewicz zarzuca temu terminowi zbyt szeroki zakres znaczeniowy (w związku z czym jest ono według niego mało przydatne).

Geopoetyka (geokrytyka) - dyscyplina badawcza (powiązana z cultural oraz urban studies), której przedmiotem są topografie, czyli zapisy miejsc w tekstach kultury (przestrzeń a literatura, fikcyjne a geospołeczne przestrzenie). „W słowie geopoetyka zawarta jest idea, iż można umiejscowić filozofię, połączyć krainę i filozofię, naturę i kulturę” (K. White).

Na podstawie:

Markiewicz H., Czas i przestrzeń w utworach narracyjnych [w:] tenże, Wymiary dzieła literackiego, Kraków 1984.

Rybicka E., Geopoetyka (o mieście, przestrzeni i miejscu we współczesnych teoriach i praktykach kulturowych) [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M. P. Markowski, R. Nycz, Kraków 2006.

---