18. Zagadnienia odbioru. Typy interpretacji
1. Socjologia literatury
- rozpatruje piśmiennictwo literackie jako obiektywizację zachowań społecznych, a także interesuje się tym, co służy produkowaniu, przekazywaniu, rozprzestrzenianiu i odbiorowi piśmiennictwa (wyposażonego w fikcję) i przyswojeniu zawartych w nim treści;
- odpowiada na pytania: jakie czynniki społeczne wpływają na twórczość literacką, jak przebiega komunikacja literacka, jak kształtuje się społeczne funkcjonowanie tekstów literackich, itp. Odpowiedzi na te pytania poszukuje badając mechanizmy komunikacji literackiej, związki miedzy literatura a społeczeństwem, kształtowanie się i działanie norm społecznych, itd;
-socjologia literatury a czytelnictwo
a)mają wspólne pola obserwacji w takim zakresie, w jakim bada się przebieg oraz uwarunkowania odbioru tekstów literackich;
b)badacz czytelnictwa analizuje zjawiska obiegu i odbioru tekstów nie tylko literackich, ale tez naukowych, niebeletrystycznych, informacyjnych; socjolog literatury bada z kolei procesy tworzenia i rozpowszechniania dziel literackich;
Proces odbioru dzieła literackiego:
-znaczenia (sensy) dzieł literackich, odczytywane w procesie lektury są „produktem” wzajemnych oddziaływań tekstu i czytelnika;
-tekst występuje jako system dyrektyw, skonstruowany świadomie dla wywołania określonych relacji odbiorczych;
-czytelnik wnosi do procesu odbioru własne dyrektywy (predyspozycje) ukształtowane przez wiedzę, doświadczenie, kwalifikacje i cechy osobiste;
-podczas odbioru następuję zetkniecie się obu dyrektyw - tekstu i czytelnika.
Procesy odbiorcze stanowią główny przedmiot zainteresowań badacza, a szczególnie:
a) SPOSOBY przyjęcia treści utworów literackich, czyli INTERPRETACJE,
b) bezpośrednie PRODUKTY przyjęcia, czyli KONKRETYZACJE,
c) społeczne SKUTKI tego przyjęcia, czyli społeczne FUNKCJE literatury.
2. Tekstowe uwarunkowania odbioru
Zawarta w tekście literackim dyrektywa określa czytelnikowi w przybliżeniu granice dopuszczalnych oraz wykluczonych znaczeń tekstu (dyrektywa ta występuje w: układzie fabularnym motywów i zdarzeń, jest wpisana w budowę i kształt, czyli formę dzieła, a także stanowi zawartość ideową utworu).
Obok elity czytelniczej (znającej wszystkie dyrektywy tekstowe ustanowione na podstawie normy społecznej) występuję przeciętna publiczność czytelnicza, zaznajomiona jedynie z niektórymi konwencjami oraz publiczność nieczytająca, czyli nie znającą żadnych konwencji.
Konwencja obowiązująca w danej społeczności rozstrzyga o tym, co uważa się za literackie. Wyznacznikami literackości jest fikcyjny charakter świata przedstawionego, estetyczne uporządkowanie naddane i obrazowość przekazu.
W potocznej świadomości czytelniczej przeważają stereotypy i często według nich są odbierane wszystkie teksty, niezależnie od konwencji. Wtedy dochodzi do nieporozumień interpretacyjnych (np. są czytelnicy, dla których prawdziwość działa literackiego polega na odtwarzaniu, czyli opisywaniu życia takim, jakie ono jest i w konsekwencji ujawnia się ich werystyczne nastawienie do literatury).
Tekst stanowi niejako reakcję na rzeczywistość i korzysta z jej elementów, ale jej nie odtwarza! Świat przedstawiony w dziele literackim nie wiążę się z desygnatami w konkretnej rzeczywistości; przestrzeń i czas w literaturze i życiu codziennym to odmienne kategorie, tak ja postacie literackie różnią się od żywych.
3. Interpretacja utworu literackiego
Interpretacja to:
a) przekład treści dzieła na język myśli odbiorcy;
b) potoczne wyjaśnienie i zrozumienie sensu, czyli znaczeń dzieła;
c) poprzez interpretację realizuje się czytelniczy odbiór dzieła.
Czytelnicza interpretacja dzieła to proces rozumienia, porządkowania, scalania i dookreślania dzieła w czytelniczej świadomości, przebiegający w 4 etapach:
- rekonstrukcja przez czytelnika układu elementów utworu w planie językowym i treściowym - uchwycenie postaci, odtworzenie układu zdarzeń w planie fabularnym;
- odniesienie elementów dzieła orz ich układów do doświadczeń, jakie czytelnik zdobył w lekturze innych dzieł;
- konfrontacja świata przedstawionego w dziele ze znaną czytelnikowi rzeczywistością;
- dopełnienie dzieła przez przeżycia, refleksje, opinie.
Typy interpretacji:
DOSŁOWNA - naiwno-realistyczna, w myśl której dzieło poddaje się bezwzględnie regułom logiki orz prawdopodobieństwa, a jego jedynym odniesieniem jest konkretna rzeczywistość
BAŚNIOWA - lokalizuje odniesienia utworu w rzeczywistości nierealnej, wśród wytworów fantazji
UOGÓLNAJĄCA (WYOBRAŻENIOWA) - jej istotą jest konfrontacja świata przedstawionego w dziele ze znaną czytelnikowi rzeczywistością i wyciągnięcie wniosków ponadjednostkowych
METAFORYCZNA (SYMBOLICZNA) - uwzględnia abstrakcyjne kategorie pojęć, przenośnie i porównania, respektuje prawa i iluzji i fikcji, odkrywa treści ukryte; podstawa tej interpretacji jest dopełnienie dzieła przez opinie, przeżycia i refleksje oraz usytuowanie odniesień dzieła w świadomości samych czytelników.
4. Konkretyzacja dzieła literackiego
Pojęcie R.Ingardena - konkretyzacją jest to, co kształtuje się podczas lektury, a więc postać dzieła uchwycona przez czytelnika i odtworzona w jego świadomości.
Dzieło literackie oraz jego konkretyzacja mają budowę warstwową i składają się z następujących warstw:
a) brzmień słownych i tworów brzmieniowych wyższego rzędu,
b) sensów zdań i innych całości znaczeniowych,
c) uschematyzowanych wyglądów,
d) przedmiotów przedstawionych w dziele i ich losów.