AKADEMIA POMORSKA
Katedra Pielęgniarstwa
ŁOŻYSKO I JEGO FUNKCJE
Przemysław Błaszkiewicz
Pielęgniarstwo rok III
2007/2008
Od pierwszych tygodni ciąży wraz z kształtowaniem się płodu dochodzi do rozwoju łożyska, będącego niezbędnym elementem ciąży, warunkującym prawidłowy rozwój i życie płodu. Odgrywa ono ogromną rolę w regulacji wszystkich procesów związanych z jego wewnątrzmacicznym rozwojem. Za pośrednictwem łożyska dostarczane są do płodu wszystkie niezbędne substancje odżywcze i tlen oraz odprowadzane produkty przemiany materii i dwutlenek węgla. Reguluje ono wiele procesów zachodzących w organizmie przyszłej matki i jest miejscem przemian metabolicznych w ciąży. W łożysku odbywają się podstawowe przemiany enzymatyczne, pod wpływem których wytwarzane są substancje odżywcze dla płodu. W czasie ciąży spełnia ono funkcję wielu układów np. układu pokarmowego, oddechowego i in. jak również stanowi barierę immunologiczną.
Łożysko („placenta”) powstaje około 15-18 tygodnia ciąży z krzewiastej części kosmówki otaczającej jajo płodowe, które ok. 12 tygodnia ciąży odgranicza się wyraźnie od części gładkiej kosmówki. W dalszym rozwoju kosmówka ulega silnemu rozrostowi i ok. 16-18 tygodnia ciąży przekształca się w łożysko, które rozwija się dalej aż do 36 tygodnia ciąży. Umiejscowienie łożyska w macicy uzależnione jest od pierwotnej implantacji jaja płodowego w jamie macicy. Zmiany strukturalne łożyska trwają przez całą ciążę. Pełną sprawność osiąga pod koniec II trymestru.
Dojrzałe łożysko przypomina płaski, okrągły lub owalny, czasem nieregularnego kształtu dysk o średnicy około 15 - 20 cm i grubości 1,5 - 3,0 cm, a waży zwykle około 500 gramów. W łożysku wyróżnia się (najogólniej mówiąc) część płodowa, zwrócona w stronę płodu, i część matczyną, przylegającą do ściany macicy. Po stronie płodowej znajduje się przyczep sznura pępowinowego. Pod powierzchnia płodowa znajduje się płyta kosmkowa, od której odchodzą pnie kosmkowe, z licznymi, różnej długości kosmkami, zaopatrzonymi w siatkę naczyń włosowatych, będących końcówkami naczyń krwionośnych płyty kosmkowej. Przestrzeń między poszczególnymi pniami kosmkowymi, zwana przestrzenia międzykosmkowa, wypełniona jest krwią matki - można to sobie wyobrazić tak, że kosmki zanurzone są we krwi matki. Powierzchnię matczyną łożyska stanowi płyta podstawna, zespolona ze ścianą macicy. Na tej powierzchni widoczne są przegrody, dzielące łożysko na tzw. zrazy. Płytę podstawna przebijają liczne naczynia krwionośne odchodzące od macicy i doprowadzające krew matczyną przez płytę podstawna do przestrzeni międzykosmkowej.
Powierzchnia płodowa styka się z płynem owodniowym a na jej powierzchni znajdują się liczne naczynia krwionośne oraz przyczep pępowiny. Powierzchnia matczyna przytwierdzona jest do ściany macicy i składa się ze ściśle przylegających do siebie zrazików. Pomiędzy tymi powierzchniami znajduje się tzw. płyta kosmkowa, która bierze udział w procesach wymiany w łożysku.
Zasadniczą funkcją łożyska jest wymiana gazów (tlenu i dwutlenku węgla), produktów energetycznych, budulcowych oraz ich metabolitów między krwią matki, a płodu. Przez łożysko w ciągu jednej sekundy przepływa 8,3mL krwi matki i 6,6mL krwi płodu. Wymiana między krwią matki a płodem zachodzi dzięki: dyfuzji, aktywnemu transportowi i pinocytozie. Zgodnie z gradientem koncentracji lub prężności dyfundują: tlen, dwutlenek węgla i sole mineralne. Transportem aktywnym wbrew gradientowi stężeń i koncentracji przechodzą przez łożysko: glukoza, aminokwasy, jony wapnia i żelaza. Na zasadzie pinocytozy transportowane są z krwi matki do dziecka nieznaczne ilości białek.
Drugą ważną funkcją łożyska jest wytwarzanie hormonów.Od ósmego tygodnia ciąży łożysko zaczyna wytwarzać progesteron (hormon gonadotropowy) - zastępując w ten sposób czynność ciałka żółtego ciążowego. Ponadto progesteron osłabia pobudliwość mięśni macicy oraz obkurcza ujście wewnętrzne szyjki macicy, zapobiegając poronieniu, przedwczesnemu porodowi oraz współpracując z estrogenem powoduje wzrost sutków w czasie ciąży. Łożysko wydziela także estrogeny- estriol, estron i estradiol. Pod wpływem tych hormonów zwiększa się masa mięśniowa macicy oraz jej pobudliwość, ma także działanie antagonistyczne do progesteronu powodując, że mięsień ten zaczyna kurczyć się pod wpływem krążącej we krwi oksytocyny. Łożysko wytwarza również hormony białkowe: gonadotropinę kosmówkową (hCG). Jej największe stężenie przypada na 8 tydzień ciąży a w następnych tygodniach zaczyna się zmniejszać. Pod wpływem hCG ciałko żółte ciążowe wzrasta i wydziela progesteron. Drugi hormon to ludzki laktogen łożyskowy (hPL) o podobnym działaniu jak hormon wzrostu. Pod jego wpływem następuje wzrost sutków w czasie ciąży. Prawdopodobnie tuż przed zbliżającym się terminem porodu uwalniana jest przez łożysko relaksyna - hormon rozluźniający więzadła macicy w czasie akcji porodowej. Łożysko pełni również funkcję bariery immunologicznej między matką a płodem.
Większość zmian chorobowych łożyska spowodowana jest chorobami ogólnoustrojowymi matki. Już od pierwszych chwil kształtowania się łożyska, pod wpływem różnych czynników może również dojść do jego uszkodzenia. Takie schorzenia jak cukrzyca, nadciśnienie czy też inne mogą powodować różnego rodzaju zniekształcenia łożyska jak również być przyczyną jego niewydolności. Pod wpływem zakażeń u matki jak np. w przypadku gruźlicy, toksoplazmozy, WZW w łożysku powstawać mogą takie zmiany jak np. ogniska martwicy, zwapnienia, zwłóknienie, nacieki zapalne, torbiele, zmiany naczyniowe czy obrzękowe. Łożysko stanowi barierę chroniącą płód przed infekcjami pochodzącymi od matki, jednak ze względu na to, iż wiele wirusów i bakterii przenika przez nie, nie chroni ono płodu całkowicie przed infekcją. Równie niebezpieczne są wszelkie stany zapalne pochwy mogące doprowadzić do pęknięcia błon płodowych i zakażenia łożyska oraz płodu, do którego dochodzi drogą wstępującą. Pod wpływem czynników powodujących zmniejszenie przepływu krwi przez macicę i degenerację łożyska może dojść do nieprawidłowego metabolizmu łożyska, co może prowadzić do wydzielania przez nie substancji zatrzymujących sód w organizmie doprowadzając do powstawania obrzęków oraz EPH-gestozy stanowiącej jedną z poważniejszych powikłań ciąży. Największe niebezpieczeństwo w ciąży oraz okresie okołoporodowym stanowi łożysko przodujące oraz przedwcześnie odklejające się. Są one najczęstszą przyczyną krwawień i krwotoków w czasie ciąży i porodu stanowiąc poważne zagrożenie życia matki i płodu.
W ciąży fizjologicznej, w jej ostatnich tygodniach, wydolność łożyska ulega niewielkiemu obniżeniu. Związane jest to ze zmianami morfologicznymi łożyska pojawiającymi się w tym okresie ciąży, jednak nie ma to istotnego wpływu na dalszy przebieg ciąży i nie stanowi zagrożenia. Stan łożyska jest odzwierciedleniem dojrzałości płodu oraz przygotowania organizmu matki do porodu. Pierwsze objawy starzenia się łożyska mogą pojawić się już w 36 tygodniu ciąży. Dochodzi do zmniejszenia się zdolności transportowych łożyska w wyniku zaburzonego przepływu maciczno-łożyskowego. Powoduje to zmniejszone dostarczanie substancji odżywczych do płodu, co może wpływać na spadek przyrostu masy płodu jak również objętości płynu owodniowego. Można wówczas stwierdzić u ciężarnej brak zwiększania się masy ciała i obwodu brzucha. Jeżeli jednak ciąża się przedłuża objawy niewydolności mogą się pogłębić. Objawy starzenia się łożyska pojawiają się najczęściej w ciąży przenoszonej.
Utrzymanie prawidłowego krążenia matczyno-płodowego a tym samym zapewnienie sprawnego transportu składników odżywczych i tlenu stanowi najważniejszy czynnik wpływający na prawidłowy przebieg ciąży i rozwój płodu. Choroby matki powodują zmiany w łożysku, natomiast zmiany w łożysku zaburzają prawidłowy rozwój i stan płodu. Wiele kobiet nie zdaje sobie sprawy z tego jak niezmiernie ważną funkcję spełnia łożysko w czasie ciąży, koncentrując się na swoim rozwijającym się dziecku.