Składniki wiedzy

ogólnej i ich znaczenie dla zarządzania.

Żyjemy w dobie rewolucji naukowo-technicznej w okresie niezwykle dynamicznego rozwoju nauki i techniki. Oblicza się, że w naszych czasach działa twórczo 90 % liczby wszystkich uczonych żyjących na przestrzeni historii ludzkości. Obserwujemy zjawisko bardzo szybkiej dekapitalizacji tradycyjnej wiedzy i żywiołowego rozwoju nowych dyscyplin naukowych, nowych kierunków i metod badawczych.

Szybko rozwijają się nauki o charakterze wielodyscyplinarnym i międzydyscyplinarnym. Nauka, tradycyjnie podzielona na wyraźnie wyodrębnione dyscypliny, ujęte w piony nauk humanistycznych, matematyczno-przyrodniczych i technicznych, zaczyna przeżywać okres coraz bardziej rozszerzającej się integracji.

Powstają nowe dyscypliny na wysokim poziomie abstrakcji, które starają się wyjaśnić funkcjonowanie otaczającej nas rzeczywistości, np. ogólna teoria systemu. Powstają i rozwijają się dyscypliny, które stawiają sobie za cel wyjaśnienie związków przyczynowo-skutkowych zachodzących w działaniu ludzi ocenianym pod względem sprawności, np. prakseologii.

Powstaje wreszcie ogólna teoria sterowania i informatyki- cybernetyka, która określa prawidłowość w tej sferze działania niezależnie od tego, czy dotyczą one człowieka, zwierzęcia czy maszyn. Cybernetyczna aparatura pojęciowa toruje sobie drogę w różnych dziedzinach aktywności intelektualnej, stając się podstawą teoretyczną wielu dyscyplin. Do typowo wielodyscyplinarnych nauk zaliczyć można również naukę o organizacji i zarządzaniu, która jest przedmiotem naszego zainteresowania. Spróbujmy bliżej określić tę młodą dyscyplinę naukową posługując się klasycznymi kryteriami definiowania nauki. Kryteriami tymi są:

1. przedmiot badań, a więc zakres rzeczywistości objęty daną nauką,

2. punkt widzenia, a więc tzw. wzgląd badania (z jakiego wzglądu dany przedmiot jest analizowany),

3. metoda formułowania twierdzeń,

4. typ badań,

5. forma twierdzeń.

Według tych kryteriów możemy skonstruować tabelę charakterystyki nauki o organizacji i zarządzaniu, prakseologii, cybernetyki i ogólnej teorii systemów.

	Dyscyplina naukowa
Kryteria, charakterystyka		Ogólna teoria systemów	Prakseologia	Cybernetyka	Nauka o organizacji i zarządzaniu
		Przedmiot badania	system systemów	działanie ludzi	sterowanie i informacja	organizacja zespołów ludzkich
		Wzgląd badania	funkcjonowanie	sprawność	związki przyczynowo - skutkowe, sprawność sterowania	sprawność
		Metoda formułowania twierdzeń	głównie dedukcja	indukcja i dedukcja	indukcja i dedukcja	indukcja i dedukcja
		Typ badań	konstatacyjne	głównie prospektywne	konstatacyjne i prospektywne	prospektywne
		Forma twierdzeń	twierdzenia metodologiczne	twierdzenia teoretyczne i dyrektywy praktyczne	twierdzenia teoretyczne	twierdzenia teoretyczne i dyrektywy praktyczne

W tabeli pokazana jest pewna hierarchia wymienionych dyscyplin o różnych poziomach abstrakcji.

Ogólna teoria systemów, za której twórców uważa się L. Bertalanffy'ego i

J. Millera, rozwija się również w Związku Radzieckim. Reprezentuje ona najwyższy sposób wymienionych dyscyplin poziom uogólnienia wyjaśniając w sposób ogólny mechanizmy funkcjonowania systemów w ogóle bądź tylko systemów żywych.

Prakseologia i cybernetyka mają podobny stopień ogólności twierdzeń, wzajemnie się zazębiając. Ale prakseologia zajmuje się sprawnością każdego działania ludzkiego, cybernetyka zaś bada złożone układy dynamiczne i procesy informatyczne określając zachowanie systemu w celu znalezienia zasad, metod i środków technicznych, które pozwalają osiągnąć najbardziej efektywne rezultaty sterowania. Należy zwrócić tu uwagę, że cybernetyka wskazuje na podobieństwo procesów sterowania w złożonych systemach przyrody ożywionej i nieożywionej, jednakowo więc traktuje w swoich rozważaniach człowieka i maszynę.

Naukę o organizacji i zarządzaniu cechuje niższy poziom uogólnienia. Koncentruje się ona przede wszystkim na problemach sprawności organizacji zespołów ludzkich działających w instytucjach zarządzanych, a więc takich w których można wyodrębnić człon kierowniczy.

Nie oznacza to jednak, aby zagadnienia makroorganizacyjne, a więc na przykład makrostruktura administracji czy organizacja zarządzania gospodarką narodową, nie były przedmiotem zainteresowania nauki o organizacji i zarządzaniu. Zgodnie zresztą z założeniem systemowym nie można rozpatrywać sprawności instytucji bez uwzględnienia oddziaływania otoczenia zewnętrznego i miejsca instytucji w makrosystemie.

Dotychczasowa jednak tradycja badań naukowych wyraźnie oddzielała sfery zainteresowania ekonomi politycznej i nauki o organizacji i zarządzaniu. Ta pierwsza koncentrowała się na makrosystemach, podczas gdy druga obejmowała swoim zasięgiem badań przede wszystkim zespoły ludzkie działające w obrębie instytucji. Należy sądzić, że nie wszystkie prawidłowości w skali mikro są w pełni sprawdzalne w skali makro, w grę wchodzi tu bowiem znane prawo dialektyki o przechodzeniu ilości w jakość. Jednak zarówno empiryczna metoda badań, jak i większość twierdzeń teoretycznych i dyrektyw praktycznych nauki o organizacji i zarządzaniu mają charakter uniwersalny, niezależnie od wielkości i stopnia skomplikowania organizacji.

Nauka o organizacji i zarządzaniu posługuje się własną oryginalną aparaturą pojęciową oraz aparaturą pojęciową ogólnej teorii systemów, prakseologii, cybernetyki, wykorzystując do swoich rozważań teoretyczne twierdzenia tych dyscyplin.

Wielodyscyplinarność nauki o organizacji i zarządzaniu wynika z bogactwa czynników oddziałujących na sprawność działania organizacji (instytucji). Sprawność ta jest funkcją:

1. doboru, kwalifikacji i zachowania człowieka,

2. organizacji procesu pracy i zarządzania,

3. struktury organizacyjnej i stanu zasobów rzeczowych,

4. stopnia instrumentalizacji, a więc ilości i jakości narzędzi i maszyn,

5. oddziaływania środowiska zewnętrznego.

Aby określić warunki sprawności, należy więc wykorzystać wyniki badań wszystkich szczegółowych dyscyplin naukowych, które zajmują się tymi elementami, a które dla nauki o organizacji i zarządzaniu są dyscyplinami pomocniczymi. Problematyka człowieka jest między innymi przedmiotem zainteresowania socjologii, psychologii, psychohigieny i medycyny.

W zakresie działalności zawodowej wykształciły się tu odrębne dyscypliny, takie jak:

• socjologia,

• psychologia i fizjologia pracy,

• ergonomia,

• medycyna i psychohigiena pracy.

Dorobek tych wszystkich dyscyplin jest wykorzystywany w rozważaniach nad sprawnością organizacji przy analizie doboru kwalifikacji i zachowania człowieka. Wykształciły się też dyscypliny ogólniejsze, rozpatrujące organizację z pozycji socjologii i psychologii. Nie można przecenić roli człowieka w organizacji, gdyż w ostatecznym rachunku okazuje się, że jest on elementem najważniejszym. Jest on bowiem projektantem i operatorem maszyn, od niego zależy wykorzystanie nawet najwyżej zautomatyzowanych systemów. Stąd olbrzymia rola rozważań nad człowiekiem w nauce o organizacji i zarządzaniu.

Organizacja procesu pracy i zarządzania oraz gospodarka zasobami rzeczowymi wymagają wykorzystania wyników badań wielu szczegółowych dyscyplin matematycznych, prawniczych, ekonomicznych i technicznych, a zwłaszcza metod podejmowania decyzji, teorii regulacji, teorii niezawodności, ekonomii i ekonomik szczegółowych, technologii szczegółowych.

Struktury organizacyjne są przedmiotem analizy wyodrębnionej dyscypliny teorii struktur, wykorzystującej do swych rozważań również teorię grafów. Ważne jest tu również podejście prawnicze. Jest to sfera oryginalnych rozważań nauki organizacji i zarządzania.

Instrumentalizacja właściwa dla danej organizacji wymaga z kolei wykorzystywania dorobku różnych dyscyplin technicznych, a zwłaszcza informatyki rozumianej jako nauka o komputerach i ich zastosowaniach.

Jak wynika z tego, niepełnego zresztą, wyliczenia, nauka o organizacji i zarządzaniu jest syntezą wyników badań wielu dyscyplin i jako taka nie da się umieścić wyraźnie w żadnym z tradycyjnie wyodrębnionych pionów naukowych. Nie można jej określić jako naukę tylko humanistyczną, występuje w niej bowiem wiele treści technicznych i matematycznych, nie można jej zakwalifikować do nauk technicznych i matematycznych, bo w ten sposób zubożyłoby się jej walor humanistyczny.

Należy zwrócić również uwagę na koncepcję ustalania różnych pięter szczegółowości w systematyce nauk organizacyjnych, nazywanych również naukami ergologicznymi. Warto tu wspomnieć o Jana Zieleniewskiego koncepcji systematyki nauk ergologicznych w układzie hierarchicznym w którym prakseologia i ogólna teoria organizacji występują jako najwyższe piętro uogólnień teoretycznych z tej dziedziny, a na niższym piętrze uogólnienia umieszczone są dyscypliny szczegółowe:

• ekonomika przedsiębiorstw,

• ekonomika organizacji,

• transporty, itd.

Teoria organizacji i zarządzania jest nauką młodą, nie posiadającą takich tradycji, jak np.: historia, matematyka czy astronomia. W procesie jej rozwoju wyodrębnić można dwie koncepcje:

1. Wiąże się z pojmowaniem roli tej nauki jako „dostarczycielki” zbioru określonych reguł, pojęć, zasad o charakterze praktycznym. Według tej koncepcji teoria organizacji i zarządzania jest nauką stosowaną. Koncepcja ta leżała u podstaw rozwoju dzisiejszej nauki o organizacji, a jej wyrazem jest tzw. „system Taylora” lub „system Fayola”.

2. Traktuje tę naukę jako czystą teorię lub zbiór teorii, mających raczej pośrednie znaczenie dla praktyki. Według tej koncepcji badania prowadzone przez teorię organizacji polegają na poszukiwaniu i formułowaniu nowych twierdzeń.

Duże „oddalenie” teorii organizacji i zarządzania od praktyki nie powinno być jednak interpretowane w ten sposób, że nauka ta nie ma większej przydatności dla praktyki. Jan Zieleniewski rozumie utylitarność teorii organizacji następująco: „teoria organizacji i zarządzania zmierza i jest przydatna do skonstruowania jednolitego i spójnego aparatu pojęciowego nadającego się do uchwycenia i myślowej systematyzacji strony organizacyjnej procesów społecznych”. Jego zdaniem ludzie działają w złożonych stosunkach organizacyjnych i działalność ta wymaga umiejętności porządkowania spostrzeżeń za pomocą różnych systemów pojęciowych. Dalej Jan Zieleniewski twierdzi, iż „zbiór empirycznie zweryfikowanych twierdzeń teorii organizacji dostarcza praktykowi wykazu zagadnień, które powinno się rozstrzygnąć przed przystąpieniem do działania i zbadać w toku kontroli dokonanego działania”.

Zajmijmy się teraz czterema rodzajami społecznej użyteczności wiedzy w zarządzaniu. Rodzaje te nazywamy funkcjami nauk: wyjaśniająca, diagnostyczna, prognostyczna i praktyczna. Rodzaje i stopnie pełnionych funkcji są podstawą podziału nauk na teoretyczne (nazywane też opisowymi, konstatującymi albo pozytywnymi) i praktyczne (nazywane inaczej stosowanymi albo normatywnymi).

Różnice między naukami teoretycznymi a praktycznymi ukazane są w tej oto tabeli:

Kryteria	Nauki teoretyczne	Nauki praktyczne
Główny cel badań	wyjaśnienie istniejących faktów	Wskazywanie, jak działać
Kryterium wiedzy	prawdziwość wypowiedzi	skuteczność wskazywanych metod
Przedmioty badań	rzeczywiste-istniejące aktualnie bądź w przeszłości	wyobrażone-które można dopiero zrealizować
Charakter treści	treść składa się głównie ze zdań logicznych	treść składa się ze zdań logicznych, normatywnych i oceniających
Oceny	nie odgrywają zasadniczej roli	są zasadniczymi wypowiedziami
Dyrektywy	brak dyrektyw postępowania ludzi	zawierają dyrektywy wskazujące, jak ludzie powinni działać
Układ treści	według istotnych cech badanych przedmiotów	według celów praktycznych i czynników ich realizacji

Wiedza w zarządzaniu uzyskana przez metodyczne badania jest zaliczana do naukowej wiedzy praktycznej, ale przy osądzaniu rodzajów i stopni jej użyteczności należy brać pod uwagę, że poszczególne nauki spełniają wyżej wymienione funkcje w różnym zakresie, użyteczność wiedzy bywa bezpośrednia i pośrednia, wiedza należąca do dyscypliny naukowej może obejmować partie bardziej lub mniej praktyczne - bezpośrednio czy pośrednio.

Funkcja wyjaśniająca przysługuje nauce o zarządzaniu na równi z wszelkimi innymi naukami praktycznymi i teoretycznymi. Polega ona na umożliwianiu ludziom zrozumienia zjawisk, które ich zainteresowały i uświadomienie im cech rzeczy i zjawisk, które bez tego nie byłyby dostrzeżone. Funkcja ta dotyczy zjawisk życia codziennego i zjawisk występujących w pracy zawodowej, pozwala zrozumieć procesy pracy wykonywane przez innych ludzi, ale nie obejmuje stosowania wiedzy w praktyce.

Funkcja diagnostyczna polega na wykorzystaniu wiedzy do rozpoznawania przez ludzi rzeczy i zjawisk w ich otoczeniu, na zaliczaniu lub ułatwianiu zaliczania rzeczy i zjawisk do odpowiednich klas albo typów oraz na ułatwianiu poznawania pewnych zjawisk jako przyczyn na podstawie zaobserwowanych objawów - skutków albo na odwrót. Funkcja diagnostyczna jest traktowana równocześnie jako funkcja wyjaśniająca i funkcja praktyczna. Przyswajając sobie dany rodzaj lub składnik wiedzy człowiek może bowiem poprzestać na zaspokojeniu własnej ciekawości albo rozpoznanie danego stanu rzeczy może być dla niego wstępnym warunkiem działań praktycznych. Rzetelna diagnoza skomplikowanych zjawisk, warunkujących realizację trudnych zadań, jest niezbędna każdemu kierownikowi, który musi i chce realizować swe zadania ekonomiczne.

Funkcja prognostyczna polega na możliwości wykorzystania wiedzy diagnostycznej i wiedzy o związkach przyczynowo - skutkowych do przewidywania stanów rzeczy i przebiegów zjawisk danego typu w przyszłości. W prognozowaniu wiedza diagnostyczna informuje o stanie wyjściowym rzeczy i przebiegu zjawisk, a wiedza o związkach przyczynowo - skutkowych pozwala określić przyszłe skutki aktualnych sytuacji. Funkcja prognostyczna - podobnie jak diagnostyczna - może służyć ludziom tylko do zaspokojenia ciekawości o stanach rzeczy i przebiegach zjawisk w przyszłości albo być potraktowana jako funkcja praktyczna. W praktycznym działaniu funkcja prognostyczna jest traktowana jako podstawa do ustalania przez kierownika (dla siebie, kontrahentów lub podwładnych) zaleceń lub ostrzeżeń. Prognozy pozwalają dostosowywać praktyczną działalność ludzi do zjawisk przebiegających w sposób konieczny albo kształtować te zjawiska, które nie mają charakteru koniecznego. Przez wywoływanie przyczyn można bowiem ukierunkować bieg zjawisk, zintensyfikować je albo - jeśli są niekorzystne - zapobiec im albo zminimalizować ich rozmiary.

Wobec tego, że diagnostyczne i prognostyczne funkcje wiedzy mogą mieć charakter praktyczny, teoretycy traktują praktyczną funkcję wiedzy jako konsekwencję:

• przedmiotu lub aspektu badań,

• zawartych w niej reguł postępowania ludzi.

W tym ujęciu do praktycznych zalicza się nauki społeczne, traktujące o zachowaniach ludzi w różnych sytuacjach, i nauki ergologiczne - o metodach i środkach efektywnej realizacji celów.

Praktyczna funkcja wiedzy o zarządzaniu polega na wykorzystywaniu tej wiedzy do doboru i kwantyfikowania celów, do formowania systemów i podsystemów organizacyjnych, do kształtowania zachowań ludzi w pracy oraz do doboru zasobów i nakładów tak, aby efektywnie uzyskiwać założone cele. Wyniki badań praktycznych aspektów rzeczywistości bywają formułowane w sposób neutralnie opisowy albo normatywnie optymalizujący.

Nauki praktyczne mają charakter oceniający. Oznacza to, że ważnymi ich składnikami - obok zdań faktualnych - są zdania oceniające (oceny).

Wiedza o ocenach jest niezbędna w pracy kierowniczej, ponieważ zależy od niej podejmowanie albo zaniechanie działań kierowniczych i wykonawczych. Oceny zależą w pewnym stopniu od właściwości rzeczy i zjawisk, ale głównie od systemów wartości, które ludzie uznają. Oceny są subiektywne, wyrażają emocjonalne stosunki ludzi do spotykanych lub wyobrażanych rzeczy i zjawisk, nie są uzasadniane wypowiedziami o faktach, lecz przez odwoływanie się do ocen wyższego rzędu. Systemy wartości uwarunkowane są przez wrodzone potrzeby ludzi i modyfikowane przez ich wychowanie, naśladowanie lub rozumowanie. Wyróżniane są oceny kategoryczne (emocjonalne) i utylinarne. Oceny kategoryczne dotyczą potrzeb, które ludzie chcą zaspokajać. O praktycznym charakterze nauk decydują oceny utylinarne, które są wypowiedziami zrelatywizowanymi do innych ocen. Wskazują one, że coś jest dobre lub złe ze względu na coś innego; lepsze lub gorsze od czegoś innego. Do utylinarnych należą oceny ekonomiczne. Decydują one o cenach towarów i o wyborze celów ekonomicznych, tj. o tym, że niektóre wyobrażenia dóbr, nie istniejących aktualnie, ale pożądanych i możliwych do osiągnięcia, mogą stać się celami, których przyjęcie określa rodzaje działań i stosowanych środków. Aby trafnie ustalać cele gospodarcze, trzeba wiedzieć, jakie dobra są pożądane, czyli pozytywnie oceniane przez społeczeństwo. Ponadto trzeba wiedzieć, jakie warunki są niezbędne do wytworzenia takich dóbr i realizacji przyjętych celów. Znajomość uwarunkowań i realizacji celów jest znajomością związków między celami i warunkami ich realizacji, zwłaszcza działaniami i środkami.

Nauka o zarządzaniu, jako nauka praktyczna, ma charakter oceniający, celowościowy i dyrektywny. Opiera się z jednej strony na uznawanych przez ludzi ocenach utylinarnych, z drugiej zaś - na ustalonych zależnościach między faktami (działaniami i środkami). Jest nauką oceniającą, gdyż uczy o tym, jak rozpoznawać fakty, i o tym, jak ludzie je oceniają i jak należy je oceniać (czy dane środki lub działania nadają się do realizacji obranych celów, czy ze względu na dany cel rozpatrywane środki lub działania są lepsze od innych). Jest to nauka celowościowa, gdyż wskazuje jak ustalać cele dla jednostek gospodarczych. Celami bowiem stają się tylko te wyobrażenia wyników, które zostały pozytywnie ocenione.

Jest ona zarazem nauką dyrektywną , gdyż jednym z jej zadań jest opracowywanie dyrektyw (zasad, reguł, norm), wskazujących na cechy, które winny mieć cele, zasoby, procesy i wyniki pracy, oraz na cechy działań niezbędnych do osiągnięcia wspaniałych wyników pracy.

Materiały pomocnicze:

• Kieżun W. „Podstawy organizacji i zarządzania” KiW 1977r.

• Zieleniewski J. „Organizacja zespołów ludzkich” PWN Warszawa 1964r.

• Świtłyk M. „Zarys nauki o zarządzaniu przedsiębiorstwem rolniczym” Szczecin 1999r.

• Internet

1

1

---