Poetyka, jedna z głównych dziedzin teorii literatury. Zajmuje się ogólnymi regułami twórczości literackiej, jej podstawowymi cechami, służąc jako narzędzie interpretacji konkretnych utworów. Dzieli się na: stylistykę, wersyfikację i genologię.
Ze względu na sposób ujęcia obejmuje:
1) poetykę opisową, zajmującą się strukturalnymi właściwościami dzieła literackiego, jego częściami składowymi, narzędziami służącymi do analizy danej konwencji literackiej, jej wariantów oraz pojedynczych dokonań.
Pierwszym wybitnym dziełem w tej dziedzinie była Poetyka Arystotelesa. Poetyka opisowa jest powiązana z poetyką normatywną (zespół dyrektyw i zaleceń w obrębie prądu literackiego) i do końca XVIII w. stanowiła podstawowy dział nauki o literaturze.
2) poetykę historyczną, której początki przypadają na koniec XIX w. Jej pionierem był rosyjski uczony A.N. Wiesiołowski.
Poetyka historyczna interesuje się głównie problemami rozwoju i przekształceń form literackich na przestrzeni dziejów i w zależności od poszczególnych epok, okresów, prądów itp., bada zasady i immanentne reguły dzieła literackiego (poetyka immanentna) oraz formułuje zasady kwalifikowania konkretnych utworów jako spełniających wymogi twórczości literackiej w historycznej zmienności, szczególnie odpowiadające tzw. dobremu smakowi w danej epoce (poetyka sformułowana).
Ponadto wyróżnia się m.in. poetykę lingwistyczną, posługującą się teoriami językoznawczymi i wypracowanymi na ich gruncie metodami. Jej elementy występowały już w starożytnej retoryce, a w nowożytnej formie rozwinęły się głównie w obrębie rosyjskiej szkoły formalnej. Strukturalizm uprawiany przez Praskie Koło Lingwistyczne obejmuje np. tropy i figury lingwistyczno-semantyczne, system znaków językowych i literackich, wersologię.
Język, mowa artykułowana i skodyfikowana zgodnie ze ściśle określoną konwencją (zasadą). Kodyfikacja polega na uściśleniu znaczeń dźwięków lub gestów, nadaniu im konkretnych znaczeń odnoszących się do bytów i zjawisk otaczającego człowieka świata, potrzeb, odczuć i uczuć.
Elementarnymi jednostkami wyartykułowanego i skodyfikowanego języka są:
- słowo, określenie czynności, stanu, potrzeby, woli.
- imię, określenie siebie i innych bytów, przedmiotów i idei.
- przymiot (epitet), uściślenie pozwalające wyodrębnić to, co jest jednostkowe z różnorodności słów lub imion odnoszących się do tej samej grupy.
W zależności od artykulacji rodzaju mowy rozróżniamy języki:
- głoszony, podstawą którego jest głos ludzki i skodyfikowanie jego dźwięków (głosek, akcentów itp.).
- gestu lub postawy, gdy kodyfikacji znaczeniowej podlegają ruchy rąk lub ciała - język migowy, język tańca, baletu.
- muzyki, gdy kodyfikacji podlegają brzmienia dźwiękowe nadawane przez człowieka przedmiotom lub dźwiękom wydobywanym z siebie (gwizd).
Ustalone zasady artykulacji są zabezpieczane przez tradycję i opisy gramatyczne.
Język jest narzędziem porozumiewania się, przekazywania informacji o potrzebach, stanach emocjonalnych, wrażeniach i odczuciach oraz innych bytach i zjawiskach, w formie komunikatu pozwalającego się porozumieć nadawcy z odbiorcą. Język jest narzędziem opisywania świata i siebie, ustalania prawdy - poznania, projektowania przyszłości i przechowywania informacji o przeszłości. Jest tworzywem świadomości i jej wyrażeniem - sposobem ujęcia i rozwoju myśli.
Język jest tworzywem informacji, kultury i sztuki. Możność porozumiewania się za pomocą danego języka jest zależna od stopnia wtajemniczenia w znaczenie kodów tych, z którymi pragniemy się porozumieć, lub którzy pragną się porozumieć z nami za pomocą danego typu języka.
Poprzez to język może służyć nie tylko ujawnianiu, ale także utajnianiu pewnych informacji przed innymi (metodą utajniania jest takie zakodowanie znaczeń, by było ono zrozumiane tylko przez ściśle określonego adresata komunikatu językowego. Z takim zjawiskiem mamy do czynienia np. w grupach przestępczych - żargon, lub spełniających tajne misje - szyfr).
Styl, sposób ukształtowania wypowiedzi polegający na wyborze, konstrukcji i określonej interpretacji materiału językowego, uwzględniający założony przez wypowiadającego się cel, a także różne okoliczności związane z wypowiedzią.
O stylu mówimy najczęściej wtedy, gdy język wypowiedzi wykazuje pewne cechy odrębne w stosunku do mówienia standardowego, nie nacechowanego (styl indywidualny) bądź podporządkowuje się pewnym normom stylistycznym (styl typowy). W pierwszym przypadku chodzi o styl dzieła literackiego bądź styl autorski, w drugim m.in. o styl gatunku literackiego, prądu, epoki oraz o style funkcjonalne (poza twórczością literacką).
W różnych odmianach stylu artystycznego łączą się m.in. styl indywidualny i typowy, ulegając działaniu funkcji estetycznych i ekspresywnych.
Wyróżnia się m.in. rodzaje stylów:
1) kwiecisty - odmiana stylu ozdobnego, nadużywająca figur retorycznych, występująca m.in. w okresie baroku.
2) makaroniczny, pełen tzw. barbaryzmów oraz często wplatanych do tekstu zwrotów i wyrażeń obcojęzycznych, kiedyś łacińskich, dziś - angielskich.
3) naukowy, traktowany jako funkcjonalna odmiana języka literackiego, stosujący wiele pojęć abstrakcyjnych i terminów fachowych.
4) retoryczny, wykształcony w starożytnym Rzymie, zwłaszcza na użytek mówców (oratorów), i wywierający wpływ na sposób wypowiadania się warstw wykształconych, a także na twórczość literacką. Cechowała go klarowność oraz m.in. ozdobność (kwiecistość), wzniosłość, patos, dowcip.
5) urzędowo-kancelaryjny - funkcjonalna odmiana języka literackiego, służąca zinstytucjonalizowanym kontaktom w stosunkach międzyludzkich i relacjach społecznych (publicznych), w dużym stopniu skonwencjonalizowana i schematyczna, pełna oficjalnych, utartych zwrotów frazeologicznych, w znacznej mierze bezosobowa, np. w formułach oznaczających zakaz lub nakaz: Palenie wzbronione, Nie deptać trawników. Pojęcie stylu odnosi się również do utworów muzycznych i dzieł sztuki plastycznej (np. malarstwa, rzeźby).
Kompozycja - układ elementów świata przedstawionego: bohatera, czasu, przestrzeni, układu zdarzeń, nadawcy, odbiorcy. Jest to sposób, w jaki zostaje ułożony materiał, składający się na dzieło literackie. Kompozycja obejmuje: organizację świata przedstawionego, zawartość fabularną dzieła, układ wątków i motywów, konstrukcję postaci, miejsce narratora lub podmiotu lirycznego względem świata przedstawionego.
Rodzaje kompozycji:
Utwór literacki, który ma kompozycję otwartą, charakteryzuje się tym, że brakuje w nim zakończenia akcji. Pojawia się po raz pierwszy w romantyzmie.
Utwór muzyczny o formie otwartej skomponowany jest w ten sposób, że każda realizacja może być nieco inna, gdyż np. inna może kolejność epizodów. Ta odmiana formy pojawiła się w połowie XX wieku, wraz z aleatoryzmem.
W sztukach plastycznych natomiast mamy z nią do czynienia, gdy ramy kompozycji przecinają obiekty w ten sposób, że dostrzegamy tylko ich fragmenty. W związku z tym odczuwamy wrażenie, że istnieje jakaś ich kontynuacja poza sama kompozycją. Oś kompozycji nie jest w takim przypadku dokładnie sprecyzowana.
Kompozycja ramowa - kompozycja polegająca na umiejscowieniu dwóch narratorów w jednym utworze. Pierwszy narrator najczęściej wszechwiedzący otwiera i zamyka utwór natomiast drugi narrator najczęściej bohater opowiada właściwą akcje utworu. Dzieje się tak m.in. w Jądrze Ciemności Josepha Conrada.
Powieść szkatułkowa - typ powieści, której fabuła składa się z kilku odrębnych opowiadań, połączenie których daje pełny obraz fabuły, a każde z opowiadań pojawia się w tekście w sposób nieprzypadkowy (np. fabuła powieści dotyczy historii A, ale jeden z jej bohaterów opowiada historię B, w którym występuje drugi bohater, opowiadający historię C). Powieść szkatułkowa łączy się z opowiadaniem ramowym, które występuje np. w Księdze tysiąca i jednej nocy.
Najstarsza i najbardziej popularna powieść szkatułkowa w literaturze polskiej to Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego.
Z literatury współczesnej (koniec XX wieku) można wymienić słynną, historyczno-kryminalno-teologiczną powieść Umberto Eco Imię róży oraz powieść science-fiction Hyperion Dana Simmonsa (Nagroda Hugo w 1990).
Przykładem kompozycji szkatułkowej jest również utwór Gustawa Herlinga - Grudzinskiego Pierścień. W utworze tym przeplata się wątek II wojny światowej, zasłyszanej opowieści o pierścieniu i historia Giovanniego Boccaccia Andrecuccio z Perugii.
Kompozycja zamknięta - kompozycja, w której wszystkie elementy świata przedstawionego tworzą jasny, przejrzysty, skończony i logiczny układ.
Świat przedstawiony w dziele podlega wyraźnym zasadom. Przykładem kompozycji zamkniętej są Treny Jana Kochanowskiego, Potop Henryka Sienkiewicza, Chłopi Władysława Reymonta, Popioły Stefana Żeromskiego.